Гэтая аўтарка нездарма ўзяла за псеўданім крышку змененае прозвішча: Лосева — Лёсава. Нездарма, бо піша пра чалавечыя лёсы. І так цёпла ў яе атрымліваецца пісаць нават пра самае халоднае, нават пра балючае, што нешта ў сэрцы чытача пераварочваецца. Каб пераканацца, варта прачытаць хаця б некалькі апавяданняў, што друкуюцца ў «Маладосці». Адно з іх прапануем і чытачам «Чырвонкі».
– Вой, гэтыя мужыкі! Яны ж, як дзеці! За імі вока ды вока трэба! Выйдзеш замуж — глядзі мужа, як сваё вока! Гэта твой ордэн, тваё сэрца! Дарма, што каторая матляне спадніцай ля яго, голае каленца пакажа, а ты яму два пакажы! І яшчэ карацейшую спаднічку надзень! Мужыкі толькі ў шэсцьдзесят гадоў пачынаюць разбірацца ў жаночай красе, тады і жонку сваю раптам пачынаюць цаніць, бачыць, якая яна прыгожая!
— Мама, ты звар'яцела! Хіба можна непаўналетняй дзяўчынцы, тым больш дачцэ, пра такое далдоніць?! — абуралася я.
— Можна, яшчэ як можна! І трэба! Вунь што за акном робіцца! І не сярод ночы нават!
— То ж дыскатэчныя, мама! І мяне туды, на танцы-шманцы, не цягне!
— А халера б іх усіх пабрала! Ці ж то людзі будуць! Што з іх станецца, калі яно ўжо, смаркатае, цябе, старэйшага, не шануе, не саромеецца. Божа, Божа, свет дагары стаў! І не тое што дагары! Пры маёй памяці такога не было. У залатым часе мы жылі. Нас у школе вучылі павазе да старэйшых, у школу мы хадзілі акуратна, сціпла адзетыя. Была форма. З белымі каўнерыкамі, такімі ж манжэтамі; фартушкамі чорнымі ў будзень, белымі — на свята. І галоўкі ва ўсіх былі — люба глянуць! Дзяўчаткі з коскамі, банцікамі ці акуратнымі стрыжкамі, калі ў каго валасы рэдкія. А каб хто падумаў нафарбавацца, навесці вусны, бровы — таго б са школы выперлі! А калі каторая б пачала без сораму з хлапчукамі раманы круціць...
— А каханне, мама?
— Усяму свой час, дзіцятка. У школьныя гады трэба да кніжкі кідацца, розуму набірацца. Без розуму аніяк нельга. Што вы ў тым каханні яшчэ разумееце! Во як ты летась чарнела, памірала ад кахання да Стасіка-аднакласніка. А што ў ім? Пустата! Акрамя штаноў, нічога ў ім! Я, як зірнула на яго, — мяне адвярнула. Чурбан нейкі! І ў гэту цурку закахалася мая дачка! Дзякуй Богу, што твая сяброўка адбіла яго ад цябе. Я так радавалася... Нашто ён табе! Во Волечцы ён — якраз! Там і маці, ты кажаш, ужо заклапочаная, як дачку замуж хутчэй аддаць. Гэта ж трэба, маці яе пры табе ляпнула, каб шукала Волечка сярод аднакласнікаў сабе мужа, і чым раней, тым лепей... Хоча дзіцёнка хутчэй гадаваць!..
— Мама, нашай Віцы шаснаццаць, а яна ўжо замуж ідзе! Яе мужык у школу правёў, а фізічка ўбачыла і пачала распаляцца: «Трэба ў фізіку болей углядацца, а не ў хлапцоў, Віка! Што ты ўсё па завуголлях трэшся з гэтымі жэўжыкамі?! Пакуль гора сваёй матцы ў падоле не прынясеш!» А яна ёй у адказ ведаеш што, мама? «Гэта ж муж мой, Таццяна Фёдараўна! Мы ўжо два гады разам жывём, у гэтую нядзелю распісваемся! Яго з дому выгналі, а мы з мамай падабралі і во — мужык што трэба аказаўся!»...
* * *
Віка стаіць ля дошкі, і на яе звернута ўся ўвага аднакласнікаў.
— А дзе ж вы там у адным пакойчыку месціцеся, Віка? У вас жа інтэрнацкі пакой з мамай.
— Нічога. Абы мужык добры быў. А мой Хведзька добры. Вось жа не кінуў мяне, да шлюбу ідзе. А там, глядзіш, і яго старыя адыдуць, памякчэюць, нас у свае харомы прымуць. Куды дзенуцца — адзіны сынулька!
— Далёка глядзіш, Віка! — кідае ёй фізічка.
— І вы б так глядзелі, калі жыць няма дзе. Федзька багаты, у яго бацькоў толькі птушынага малака не хапае.
— Божа, Божа! — стогне ўжо за настаўніцкім сталом Таццяна Фёдараўна. — Што дзеецца?! Мы ж, бывала...
— Не трэба вашых павучанняў, Таццяна Фёдараўна. Мы ўжо дарослыя і добра бачым, што вакол робіцца. І як залатыя медалі атрымліваюць, бачым! Во прывялі ў наш 11-ы новенькага з гімназіі, у якой мая знаёмая вучыцца. Тая мне і расказала, што ў іх многія настаўнікі незгаворлівымі аказаліся, ні за што высокія балы не ставяць ні па мовах, ні па літаратурах, ні па гісторыі гэтаму ёлупню, сынку вялікага начальніка, тады яго сюды перакінулі! І, уявіце сабе, прымацавалі нашу Сашку да яго, каб дапамагала яму па гэтых прадметах: тая тлумачыць, тлумачыць, а ўсё безвынікова! Ну не дадзена яму, не дадзена гэта! Во толькі матэматыка. Дык гляньце, ён у Сашкі паспісвае кантрольныя, яму ні за што выдатныя адзнакі ставяць! Сёння яго няма, а каб і быў, — сказала б! Надакучыла глядзець на гэтага слюнчыка! Як лёгка яму жывецца! А ці чуў хто з нас яго адказы па літаратуры, гісторыі, мовах? Ніхто не чуў! А зазірнулі ў журнал — дзявяткі-дзясяткі адны, лепшыя адзнакі, чым у нашай Сашкі! На медаль цягнуць! Ды чаму тады вы, Таццяна Фёдараўна, не завышаеце нашай Сашцы адзнакі? Адна фізіка і хімія ў яе — тормаз, а так выдатніцай была б! Дык свайму чалавеку — дулю, а збоку хлопчыку-красунчыку — калі ласка! Цьфу! — Віка не ўтрымалася ад гневу, сціснула кулачкі і ўскрыкнула: — Цяпер разумееце, Таццяна Фёдараўна, чаму я замуж так рана падалася?! Таму што мы з мамай душымся ў інтэрнацкім пакойчыку, і нам нічога нідзе не свеціць. Няма аніякіх сувязяў, каб прабіцца куды! Мама мая — савецкая, былым усё жыве, а на дварэ — ХХІ стагоддзе! І новы час настаў, новая моладзь, новыя бацькі, а мая мама — старая, уся пакалечана жыццём, не разумее гэтага, не ўспрымае. Толькі плакаць можа, а не дзейнічаць! Во я, маладая, і ўзялася ратавацца. А што, прападаць мне? Ну, вучуся дрэнна... Ды таму, што часу няма на вучобу, трэба зарабляць нешта, каб жыць.
Таццяна Фёдараўна ва ўсе вочы глядзела на сваю вучаніцу, як не пазнавала яе. Доўга маўчала, але ўсё ж у глыбокім задуменні ціха вымавіла:
— Ты ў многім маеш рацыю, дзяўчынка мая. Жыццё цяпер дужа складанае. Рэзкі падзел на багатых і бедных даў свой вынік. Але чалавек заўсёды застаецца чалавекам, і той, хто быў ім, — той і сёння сярод добрых людзей. І беднаму дапаможа, і сляпога, глухога не кіне ў адчаі. Ну, а што наконт настаўнікаў — усё бывае і тут. Але ёсць настаўніцкі этыкет, ёсць мараль, закон, пераступіць якія не мае права ніхто з нас, — завяршыла сваю думку Таццяна Фёдараўна.
Але тут зноў узвілася асмялелая, не падобная да сябе, Віка:
— Вой, не трэба вашых павучанняў, Таццяна Фёдараўна! Мы ведаем, колькі трэба заплаціць, каб паступіць у гімназію, калі бацькі неўплывовыя, без пасад... Мы ведаем, чаму ў нашых класах так многа «бізнесоўскіх» дзетак... Ведаем, што нават у ВНУ ёсць такія лазейкі для абраных, што ніхто і сёння на іх не выйдзе!
— А што я вам падкіну, калі ўжо на тое пайшло... — нечакана ўбілася ў гаворку наша заўсёды маўклівая Каця. — Праўда, мама прасіла, каб я пары з зубоў на гэты конт не выпускала... Але раз ужо ў нас такая шчырасць палілася, не магу ўцярпець і я... — крышку сумеўшыся, патлумачыла наша сяброўка і ўжо рашуча пачала: — Ведаеце, да нас у госці часта завітвае маміна аднакурсніца, у яе двое дзяцей, мы з мамай ведаем, як яны вучыліся, і думалі, што яны вучылішчы толькі і закончаць, а тут аказалася... Сын «іняз» заканчвае! Я, як дазналася пра гэта, вырашыла аднойчы пад'ехаць да яго з хатнім заданнем па англійскай мове, і як жа я здзівілася, што ён па ведах на маім ўзроўні! А як я ведаю англійскую, наша англічанка за галаву хапаецца... Дужа нервавалася мама гэтага вундэркінда, прасіла, каб я не турбавала больш ейнага сына... А маме патлумачыла па вялікім сакрэце, па-сяброўску, што яна выдае кнігі загадчыка кафедры гэтага ўніверсітэта...
Дзіўная цішыня павісла над намі. Ніхто ўжо не хацеў болей працягваць якую-небудзь гаворку. Цяжкая безвыходнасць, як нечаканы метэарыт, накрыла, здавалася, усіх нас. Толькі Віка, цяжка ўздыхнуўшы, разважліва падсумавала ўсё пачутае:
— Толку з таго, Таццяна Фёдараўна, што вы мазгі сваёй фізікай сушылі, што з яе маеце! Добра, як мы скінемся на падарунак добры вам да свята, ды ў рэпетытары вас пазаве які вучань багаты! Вы ж тады на сёмым небе ад радасці! І адзнакі тады таму вучню малююцца, і кантрольныя чамусьці ён піша ўжо на васьмёркі-дзявяткі, хоць жа дуб-дубам. Вы думаеце, мы не разумеем, чаму ў кагосьці такія поспехі? Шчэ як разумеем! Вунь суседка па парце Тоня ўбачыла, як Сяргей голыя месцы для адказаў у сшытку пакідае, а тады бяжыць да вас, бярэ сшытак лепшага вучня і спісвае ў вашым жа кабінеце, пры вас! І вы яму дапамагаеце, калі што няправільна ў таго лепшага вучня. Во дзе свет-перасвет, Таццяна Фёдараўна! Мы вучымся жыццю ў вас! — раптам выдыхнула ў твар настаўніцы.
У класе стаяла мёртвая цішыня. Ніхто ніколі з нас не асмеліўся б вось так, перад заканчэннем школы, перад выпускнымі экзаменамі! Мы ж — адзінаццаты. І тут ладзіць ды дагаджаць трэба ўсім настаўнікам, не дай Бог з якім заесціся. Труба будзе! Хто сёння на такое адважыцца: выказаць у вочы настаўніку праўду? І Таццяна Фёдараўна, наша строгая Таццяна Фёдараўна, жах для ўсіх вучняў, раптам атрымала такога дубчыка! Пры ўсіх! І ад каго? Ад Вікі, у якой двойкі-тройкі і калы па фізіцы!
Усе чакалі развязкі. Цішыня звінела ў вушах. У нас ніколі не было такой цішыні. Звычайна шум, гам, няможна нават сканцэнтравацца, каб улавіць, пра што кажа настаўніца. Асаблівая пакута на сачыненнях. То з аднаго, то з другога боку нясецца:
— Саша, га, Саша! Ты што, аглухла, Саша?! — калі я не адказваю, нервуецца нехта ўголас.
І тады я ўзрываюся.
— А пайшлі вы! Я што, геній? Мне ж таксама трэба падумаць, каб напісаць! Што я ў такім шуме магу!
На фізіцы, праўда, да такога не даходзіла. Гэта быў адзіны прадмет, якога баяліся... Гэта была адзіная незалежная настаўніца, і вось жа на табе! Як жа пры ёй так пасмела выказацца Віка! Во дурніца! Во бухнула!
Нехта кашлянуў. Таццяна Фёдараўна моўчкі падышла да акна, адвярнулася ад класа. І раптам плечы яе сутаргава здрыгануліся. Таццяна Фёдараўна плакала! Усе маўчалі. Кожны з нас, мусіць, думаў, што рабіць, як выйсці з гэтага становішча. Мы чакалі ўсяго, але не гэтага! Слёзы — ад Таццяны Фёдараўны?! Былі б зразумелымі тут гром ды маланкі на адрас Вікі, выгнанне яе з класа з пагрозай, каб больш на ўрок без маці не з'яўлялася. Мы чакалі гневу, абурэння, а тут... У гэты момант я адчула такі боль ды сорам у душы, што хацелася, як і настаўніцы, заплакаць. І ў мяне пачалі макрэць вочы. Падысці б да Таццяны Фёдараўны, штосьці сказаць... Але што? І як паставіцца клас да гэтага? Нядобра ўсё, вой як нядобра! І хто б мог падумаць, што так атрымаецца! Таццяна Фёдараўна была заўсёды строгая, суровая з намі... Рэдка калі ўсмешка прабягала па яе твары. Ды і якія там будуць усмешкі, калі гэткія формулы, задачы перад табой! Я заўсёды блыталася ў фізічных «правадах», я гублялася перад імі, трапляючы ў сетку незразумелых мне токаў, праваднікоў, паўправаднікоў. Я павісала на іх, як павісаюць толькі забітыя маланкай птушкі...
Таццяна Фёдараўна, строгая і суровая, чаму вы плачаце? Няўжо так моцна адгукнулася ў вашым сэрцы тая праўда, якую выдала Віка?! Няўжо так параніла вас гэта жахлівая праўда жыцця?
Нібы пачула мой унутраны голас настаўніца, рэзка павярнулася да класа, выцерла ўзмакрэлы ад слёз твар. Уся яна была цяпер такой абмяклай, прыціхлай, згорбленай. Куды падзеўся яе прамы стан, строгі выгляд! Перад намі стаяла звычайная, прыбітая горам жанчына. Вочы яе былі сумныя-сумныя. Яна глядзела на нас і быццам паўз нас. Некуды ўдалячынь, праз сцяну... І пачулі мы ўрэшце тое, ад чаго, колькі б ні жыць, будзе цямнець перад вачыма, будзе дранцвець цела:
— Даруйце мне, дарагія мае вучні. Я сапраўды зрабіла непрыгожы крок... Я нанялася ў рэпетытары да вашага аднакласніка за грошы. Упершыню ў жыцці я схібіла... Упершыню я двойчы завысіла адзнакі, дапамагла зрабіць яму кантрольныя... За грошы, дзеці, за грошы. Усе бяруць — і я ўслед за ўсімі... Я не змагу, мусіць, болей прыходзіць да вас, вучыць вас. Пэўна ж, права не маю.
Таццяна Фёдараўна зноў заплакала. Дрыготкімі пальцамі нервова ўзялася за голаў, страпянулася, як пакалечаная птушка:
— Але ведайце, мае дарагія, чаму я пайшла на такі крок. У гематалагічным цэнтры памірае мая дачка, таксама, як і вы, выпускніца-адзінаццацікласніца, выдатніца-ліцэістка... Рак крыві... Ёй патрэбны дужа дарагія лекі...
Тут яна ўсхліпнула і рэзка змоўкла. Схапіўшыся за сэрца, захісталася, але, мусіць, сабраўшы ўсе сілы, якія толькі былі ў яе целе, моўчкі выйшла з класа.
А мы, замест таго, каб кінуцца ўслед за вялікім матчыным болем, нібы прыраслі да сваіх партаў і ўпершыню, як ніколі за ўсе адзінаццаць гадоў навучання ў гэтай школе, ціха сядзелі, звесіўшы галовы. Віка, праз якую і пачаўся гэты сыр-бор, размазвала па сваім размаляваным, як у лялькі, твары слёзы. Яны, здавалася, сачыліся ў яе і з пунсовых вуснаў, і са шчок, і з вачэй. Слёзы, як рэкі, цяклі, мне здавалася, адусюль. Іх, як агонь, немагчыма было супыніць ці хаця б сцішыць адразу. І кожны з нас (кожны!) у гэты момант трымаў свой самы галоўны ды суровы экзамен. І на што, і перад кім — гэта было вядома кожнаму з нас паасобку. Вучням самай строгай настаўніцы Таццяны Фёдараўны...
Дар'я ЛЁСАВА
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».