Мабыць, не ўвесь час нам пра паноў ды баляванні размаўляць. Калі-нікалі варта зазірнуць у лекавую аптэчку нашых продкаў, паслухаць народныя паданні пра зёлкі і іх магічныя ды лекавыя ўласцівасці, якія калісьці так шмат значылі для людзей. Бо ранейшае жыццё было звязана з прыродай, а не з высокімі тэхналогіямі і маркетынгам. Першай раслінай, пра якую хочацца распавесці, будзе дзіванна.
Рэстаран «Замак Зеваны» ў гродненскім маёнтку Каробчыцы лічыцца адным з самых славутых у Беларусі. Як сцвярджаецца ў рэкламе гэтай установы, ён названы ў гонар Зеваны — быццам бы агульнаславянскай багіні палявання. Прыгожы велізарны вітраж з яе выявай аздабляе прасторную высокую залу рэстарана. Толькі трохі рэжа вуха гэтае імя — Зевана.
На самой справе, ні ў якіх старых летапісах і іншых гістарычных дакументах такое імя не сустракаецца. Багіню Зевану міфолагі рэканструявалі гіпатэтычна, засноўваючыся толькі на паведамленнях польскага храніста Яна Длугаша. А ён апісаў, насамрэч, багіню Дзіванну. Гэта ўжо ў рускай мове гэтае імя трохі змянілі, бо «дзеканне» ёй не ўласціва. Цалкам магчыма, што Длугаш і не сутыкаўся з народнымі паданнямі пра багіню паляванняў, а выдумаў іх сам — каб паказаць славянскую міфалогію не горшай за рымскую і грэчаскую з яе Дзіянай-Артэмідай. Імя ж для багіні абраў па сугучнасці з Дзіянай і з досыць вядомай некалі травой, якая для нашых продкаў мела большае значэнне, чым для нас.
Па-беларуску яна называецца «дзіванна», а часам і «мядзведжым вухам», бо яе вялікія, мяккія і кашлатыя лісты трохі нагадваюць вушы звярынага цара нашых лясоў. І мне падаецца, што гэтае імя ў назве рэстарана гучала б больш аўтэнтычна і выклікала б пэўныя асацыяцыі.
Дзіванна расце ў неўрадлівых месцах, пазбягаючы канкурэнцыі з іншымі раслінамі: па камяністых схілах, у стэпах, на сухіх лугах, на ўзбочынах дарог. Адсюль паходзіць даўняя прыказка: «Дзе расце дзіванна — без пасагу панна». У аповесці Элізы Ажэшкі «Хам» Павел упершыню спрабуе абняць Франку ў зарасніку дзіванны. Відавочна, што Ажэшка, вялікая аматарка зёлак, свядома ўжывае гэты сімвалізм, як прароцтва будучага лёсу герояў: дзяўчына без пасагу і, як высвятляецца, без неабходнай для добрай сям'і цнатлівасці на фоне зарасніку травы, што атаясамліваецца з беднасцю і няшчасцем. Але, нягледзячы на гэткую «песімістычную» сімволіку, гэта расліна мае нямала лекавых уласцівасцяў.
Адвар або спіртавы настой з розных відаў дзіванны (бо гэта цэлы батанічны род) — гэта традыцыйныя народныя лекі, якія дапамагаюць ад кашлю, астмы і іншых захворванняў органаў дыхання, а таксама ад хвароб страўніка, апёкаў і іншых пашкоджанняў скуры. Калі не было шампуняў, адварам дзіванны мылі валасы: яна асвятляе іх і надае бляск. Пакуль у сярэдзіне ХІХ стагоддзя не распаўсюдзілася гарбата, адвар дзіванны быў адным з самых папулярных напояў на нашых землях. Панна Саламея з апавядання Ігнацыя Ходзькі «Самавар» просіць свайго бацьку не адставаць ад моды: «Ах! Самавары, папуню, самавар і чай! Гэта ж паўсюль п'юць гарбату зранку і ўвечары нават, а мы адны толькі ліпавым цветам і дзіваннай душыцца мусім. Папа, далібог мусіш купіць самавар». Кветкі дзіванны змяшчаюць эфірны алей з характэрным мядовым водарам, таму ў адвар дадавалі мёд, каб падкрэсліць гэты водар, а таксама рабілі адмысловы «мёд» з цукру і кветак дзіванны.
Настой ці адвар кветак трэба старанна працэджваць праз некалькі слаёў марлі, каб выдаліць дробныя валаскі, здольныя выклікаць раздражненне стрававода і страўніка. Жывёлы ведаюць пра гэтую ўласцівасць дзіванны і таму пазбягаюць яе. Магчыма, гэтая самотнасць дзіванны, непрыхільнасць як да іншых раслін, так і да жывёл здаўна ўражвала нашых продкаў і прымушала верыць у яе асаблівыя ўласцівасці. Яшчэ ў антычнасці думалі, што дзіванна адпужвае злых духаў. Адысей ратаваўся ад чараў Цырцэі, спальваючы яе сцёблы. Ад іх, дарэчы, і дагэтуль у Літве запальваюць пахавальныя свечкі. Сухія сцёблы дзіванны вельмі добра гараць, таму з іх даўней выраблялі факелы, прапітваючы воскам або лоем.
Вось такой загадкавай і карыснай была калісьці дзіванна для нашых продкаў. У яе апісаннях захоўваецца багатая гісторыя і шмат падстаў для фантазіі, для сувязі нашага ўяўлення з уяўленнямі мінулых пакаленняў. Усё гэта варта вывучаць, калі мы ствараем рэстараны, музеі ды іншыя турыстычныя аб'екты. Бо здаецца, што годную легенду лёгка прыдумаць, а галоўнае, маўляў, «добра раскруціць». Насамрэч самыя папулярныя і даўгавечныя легенды — тыя, якія абапіраюцца на сапраўдныя жывыя пачуцці нашых продкаў, на здарэнні ў жыцці рэальных людзей і папулярных літаратурных персанажаў. «Зевана» ці «Дзіванна» — здавалася б, колькі той розніцы? А яна ёсць — у глыбіні, у сапраўднасці, у вернасці традыцыям зямлі, у памяці пра тых, хто жыў на ёй да нас.
Адвар з дзіванны
1 ст. лыжку сушаных кветак дзіванны заліваем шклянкай кіпеню, настойваем каля паўгадзіны. Ужываем 2 разы на дзень па паўшклянкі, можна з мёдам.
«Мёд» з дзіванны
Толькі сарваныя кветкі пластамі перасыпаюць карычневым цукрам. Слоік пакідаюць на некалькі дзён, затым старанна працэджваюць праз некалькі пластоў марлі, памятаючы пра непрыемныя драбнюткія валаскі. Можна трымаць у лядоўні каля
2 тыдняў.
Кухмістр Верашчака
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».