Кніга як душэўная размова

Цяжка не заўважыць, як імкліва цяпер развіваюцца ў беларускім прыгожым пісьменстве новыя літаратурныя жанры, асабліва тыя, што адносяцца да масавай літаратуры.

Здаецца, і не прыгадаць, якія знаходкі з арсенала еўрапейскага мастацкага досведу ў ёй сёння не задзейнічаны. Але чытачы працягваюць скардзіцца на адсутнасць «сваёй кнігі». І гэтае «няма што чытаць» наводзіць на думку, што сучасны чытач пакутуе не ад недахопу кніг, а ад адсутнасці суразмоўцы, таго ідэальнага аўтара, які б прадставіў не проста цікавы сюжэт ці запамінальнага героя, але, перш наперш, меў блізкі светапогляд.

Адным з самых цікавых адкрыццяў мінулага года стала для мяне проза Таццяны Мушынскай, якая ўвайшла ў чароўную ва ўсіх сэнсах кнігу «Джульета і экстрасэнс». Імя гэтай аўтаркі было мне вядома і раней, але не ў якасці стваральніцы выключна густоўнай, тонкай жаночай прозы. Пад жаночай у гэтым выпадку разумеецца не столькі гендарны аспект, колькі жанравы —адразу тры з прадстаўленых у кнізе аповесцяў з поўным на тое правам могуць быць азначаныя як «любоўныя раманы». Мяне заўсёды здзіўляла адсутнасць у нашай прозе твораў, дзе б каханне адбывалася не на фоне нейкіх гістарычных падзей, а было самастойнай гісторыяй.

У юнацтве я была страшэнна захопленая творамі С. Маэма, і асабліва яго славутым «Тэатрам». І трэба прызнаць, што гэтую захопленасць — у першую чаргу да чароўнага свету мастацтва — пранесла праз усё сваё дарослае жыццё. Таму

аповесці Т. Мушынскай, героямі якой сталі спявачкі і кампазітары, рэжысёркі і акцёры, мастакі і іх мадэлі, сталі для мяне ў пэўнай ступені сатысфакцыяй за доўгія гады чакання прозы, якая б адначасова апелявала да розуму і сэрца.

Парадокс прозы Таццяны Мушынскай заключаецца ў тым, што, нягледзячы на тое, што месцам дзеяння ў гэтых творах з'яўляюцца канцэртныя пляцоўкі і мастацкія майстэрні, тэатры і выставачныя залы, у творах няма спецыфічнага флёру багемнасці, знаёмай нам хутчэй па замежнай літаратуры, чым па ўласным жыцці. Гартаючы без напругі і прымусу старонку за старонкай гэтай немалой кнігі, ты бачыш сапраўдную Беларусь і сапраўдных беларусак. І смешны—як для еўрапейца—эпізод, дзе оперная дзіва закрывае на зіму кансервы і ўяўляе, як будзе распавядаць пра гэта ў наступным інтэрв'ю, выглядае цалкам натуральным. Бо сапраўды на-

ша жанчына — і швец, і жнец, і на дудзе ігрэц.

Цікава, што артыстычны асяродак, які апісваецца ў аповесцях «Доўгае развітанне», «Апошняе каханне Дон-Кіхота», «Джульета і экстрасэнс», дае выдатную магчымасць, каб паказаць не столькі праявы творчага індывідуалізму, колькі выявіць нацыянальны характар. Так, спявачка класічнага рэпертуару Надзя — гераіня «Доўгага развітання»— пакутуе не ад таго, што не можа справіцца з бытавымі клопатамі, мала сумяшчальнымі з артыстычным жыццём, а таму, што не хоча ды і не ўмее жыць у свеце, дзе ўсё вырашаюць грошы.

Сарамлівая, стрыманая, з адчуваннем уласнага гонару галоўная гераіня ірвецца паміж высокім светам мастацтва і неабходнасцю зарабляць грошы на сям'ю. За што і мае вечныя кпіны з боку былога мужа, які не не ды і нагадае, маючы на ўвазе людзей культуры: «Калі вы такія высакародныя, чаму дзяржава вас так нізка цэніць?» Сам ён даўно ўжо адмовіўся ад мастацтва і лічыць недарэчнай «карону» на галаве беднай, але працавітай жонкі. Відавочна, што дыялогі паміж імі (у чым праўда: грашах ці чыстым мастацтве?) маюць у сваі м падмурку рэальнасць ці, прынамсі, з'яўляюцца плёнам доўгага роздуму самой аўтаркі і яе атачэння.

Гэтая ж тэма неаднойчы падымаецца і ў іншых творах Мушынскай. Створаны ёю воб-

раз сучасніцы — гэта вобраз жанчыны, якая ўвесь час раздвойваецца праз неабходнасць існаваць у рэальным свеце і ў свеце высокай культуры. Так, фінал аповесці «Доўгае развітанне» здзіўляе, бо твор завяршаецца зусім не хэпі-эндам, што было б даволі натуральным у межах выбранага жанру. Гераіня зноў аказваецца перад выбарам, на раздарожжы, ад якога яна пакутавала ўсё сваё творчае жыццё... З другога боку, такі адкрыты фінал цалкам адлюстроўвае і рэальнае чалавечае жыццё, і раздвоенасць нашай беларускай душы, пра якую столькі пісалі класікі беларускай літаратуры.

Разам з тым кніга «Джульета і экстрасэнс» па-добраму ўражвае тым, што ў кожнай старонцы, у кожным радку пазнаецца сучаснасць ці, як цяпер любяць казаць, «рэаліі». І гэта выяўляецца не столькі ў апісанні наваколля ці побыту, колькі ў саміх развагах і назіраннях аўтаркі. Аматарка і знаўца тэатральнага жыцця, чалавек вельмі сучасных поглядаў, Мушынская прадстае ў ролі не ментара, які ведае, «як трэба», а хутчэй блізкага сябра. З аднаго боку, яна як быццам бы расказвае табе гісторыі, добра знаёмыя ёй самой, гісторыі, дзе чуюцца амаль суседскія інтанацыі. З другога

—  у тэкставую канву іх уплеценыя вельмі неардынарныя асабістыя назіранні пра асаблівасці сучаснага мастацтва, якое аўтарка не толькі ведае, але і

можа выказаць з тонкасцю сапраўднай даследчыцы. Прычым уплецены яны ў аповед так лоўка, што ты не адчуваеш іх нейкую чужароднасць, элітарнасць, высакапарнасць. Яны выдатна супастаўляюцца з тваімі ўласнымі назіраннямі, нават тады, калі раней ты нават і не задумваўся над гэтай з'явай. Так абсалютна нечаканым стала для мяне параўнанне працы крытыка і спявачкі. Вось жа, здавалася б, што тут можа быць агульнага, а пачытаеш аўтара і думаеш—як гэта я раней не заўважала?!

Усе творы ў кнізе — а тут і чатыры вялізныя аповесці, і апавяданні, і абразкі — чытаюцца проста выдатна. І справа тут, мажліва, нават не ў займальным сюжэце і блізкім коле тэм, колькі ў самой сакавітай мове, якой гаворыць і піша аўтарка. Таццяна Мушынская не злоўжывае нейкімі спецыфічнымі дыялектызмамі, паўната і мастацкасць яе мовы ствараюцца за кошт вялікай колькасці фразеалагізмаў—прыказак, прымавак, якія дасталіся ёй у своеасаблівую спадчыну ад бабулі па кудзелі. Цікава піша пра гэта сама пісьменніца: «У гарадскіх дзяцей і падлеткаў, якія вывучаюць мову па кнігах, па творах літаратуры, а не ў жывым і натуральным моўным асяроддзі (а яго ніколі зашмат у горадзе не было, а цяпер наогул усё менш і меншае, і меншае), мова амаль заўсёды мае смак дыстыляванай вады. Нібыта і вада, нібыта і празрыстая, нібыта і смагу наталяе... А не калодзежная, не крынічная.

Смаку сапраўднага—няма. Няма, і ўсё тут».

Напэўна, найцікавейшым момантам прозы Мушынскай ёсць гэтая паўната смаку, якая асабліва адчуваецца ў выдатнай дакументальнай аповесці «Сад маіх успамінаў». Слова «дакументальная» тут падкрэслівае непрыдуманасць гісторыі, але я б, па шчырасці, яго б з загалоўка прыбрала. Бо гэта тонкі, кранальны, поўны фарбаў, водараў і дотыкаў аповед пра жыццё сапраўднай беларускай сям'і. Грушаўка — раён Мінска,

— дзе правяла сваё дзяцінства і юнацтва аўтарка, знайшла ў яе асобе выдатнага гістарыёграфа і мастака. Атмасфера гэтага месца, яго душэўнасць наўрад ці калі-небудзь змогуць быць паказаныя лепш...

Прызнаюся, што мне, чалавеку далёка не сентыментальнаму, было дзіўна заспець сябе за чытаннем гісторыі зусім чужога жыцця а трэцяй гадзіне ночы, але факт ёсць факт—ад гэтай аповесці цяжка сябе адцягнуць. Тут і стары Мінск, і старыя людзі, і старыя цяністыя сады... А глытаецца гэта ўсё імгненна, як робіцца той глыток крынічнай вады, пра які гаварыла аўтарка. Калі першыя тры аповесці я б рэкамендавала ў першую чаргу жаночай аўдыторыі, то «Сад маіх успамінаў» — выдатнае чытво без усякіх абмежаванняў. Густоўнае, яркае, незвычайнае ў сваёй паветранай атмасферы чытво, якому хочацца пажадаць шчаслівага лёсу.

Ганна КІСЛІЦЫНА