На шырокі прастор

На­цы­я­наль­ная куль­ту­ра: як су­мяс­ціць тра­ды­цыі і су­час­ныя фор­мы?

Ме­на­ві­та пы­тан­не, вы­не­се­нае ў пад­за­га­ло­вак, мы і пра­па­на­ва­лі аб­мер­ка­ваць удзель­ні­кам «круг­ла­га ста­ла», які ар­га­ні­за­ва­лі ў рэ­дак­цыі га­зе­ты «Звяз­да». Пы­тан­не гла­баль­нае, шмат­гран­нае, яно пад­час раз­мо­вы па­цяг­ну­ла за са­бой не менш ак­ту­аль­ныя: аб сён­няш­нім ус­пры­няц­ці куль­ту­ры но­вым па­ка­лен­нем, аб ста­сун­ках куль­ту­ры і цы­ві­лі­за­цыі, аб мэ­та­згод­нас­ці за­ка­нат­вор­час­ці і рэ­гу­ля­ван­ня ў сфе­ры куль­ту­ры. Яно і не дзіў­на: у гу­тар­цы пры­ма­лі ўдзел лю­дзі не толь­кі да­свед­ча­ныя, але і за­ці­каў­ле­ныя. Пры­чым, за­бя­га­ю­чы на­пе­рад, за­зна­чу, што пры­сут­насць на па­ся­джэн­ні «круг­ла­га ста­ла» док­та­ра хі­міч­ных на­вук толь­кі да­ба­ві­ла дыс­ку­сіі васт­ры­ні — ад­веч­ная спрэч­ка «лі­ры­каў» і «фі­зі­каў» заў­сё­ды ці­ка­вая са­ма па са­бе, пра якую б сфе­ру ні га­ва­ры­лі, бо спра­ча­юц­ца, як пра­ві­ла, твор­чая за­хоп­ле­нас­ць і зда­ро­вы праг­ма­тызм.

Гэ­тым ра­зам у на­шай за­ці­каў­ле­най раз­мо­ве ўдзель­ні­ча­лі член Па­ста­ян­най ка­мі­сіі Па­ла­ты прад­стаў­ні­коў На­цы­я­наль­на­га схо­ду Рэспублікі Беларусь па куль­ту­ры, аду­ка­цыі і на­ву­цы На­тал­ля КУ­ЧЫН­СКАЯ, га­лоў­ны спе­цы­я­ліст упраў­лен­ня ўста­ноў куль­ту­ры і на­род­най твор­час­ці Мі­ніс­тэр­ства куль­ту­ры Люд­мі­ла ЛЕ­БЕДЗЬ, за­гад­чык ла­ба­ра­то­рыі на­на­хі­міі БДУ «На­ву­ко­ва-да­след­чы ін­сты­тут фі­зі­ка-хі­міч­ных праб­лем», док­тар хі­міч­ных на­вук Мі­ха­іл АР­ЦЕМ'­ЕЎ, ды­рэк­тар Ін­сты­ту­та мас­тацт­ва­знаў­ства, эт­на­гра­фіі і фальк­ло­ру НАН, док­тар мас­тацт­ва­знаў­ства Ва­ле­рый ЖУК, за­гад­чык ад­дзе­ла ста­ра­жыт­най бе­ла­рус­кай куль­ту­ры Ін­сты­ту­та мас­тацт­ва­знаў­ства, эт­на­гра­фіі і фальк­ло­ру НАН, кан­ды­дат мас­тацт­ва­знаў­ства Ба­рыс ЛА­ЗУ­КА, пер­шы на­мес­нік ге­не­раль­на­га ды­рэк­та­ра На­цы­я­наль­на­га ака­дэ­міч­на­га Вя­лі­ка­га тэ­ат­ра опе­ры і ба­ле­та Ула­дзі­мір РЫ­ЛАТ­КА, на­чаль­нік ад­дзе­ла па спра­вах на­цы­я­наль­нас­цяў апа­ра­ту Упаў­на­ва­жа­на­га па спра­вах рэ­лі­гій і на­цы­я­наль­нас­цяў Аляк­сандр СА­СНО­ВІЧ.

«Звяз­да»:

— Доў­гі час бе­ла­рус­кую на­цы­я­наль­ную куль­ту­ру ата­я­сам­лі­ва­лі вы­ключ­на з куль­ту­рай на­род­най, з фальк­ло­рам: лап­ці, ан­да­ра­кі, пра­цяж­ныя пес­ні... Пры­чым ата­я­сам­лі­ва­лі не толь­кі на­шы су­се­дзі — мы са­мі, і ня­рэд­ка пра­цяг­ва­ем гэ­та ра­біць. Але ж на­цы­я­наль­ная куль­ту­ра сён­ня — гэ­та па­няц­це знач­на шы­рэй­шае, да яго ад­но­сяц­ца не толь­кі за­ха­ва­ныя і транс­фар­ма­ва­ныя тра­ды­цыі ды аб­ра­ды. Да­вай­це па­раз­ва­жа­ем, што сён­ня мож­на на­зваць склад­ні­ка­мі на­шай на­цы­я­наль­най куль­ту­ры?

Ва­ле­рый Жук:

— Ха­чу ад­ра­зу ска­заць, што агу­ча­нае ва­мі мер­ка­ван­не аб «лап­цях» і «ан­да­ра­ках» не зу­сім ад­па­вя­дае рэ­ча­іс­нас­ці. У па­ша­не ў на­ро­да, акра­мя ін­ша­га, заў­сё­ды бы­лі аду­ка­ва­насць і вы­ха­ван­не — яны так­са­ма бы­лі не­ад'­ем­най част­кай на­шай куль­ту­ры. А пра «лап­ці» на­огул стэ­рэа­тып не­вя­до­ма ад­куль узяў­ся: на­шы лю­дзі, на­ват ся­ля­не, на­шмат час­цей ха­дзі­лі ў бо­тах, ча­ра­ві­ках, па­ста­лах, але зу­сім не ў лап­цях...

Ба­рыс Ла­зу­ка:

— Перш чым упіс­ваць у па­няц­це «на­цы­я­наль­ная куль­ту­ра» ней­кія но­выя праявы і фор­мы, трэ­ба па­кла­па­ціц­ца аб тым, каб за­ха­ваць ба­зіс — куль­тур­ныя на­быт­кі. Бо ка­лі ў на­ро­да іх ад­няць, ён пе­ра­тва­ра­ец­ца ў на­сель­ніц­тва. Ка­лі мы бу­дзем ста­віц­ца да мі­ну­ла­га з пунк­ту гле­джан­ня су­час­нас­ці, усё роў­на неш­та бу­дзе не ўпіс­вац­ца ў на­шу па­ра­дыг­му сён­няш­ня­га жыц­ця. Але ж гэ­та част­ка на­шай гіс­то­рыі. Ін­шая спра­ва, што ў на­шым гра­мад­стве — у куль­тур­ным, на­ву­ко­вым ася­род­дзі, у СМІ, ся­род ін­тэ­лі­ген­цыі — бы­лі і да­гэ­туль за­ха­ва­лі­ся пэў­ныя стэ­рэа­ты­пы. У іх тра­ды­цый­ная куль­ту­ра, на жаль, ус­пры­ма­ец­ца ме­на­ві­та так, як вы ска­за­лі. Ха­ця тра­ды­цый­ная куль­ту­ра — гэ­та най­вы­шэй­шае да­сяг­нен­не на­цыі. Ка­лі мы га­во­рым аб фар­мі­ра­ван­ні ней­кіх усто­яў і ідэа­лаў у гра­мад­стве, узяць іх мож­на толь­кі з вы­то­каў. І шу­каць гэ­тыя вы­то­кі — наш пер­шы аба­вя­зак.

Але тут нель­га ўда­вац­ца ў край­нас­ці, як у нас і ад­бы­ва­ла­ся. Тая част­ка на­цы­я­наль­на­га мас­тац­тва і куль­ту­ры, якая на пра­ця­гу не­каль­кіх ста­год­дзяў раз­ві­ва­ла­ся ў арыс­та­кра­тыч­ным ася­род­ку, у ко­лах са­цы­яль­най элі­ты, з па­лі­тыч­най па­зі­цыі раз­гля­да­ла­ся як не­бяс­печ­ная, яна бы­ла мар­ке­рам та­го са­цы­яль­на­га ася­род­дзя, якое «па­на­ва­ла, пры­гня­та­ла» і г.д. Тыя ж са­мыя Ра­дзі­ві­лы трак­та­ва­лі­ся ў са­вец­кіх пра­цах на­шых да­след­чы­каў як рас­пус­ні­кі, дур­ні, гуль­таі... На­прык­лад, пры­во­дзі­ла­ся па­ка­заль­ная гіс­то­рыя ад­на­го з Ра­дзі­ві­лаў, які быў ні­бы­та на­столь­кі ту­пы, што яго ву­чы­лі лі­чыць... па бу­тэль­ках з-пад ві­на, па якіх ён стра­ляў. І мы пры гэ­тым зу­сім за­бы­ва­лі­ся, што ўся на­ша элі­та, уся шлях­та за нор­му лі­чы­ла на­быць аду­ка­цыю ва ўні­вер­сі­тэ­це, пры­чым не толь­кі ў «мяс­цо­вым», але і ў за­меж­ным, еў­ра­пей­скім... І тут жа ін­шая край­насць — да­тыч­на на­шай тра­ды­цый­най куль­ту­ры. Як мы яе ўспры­ма­ем? Ня­рэд­ка са­праў­ды, на ўзроў­ні лап­цяў, ануч і яшчэ не­ча­га ледзь не страш­на­га для на­шай су­час­най свя­до­мас­ці. Ма­ла та­го — мы ня­рэд­ка ду­ма­ем, што гэ­тыя бед­ныя ня­шчас­ныя лю­дзі ўста­ва­лі, елі штось­ці там з гарш­ка, пас­ля іш­лі на пра­цу, вяр­та­лі­ся, зноў елі, кла­лі­ся спаць... — і так усё жыц­цё. А дру­гі ва­ры­янт — гэ­та тое, што мы сён­ня, і на жаль, ня­рэд­ка, ба­чым у сцэ­ніч­ных воб­ра­зах — «ка­ра­леў» з са­ла­мя­ны­мі «ка­ро­на­мі» на га­ла­ве, ды яшчэ і на рас­пу­шча­ных ва­ла­сах. Што ўво­гу­ле ў тра­ды­цый­най куль­ту­ры — мар­кер ад­моў­ных па­во­дзін жан­чы­ны.

Люд­мі­ла Ле­бедзь:

— Я, без­умоў­на, па­га­джу­ся з ва­мі, што «ка­ро­ны», ды яшчэ на рас­пу­шча­ных ва­ла­сах (што ўво­гу­ле ў тра­ды­цый­най куль­ту­ры — мар­кер ад­моў­ных па­во­дзін жан­чыны; па­раў­най­це: «рас­пу­шча­ная дзеў­ка») — гэ­та не зда­бы­так на­шай тра­ды­цыі, хут­чэй, на­ад­ва­рот, бо за­муж­няя жан­чы­на ў на­род­най куль­ту­ры заў­сё­ды — і ў буд­ні, і ў свя­ты — ха­дзі­ла ў хуст­цы (праў­да, яе маг­лі па-роз­на­му ад­мыс­ло­ва за­вяз­ваць), і ні­як інакш. Але, ка­лі пра­са­чыць з'яў­лен­не тых са­мых «ка­рон», да­ве­да­еш­ся, што яны з'я­ві­лі­ся ня­даў­на, аку­рат пас­ля вай­ны, гэ­так­са­ма, як і лю­рэк­сам рас­шы­тыя на­род­ныя кас­цю­мы ў на­шых сцэ­ніч­ных ка­лек­ты­ваў. Лю­дзям, якія вы­жы­лі і пе­ра­маг­лі ў той страш­най вай­не, ха­це­ла­ся, каб бы­ло «кра­сі­ва», і гэ­тая «кра­сі­васць» ра­бі­ла­ся з та­го, што бы­ло пад ру­кой. Атрым­лі­ва­ец­ца, што і гэ­та — не­ад'­ем­ная част­ка на­шай гіс­то­рыі, на­шай куль­ту­ры, якую не вар­та лі­чыць пры­кла­дам для пе­рай­ман­ня, але якую вар­та да­ра­ваць...

А пра тое, што на­шы тра­ды­цыі — гэ­та най­каш­тоў­ней­шы на­бы­так, які мо­жа стаць ка­рыс­ным зу­сім з не­ча­ка­на­га бо­ку, свед­чыць гіс­то­рыя на­род­на­га май­стра Яў­ге­на Блу­да­ва з Грод­на, які зай­ма­ец­ца пля­цен­нем з ла­зы і са­ло­мы, у тым лі­ку са­ла­мя­ных «па­ву­коў». Ён рас­пра­ца­ваў амаль на­ву­ко­вую тэ­о­рыю, згод­на з якой пэў­ны ўзор «па­ву­ка» (пі­ра­мі­даль­ныя спля­цен­ні) ачы­шчае па­вет­ра ў па­коі. Яго тэ­о­рыя па­цвяр­джа­ец­ца на прак­ты­цы, і ў не­ка­то­рых апе­ра­цый­ных, дзе пра­вод­зяць апе­ра­цыі на­шы вя­до­мыя ўра­чы, маг­чы­ма, у хут­кім ча­се з'я­вяц­ца гэ­тыя тво­ры на­ша­га тра­ды­цый­на­га мас­тац­тва — вя­до­ма, не са­ла­мя­ныя, а з су­час­ней­шых ма­тэ­ры­я­лаў. Але прын­цып за­ста­нец­ца.

На­тал­ля Ку­чын­ская:

— Ка­лі га­ва­рыць пра на­цы­я­наль­ную куль­ту­ру, яна, на мой по­гляд, знач­на шы­рэй­шая за па­няц­це тра­ды­цый­най куль­ту­ры. Так, са­праў­ды іс­на­ва­ла куль­ту­ра «ла­пат­ная». І доў­гі час бы­ло мер­ка­ван­не не толь­кі ін­тэ­лі­ген­цыі, але і прос­тых лю­дзей, што «мы — ад са­хі». Але по­бач раз­ві­ва­ла­ся і куль­ту­ра ін­шая — шы­коў­ныя за­мкі і ся­дзі­бы, на­прык­лад, якія мы так­са­ма атры­ма­лі ў спад­чы­ну. «Шля­хец­кая» і «ся­лян­ская» куль­ту­ры — не су­праць­лег­лыя, а ўза­е­ма­да­паў­няль­ныя адзін ад­на­го склад­ні­кі на­шай на­цы­я­наль­най куль­ту­ры. Да­рэ­чы, за­раз у ма­ёй акру­зе, у ашмян­скім му­зеі пра­цуе не­звы­чай­ная па сва­ёй пры­га­жос­ці і па глы­бі­ні змес­ту экс­па­зі­цыя: вя­лі­кая за­ла ўяў­ляе са­бой гас­ці­нец ці шлях, на якім аба­зна­ча­ны га­лоў­ныя на­се­ле­ныя пунк­ты Ашмян­ска­га па­ве­та, а ў кож­ным пунк­це мож­на па­ба­чыць як быт ся­лян, так і шлях­ці­цаў.

Да­дам, што, раз­ва­жа­ю­чы сён­ня аб на­цы­я­наль­най куль­ту­ры, трэ­ба га­ва­рыць і пра дзей­насць су­час­ных уста­ноў куль­ту­ры, якія ма­юць асаб­лі­вы ста­тус — «на­цы­я­наль­ны». Бо яны вы­кон­ва­юць ад­каз­ную мі­сію — фар­мі­ру­юць на­цы­я­наль­ную са­ма­свя­до­масць, аб'­яд­ноў­ва­юць на­цыю і вы­хоў­ва­юць. Як, на­прык­лад, куль­тур­ныя пра­ек­ты На­цы­я­наль­най біб­лі­я­тэ­кі. А ад­ным з са­мых моц­ных ма­іх ура­жан­няў бы­ла прэм'­е­ра ба­ле­та «Ві­таўт» у на­шым Вя­лі­кім тэ­ат­ры. Вель­мі су­час­ная і ў той жа час вель­мі гіс­та­рыч­ная па­ста­ноў­ка, пра­нік­ну­тая не­звы­чай­най бе­ла­рус­кас­цю. Бы­ла за­ва­ро­жа­на з пер­шых хві­лін, як толь­кі ўба­чы­ла сім­вал кра­і­ны — ду­жа­га зуб­ра. «Ві­таўт» абу­джае го­нар за на­род, да яко­га ты ма­еш да­чы­нен­не...

Люд­мі­ла Ле­бедзь:

— На ма­ёй ра­дзі­ме — у вёс­цы Бу­сяж на Брэст­чы­не ка­ля Ко­са­ва — муж­чы­ны, са­браў­шы­ся, гу­ля­лі ў шах­ма­ты (!), ні­ко­лі(!) не ла­я­лі­ся пры дзе­цях і жан­чы­нах, да­лі­кат­на па­во­дзі­лі ся­бе ў тан­цах...

Уво­гу­ле, у бе­ла­рус­кай тра­ды­цый­най куль­ту­ры ёсць усё, што мо­жа быць част­кай на­цы­я­наль­най ідэі: пра­ві­лы па­во­дзін — што мож­на, што нель­га, ад­каз­насць за ўчын­кі (свое­асаб­лі­вая Кан­сты­ту­цыя), ма­раль­насць, культ сям'і, ша­на­ван­не прод­каў і не­вы­чэрп­ны і не­аб­дым­ны пласт на­род­на­га мас­тац­тва.

Аляк­сандр Са­сно­віч:

— Да сён­няш­ніх не­ад'­ем­ных склад­ні­каў бе­ла­рус­кай на­цы­я­наль­най куль­ту­ры аба­вяз­ко­ва трэ­ба ад­нес­ці і куль­тур­ныя на­быт­кі больш чым 140 на­цы­я­наль­нас­цяў, што жы­вуць на на­шай зям­лі, уз­ба­га­ча­юц­ца ўза­ем­на і, не­су­мнен­на, уз­ба­га­ча­юць і бе­ла­рус­кую на­цы­я­наль­ную куль­ту­ру. І — што асаб­лі­ва важ­на — слу­жаць па­пу­ля­ры­за­цыі шмат­на­цы­я­наль­най куль­ту­ры на­ша­га на­ро­да. У апа­ра­це Упаў­на­ва­жа­на­га па спра­вах рэ­лі­гій і на­цы­я­наль­нас­цяў рэа­лі­зу­ец­ца над­звы­чай ці­ка­вы пра­ект. На­шы на­цы­я­наль­на-куль­тур­ныя аб'­яд­нан­ні вы­яз­джа­юць за мя­жу — дэ­ле­га­цыі ўжо па­бы­ва­лі ў Літ­ве, Поль­шчы, ва Укра­і­не. Твор­чыя ка­лек­ты­вы прад­стаў­ля­лі ме­на­ві­та шмат­на­цы­я­наль­ны бе­ла­рус­кі на­род. І пас­ля ўдзель­ні­кі та­кіх па­ез­дак па­раў­ноў­ва­лі іх з Рэс­пуб­лі­кан­скім фес­ты­ва­лем на­цы­я­наль­ных куль­тур, які пра­во­дзіц­ца ў Грод­не, і вы­каз­ва­лі вель­мі ці­ка­вую дум­ку: у Грод­не на сцэ­не прад­стаў­ні­кі ды­яс­пар па­каз­ва­юць, што яны — леп­шыя, а пад­час та­кіх па­ез­дак — што яны з Бе­ла­ру­сі, яны прад­стаў­ля­юць там сваю агуль­ную Ра­дзі­му, бе­ла­рус­кі на­род.

Ула­дзі­мір Ры­лат­ка:

— Да­дам да гэ­та­га, што ў па­няц­це «на­цы­я­наль­ная куль­ту­ра» не­аб­ход­на пры­маць і бе­ла­ру­саў за­меж­жа. Ус­па­мі­наю, як не­каль­кі га­доў та­му ў Мі­ніс­тэр­ства куль­ту­ры пры­яз­джаў бе­ла­рус­кі ка­лек­тыў з Цю­ме­ні. Та­кой чыс­ці­ні бе­ла­рус­кую мо­ву, та­кія аў­тэн­тыч­ныя на­род­ныя пес­ні не ва ўсіх на­шых па­чу­еш...

«Звяз­да»:

— У су­час­ных ста­сун­ках на­цыя куль­тур­ная — гэ­та на­цыя, якая не толь­кі ша­нуе тра­ды­цыі, але і на­цыя вы­со­ка­аду­ка­ва­ная, якая шу­кае но­выя фор­мы са­ма­вы­яў­лен­ня, ро­біць на­ву­ко­выя ад­крыц­ці. Хто па­спра­ча­ец­ца з тым, што да­сле­да­ван­ні ў хі­міі, ад­крыц­цё но­вых на­на­час­ціц, што мо­гуць стаць ас­но­вай ля­кар­ства ад ра­ку (за гэ­та, да­рэ­чы, наш сён­няш­ні госць Мі­ха­іл Ар­цем'­еў ра­зам з ка­ле­га­мі атры­маў Дзярж­прэ­мію) — так­са­ма част­ка на­шай на­цы­я­наль­най куль­ту­ры?

Мі­ха­іл Ар­цем'­еў:

— Не­су­мнен­на, вы­со­кі ўзро­вень куль­ту­ры ў кра­і­не мае на ўва­зе вы­со­кі ўзро­вень на­ву­ко­вых ве­даў. Са­мы зра­зу­ме­лы прык­лад гэ­та­му — на­ву­ка пры­ду­ма­ла ін­тэр­нэт — і вы атры­ма­лі маг­чы­масць па­вы­сіць свой куль­тур­ны ўзро­вень, атры­маў­шы ім­гнен­ны і фак­тыч­на бяс­плат­ны до­ступ да су­свет­ных шэ­дэў­раў. Ва ўсім све­це сён­ня на­ву­коў­цы праз СМІ, праз ме­ра­пры­ем­ствы га­во­раць лю­дзям, што на­ву­ка — гэ­та вель­мі важ­ная рэч у жыц­ці кож­на­га. Без доб­рай на­ву­кі і доб­рай куль­ту­ры бу­ду­чы­ні не бу­дзе... Але па­між на­ву­кай і куль­ту­рай роз­ні­ца ўсё ж ёсць. Су­час­ны ву­чо­ны — гэ­та ча­ла­век аб­са­лют­на ка­му­ні­ка­бель­ны: без пры­няц­ця во­пы­ту ін­шых і без пе­ра­да­чы во­пы­ту ўлас­на­га ён прос­та не мо­жа пра­ца­ваць. У на­ву­цы за­мы­кац­ца ў са­бе зна­чыць толь­кі ад­но: што ча­ла­век не хо­ча ці не мо­жа кан­ку­ры­ра­ваць з ін­шы­мі. Так, ка­лі нех­та пры­ду­маў ля­кар­ства ад ра­ку, гэ­та хут­ка ста­не на­быт­кам уся­го све­ту. У на­ву­цы так: чым больш яна гла­баль­ная, тым больш па­спя­хо­вая. У куль­ту­ры ўсё на­ад­ва­рот — важ­ны ме­на­ві­та на­цы­я­наль­ны, ад­мет­ны фак­тар.

Ула­дзі­мір Ры­лат­ка:

— А што лі­чыць на­цы­я­наль­ным фак­та­рам? Да пры­кла­ду, ці ад­но­сіц­ца да на­цы­я­наль­най куль­ту­ры, да на­цы­я­наль­на­га рэ­пер­ту­а­ру па­ста­ноў­ка «Яў­ге­на Ане­гі­на» ў на­шым тэ­ат­ры? Ці «Ля­ту­ча­га га­ланд­ца»?.. І па­доб­ных пры­кла­даў мож­на пры­вес­ці шмат. Та­му, на мой по­гляд, да на­цы­я­наль­най куль­ту­ры ў шы­ро­кім пла­не мож­на ад­нес­ці ўсё, што ро­біц­ца ў куль­тур­ным ася­род­дзі на­шай кра­і­ны, што жы­ве, што ак­ту­а­лі­за­ва­на ў гле­да­ча, у слу­ха­ча.

Але, вя­до­ма, ка­лі па­чы­наць па­глыб­ляц­ца — ні­хто, акра­мя нас са­міх, не бу­дзе ў опе­ры, ба­ле­це, ін­шых ві­дах мас­тац­тва, шу­ка­ю­чы но­выя су­час­ныя фор­мы па­да­чы, спра­ба­ваць знай­сці яшчэ і свае ка­ра­ні, вы­строй­ваць мен­та­лі­тэт, ідэю на­ро­да. На­прык­лад, ка­лі ста­ві­лі опе­ру «Сі­вая ле­ген­да» па Ка­рат­ке­ві­чу — столь­кі сім­ва­лаў па­зна­хо­дзі­лі! Па­мя­та­е­це, як Ра­ку­то­віч кры­чыць Са­пе­гу: «Леў! Ты не леў — ты ліс». Вось ён — сім­вал та­га­час­най шлях­ты: ад­рок­ся ад мо­вы, ад ве­ры прод­каў. А вось Ра­ку­то­віч і яго Іры­на — тыя што не ад­рак­лі­ся — чым усё скон­чы­ла­ся? Ад­сек­лі ру­кі і асля­пі­лі. Воб­раз Ра­дзі­мы, воб­раз на­цыі, якая па­ча­ла та­ды страч­ваць ся­бе. Вось ён, са­цы­яль­ны і рэ­лі­гій­ны раз­рыў... І ча­ла­век, які па­слу­хае опе­ру, вый­дзе з ад­чу­ван­нем дра­мы вя­лі­кай, якая ў гіс­то­рыі на­ро­да ў той час ад­бы­ва­ла­ся і на­ступ­ствы якой — гэ­та ме­на­ві­та тое дзя­лен­не на «лап­ці» і «шлях­ту», аб якім сён­ня га­ва­ры­лі.

І ні­хто за нас, паў­та­ру­ся, ад­кры­ваць па­доб­ныя сім­ва­лы не бу­дзе. Мы ра­зу­ме­ем гэ­та, фар­мі­ру­ю­чы су­час­ны рэ­пер­ту­ар. Не трэ­ба стам­ляц­ца на гэ­тым шля­ху, не трэ­ба пе­ра­тва­раць гэ­та ў ад­на­ра­зо­вую ак­цыю. Опе­ра і ба­лет не хут­ка­цеч­ныя, яны ідуць дзя­сят­кі га­доў, та­му ме­на­ві­та гэ­тыя ві­ды мас­тац­тва па­він­ны да­но­сіць неш­та важ­нае, што праз сэр­ца трап­ляе ў ча­ла­ве­чае све­та­ўспры­ман­не.

На­тал­ля Ку­чын­ская:

— Ма­гу ска­заць, што шу­ка­юць на­цы­я­наль­ны рэ­пер­ту­ар і но­выя фор­мы і ін­шыя тэ­ат­ры. Мне па­шчас­ці­ла гля­дзець пер­шы на­цы­я­наль­ны мю­зікл «Соф'я Галь­шан­ская», па­стаў­ле­ны Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным ака­дэ­міч­ным му­зыч­ным тэ­ат­рам. Маг­чы­ма, ней­кія гіс­та­рыч­ныя дэ­та­лі па­ста­ноў­кі і не су­па­да­юць з тра­ды­цый­ны­мі (эле­мен­ты кас­цю­маў, на­прык­лад). Але як цу­доў­на па­ка­за­ны на­шы аб­ра­ды — тое ж Ку­пал­ле! Ад­чуць ся­бе свед­кам пэў­най гіс­та­рыч­най эпо­хі да­па­ма­гае вель­мі пры­го­жая бе­ла­рус­кая му­зы­ка на­ша­га су­час­на­га кам­па­зі­та­ра Ула­дзі­мі­ра Кан­дру­се­ві­ча. Вы­хо­дзіш з за­лы, ду­ма­ю­чы пра мі­ну­лыя па­ка­лен­ні, ад­чу­ва­ю­чы ся­бе сва­ім на сва­ёй зям­лі... Са­праў­ды, мас­тац­тва мае вя­лі­кую здоль­насць уплы­ваць на ча­ла­ве­чае ўспры­ман­не...

«Звяз­да»:

— Але ці мно­гія з нас га­то­вы чы­таць, гля­дзець, слу­хаць, ус­пры­маць, ана­лі­за­ваць? Зда­ец­ца, су­час­нае гра­мад­ства (асаб­лі­ва ма­ла­дое па­ка­лен­не) у боль­шас­ці не над­та спя­ша­ец­ца ста­на­віц­ца куль­тур­ным у су­час­ным сэн­се гэ­та­га сло­ва...

Ва­ле­рый Жук:

— Куль­тур­нае све­та­ўспры­ман­не са­праў­ды ста­но­віц­ца праб­ле­май. Пры­чы­на ў тым лі­ку і ў сіс­тэ­ме на­шай аду­ка­цыі. У шко­лах сён­ня ня­ма та­ко­га прад­ме­та, як су­свет­ная мас­тац­кая куль­ту­ра. Гу­ма­ні­тар­ная аду­ка­цыя не па­спя­вае за тэх­ніч­най.

Аляк­сандр Са­сно­віч:

— І — як вы­нік — менш ста­ла дзя­цей зай­мац­ца твор­час­цю. На­ват у твор­чыя ВНУ кон­курс стаў мен­шы.

Ба­рыс Ла­зу­ка:

— Я ха­цеў бы пры­вес­ці па­ка­заль­ны прык­лад. Іду­чы з ра­бо­ты ў Ака­дэ­міі, су­стрэў пры­бі­раль­шчы­цу. Яна з па­гар­дай спы­та­ла: «А ты не фі­ло­саф? А якая ад вас, фі­ло­са­фаў, ка­рысць?» Гэ­тая прос­тая жан­чы­на фак­тыч­на ад­люст­ра­ва­ла сён­няш­няе стаў­лен­не гра­мад­ства да гу­ма­ні­та­ры­яў.

Люд­мі­ла Ле­бедзь:

— А яшчэ, мне зда­ец­ца, на­ша агуль­ная ві­на ў тым, што мы, у па­го­ні за ней­кі­мі ма­тэ­ры­яль­ны­мі да­бро­та­мі, спра­бу­ю­чы эле­мен­тар­на вы­жыць, стра­ці­лі па­ка­лен­не па­чат­ку 1990-х. Ця­пер гэ­тыя дзе­ці, якія рас­лі без на­леж­на­га вы­ха­ван­ня, вы­рас­лі са сва­ім праг­ма­тыч­ным по­гля­дам на жыц­цё, які, не­су­мнен­на, бу­дуць пры­ві­ваць сва­ім дзе­цям. А ці шмат мы змо­жам ім су­праць­пас­та­віць? І тут, на мой по­гляд, на да­па­мо­гу мо­жа прый­сці ўсё тая ж тра­ды­цый­ная куль­ту­ра. У зга­да­на­га мною ра­ней Яў­ге­на Блу­да­ва трое сы­ноў ва­ло­да­юць баць­ка­вым май­стэр­ствам са­ло­ма­пля­цен­ня. І ўсе трое пры гэ­тым — па­спя­хо­выя пра­гра­міс­ты.

Сту­дэнт Гро­дзен­ска­га ме­ды­цын­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та Яў­ген Мар­ке­віч з ся­мі га­доў зай­ма­ец­ца ткац­твам. Ця­пер на вы­хад­ныя ён пры­яз­джае ў Лід­скі цэнтр ра­мёст­ваў і на­род­ных тра­ды­цый і тчэ ўні­каль­ныя по­сціл­кі і руч­ні­кі (тэх­ні­ка не­ве­ра­год­ная!), а пад­час ву­чо­бы пі­ша на­ву­ко­выя ра­бо­ты па ме­ды­цы­не. Хло­пец вяс­ко­вы, вы­ха­ва­ны і аду­ка­ва­ны ў леп­шых на­род­ных бе­ла­рус­кіх тра­ды­цы­ях. Ка­лі ёсць спрыт у ру­ках — бу­дуць і дум­кі ў га­ла­ве.

Мі­ха­іл Ар­цем'­еў:

— Мне зда­ец­ца, ме­на­ві­та ад­сут­насць куль­тур­на­га вы­ха­ван­ня і пры­во­дзіць да та­го, што, на­прык­лад, у ста­лі­цы, раз­бу­ра­ю­чы пры­го­жы ан­самбль пра­спек­та Не­за­леж­нас­ці, які прэ­тэн­да­ваў на ўня­сен­не ў спіс пом­ні­каў ЮНЕС­КА,
ка­ля цыр­ка рап­там уз­во­дзіц­ца су­час­ны атэль... Хто аў­тар гэ­тай «ге­ні­яль­най» ідэі? А ці мно­гім гэ­та па­да­ба­ец­ца? Ці боль­шас­ці ўсё роў­на? Трэ­ба фар­мі­ра­ваць у на­шым гра­мад­стве тое ася­род­дзе, яко­му бу­дзе не ўсё роў­на...

Ула­дзі­мір Ры­лат­ка:

— Што да­ты­чыць ар­хі­тэк­ту­ры. Дзе­ля спра­вяд­лі­вас­ці ад­зна­чу: ма­ла ка­му хо­чац­ца зра­біць горш. Але мы мо­жам усё гэ­та ацэнь­ваць толь­кі праз эма­цы­я­наль­нае вы­ха­ва­нае ўспры­ман­не — за­хап­лен­ня, здзіў­лен­ня, ра­дас­ці, го­ра і г.д. А вось сло­ва «вы­ха­ва­нае» тут па­ча­ло вы­па­даць. А ка­лі ў нас, па­чы­на­ю­чы ад дзя­цей, не бу­дзе эма­цы­я­наль­на­га ўспры­ман­ня, нам вель­мі скла­да­на бу­дзе вы­ра­шаць усе праб­ле­мы: праг­ма­тызм зня­се нам га­ла­ву... У шко­лах пе­ра­ста­лі спя­ваць. А там не­аб­ход­на, каб гу­ча­ла пес­ня. Ус­пом­ні­це, як мы спя­ва­лі — усім кла­сам, не­за­леж­на ад та­го, ёсць го­лас ці не. А мы ж ме­на­ві­та з ты­мі пес­ня­мі, на эма­цы­я­наль­ным ус­пры­няц­ці, за­кла­лі ў ся­бе ўсе тыя глы­бін­ныя рэ­чы, якія бы­лі пе­ра­да­дзе­ны ў сло­вах і му­зы­цы. Дро­бязь, зда­ец­ца, спе­вы ў шко­ле, але, па­гля­дзі­це, якая праб­ле­ма вы­ма­лёў­ва­ец­ца.

На­тал­ля Ку­чын­ская:

— Без­умоў­на, на­цыя куль­тур­ная — гэ­та на­цыя вы­со­ка­аду­ка­ва­ная. Але яшчэ я да­дам, што гэ­та на­цыя глы­бо­ка ду­хоў­ная. На вя­лі­кі жаль, са школь­най пра­гра­мы вы­клю­ча­ны як аба­вяз­ко­вы прад­мет «су­свет­ная мас­тац­кая куль­ту­ра». Я ж лі­чу не­аб­ход­ным яго вяр­тан­не ў шко­лу, бо ўро­кі куль­ту­ры ма­юць най­вя­лік­шы вы­ха­ваў­чы па­тэн­цы­ял, са­праў­ды раз­ві­ва­юць эс­тэ­тыч­ны густ і фар­мі­ру­юць ду­хоў­ную асо­бу. На­конт вы­ха­ван­ня пры­вя­ду прык­лад з Іўя (так­са­ма ма­ёй акру­гі), шмат­на­цы­я­наль­на­га і шмат­кан­фе­сій­на­га мяс­тэч­ка, дзе ў зго­дзе жы­вуць і бе­ла­ру­сы, і па­ля­кі, і та­та­ры, і яў­рэі... На цэнт­раль­най пло­шчы ня­даў­на з'я­віў­ся не­звы­чай­ны пом­нік — сім­вал зго­ды ча­ты­рох кан­фе­сій: кры­ніч­ка, ва­кол якой сім­ва­лы ка­та­ліц­кія, пра­ва­слаў­ныя, му­суль­ман­скія, іў­дзей­скія. Бу­да­ва­лі пом­нік па-бе­ла­рус­ку — «та­ла­кой», ах­вя­ры ра­бі­лі прад­стаў­ні­кі гэ­тых кан­фе­сій. Іў­еў­скія свя­та­ры, пра­цу­ю­чы з дзець­мі і да­рос­лы­мі, па кан­фе­сі­ях іх не дзе­ляць, га­во­раць: «Мы ж бе­ла­ру­саў вы­хоў­ва­ем...»

Мі­ха­іл Ар­цем'­еў:

— А ка­лі па­гля­дзець на праб­ле­му куль­тур­на­га вы­ха­ван­ня ва­чы­ма на­ву­коў­ца, ча­ла­ве­ка, які ана­лі­тыч­на ацэнь­вае ўсё, што ад­бы­ва­ец­ца... Ча­му мы не гля­дзім на тое, як гэ­тая праб­ле­ма вы­ра­ша­ец­ца ў ін­шых кра­і­нах, у ін­шых на­ро­даў. Да­вай­це па­гля­дзім, як у іх усё на­ла­джа­на. Ча­му ж мы лі­чым ся­бе та­кі­мі ўні­каль­ны­мі, што не мо­жам ву­чыц­ца ў ін­шых?

Ула­дзі­мір Ры­лат­ка:

— Па­між куль­ту­рай і на­ву­кай ёсць роз­ні­ца. Ка­лі б таб­лі­цу хі­міч­ных эле­мен­таў не ад­крыў Мен­дзя­ле­еў, гэ­та б прос­та ця­гам ча­су зра­біў нех­та ін­шы і яна б на­зы­ва­ла­ся ін­шым іме­нем. Мас­тац­тва — спра­ва аб­са­лют­на ін­ды­ві­ду­аль­ная. Ка­лі б Мо­царт не на­пі­саў сваю 40-ю сім­фо­нію, яе не на­пі­саў бы ні­хто больш, хоць увесь су­свет­ны во­пыт збя­ры. І вось чым больш мы за­ха­ва­ем у куль­ту­ры свай­го, ін­ды­ві­ду­аль­на­га — тым лепш. Бе­ла­рус­кае ася­род­дзе за­ха­ва­ла столь­кі эка­ла­гіч­на важ­ных куль­тур­ных на­быт­каў, што ўсё ў нас са­міх па­він­на атры­мац­ца.

Ва­ле­рый Жук:

— Га­лоў­нае, каб мы не пад­мя­ні­лі па­няц­це «куль­ту­ра» па­няц­цем «цы­ві­лі­за­цыя». Та­му што ад яе адзін крок да гла­ба­лі­за­цыі, ка­лі ўсіх пач­нуць пад­ладж­ваць пад адзін ка­пыл.

Ула­дзі­мір Ры­лат­ка:

— Цы­ві­лі­за­цыя і куль­ту­ра — пра­цэ­сы су­праць­лег­лыя. Але сён­ня не­маг­чы­ма ўя­віць раз­віц­цё куль­ту­ры, ка­лі яна не асво­і­ла і не вы­ка­рыс­та­ла пра­цэ­сы су­час­най цы­ві­лі­за­цыі. Куль­ту­ра па­він­на вы­ка­рыс­тоў­ваць лю­быя срод­кі для та­го, каб да­но­сіць гу­ма­ніс­тыч­ныя зно­сі­ны па­між людзь­мі. Мы ўсе ча­гось­ці вар­тыя, і куль­ту­ра ста­ра­ец­ца па­ка­заць нам са­мім і на­ва­коль­ным гэ­тыя вар­тас­ці.

«Звяз­да»:

— А як па­ка­заць гэ­тыя са­мыя вар­тас­ці нам са­мім? Як за­ці­ка­віць прос­тых лю­дзей мас­тац­твам, на­ву­кай?

Ба­рыс Ла­зу­ка:

— Нам, на­ву­коў­цам ад куль­ту­ры, свой прад­мет па­пу­ля­ры­за­ваць лёг­ка. Мож­на на­ла­дзіць вы­ста­вы, май­стар-кла­сы, неш­та яшчэ ці­ка­вае — і гэ­та бу­дзе пры­го­жа, бу­дзе пры­цяг­ваць ува­гу. А як па­ка­заць пры­го­жа і ці­ка­ва на­на­час­ці­цы?

Мі­ха­іл Ар­цем'­еў:

— Сур'­ёз­ная на­ву­ка — гэ­та, не­су­мнен­на, элі­тар­ная сфе­ра. Але, да пры­кла­ду, у той жа Аме­ры­цы на­ват са­мыя сур'­ёз­ныя ву­чо­ныя кож­ны год па­він­ны па­ка­заць па­дат­ка­пла­цель­шчы­кам, на што тыя пла­цяць па­да­ткі. І кож­ны год там пра­хо­дзіць ты­дзень на­ву­кі. Ла­дзяц­ца вы­ста­вы, му­зеі пад­клю­ча­юц­ца... Гэ­та трэ­ба па­ка­заць пры­ваб­на і, як вы ка­жа­це, пры­го­жа. Каб той жа ма­ла­ды хло­пец, які мае здоль­нас­ці, зай­меў яшчэ і жа­дан­не на­ву­кай зай­мац­ца, па­гля­дзеў­шы, як гэ­та буль­кае, ка­пае, пра­цуе. А каб гэ­та ме­на­ві­та так па­ка­заць, па­трэб­ны та­лент... А ў нас спра­ва не толь­кі ў та­лен­це, але яшчэ і ў жа­дан­ні гэ­тым зай­мац­ца. Бо ня­рэд­ка і на­ву­цы, і куль­ту­ры не да­вя­ра­юць, усё тры­ма­ец­ца на роз­на­га кштал­ту па­пер­ках. Ня­рэд­ка вар­тасць той або ін­шай пра­цы і мэ­та­згод­насць яе «пра­соў­ван­ня» і фі­нан­са­ван­ня вы­зна­чае не экс­перт­ны са­вет, а адзін ці не­каль­кі чы­ноў­ні­каў...

«Звяз­да»:

— У хут­кім ча­се ў пар­ла­мент на раз­гляд па­сту­піць пра­ект уні­каль­на­га для на­шай кра­і­ны да­ку­мен­та — Ко­дэк­са «Аб куль­ту­ры». На­коль­кі, на ваш по­гляд, яго пры­няц­це здоль­нае бу­дзе вы­ра­шыць пы­тан­ні, якія мы сён­ня тут уз­ні­ма­лі?

На­тал­ля Ку­чын­ская:

— За­раз пра­ект ко­дэк­са зна­хо­дзіц­ца ў ста­дыі аб­мер­ка­ван­ня, па­сту­піць у Па­ла­ту толь­кі ў кра­са­ві­ку 2015 го­да. На па­ся­джэн­нях ра­бо­чай гру­пы ў Мі­ніс­тэр­стве куль­ту­ры аб­мер­ка­ван­не пра­па­на­ва­ных на­ва­цый ідзе вель­мі ак­тыў­нае. На­ват па тэр­мі­не «куль­ту­ра» бы­ло шмат пра­па­ноў і ўдак­лад­нен­няў. Ко­дэкс — сіс­тэм­ны і ла­гіч­ны да­ку­мент, пра­дык­та­ва­ны жыц­цём, які ство­рыць су­час­нае пра­ва­вое по­ле ў сфе­ры куль­ту­ры. Сён­ня ж у сфе­ры куль­ту­ры дзей­ні­ча­юць сем за­ко­наў і больш за сот­ню ін­шых за­ка­на­даў­чых ак­таў, пры­ня­тых у роз­ны час, нор­мы якіх не заў­сё­ды ста­су­юц­ца ад­на з ад­ной, не­ка­то­рыя па­ла­жэн­ні стра­ці­лі сваю ак­ту­аль­насць. Жыц­цё пад­ка­за­ла і тыя су­час­ныя нор­мы, якія сён­ня не ма­юць сі­лы за­ко­на і якія трэ­ба за­ма­ца­ваць. Ме­на­ві­та ўсе гэ­тыя пы­тан­ні за­клі­ка­ны вы­ра­шыць ко­дэкс. Ён пры­зна­ча­ны ўрэ­гу­ля­ваць гра­мад­скія ад­но­сі­ны ў сфе­ры куль­ту­ры, ства­рыць ар­га­ні­за­цый­ныя, эка­на­міч­ныя і пра­выя ўмо­вы для за­ха­ван­ня куль­тур­ных каш­тоў­нас­цяў, якія ёсць у на­шай спад­чы­не, і для з'яў­лен­ня но­вых.

Мі­ха­іл Ар­цем'­еў:

— Куль­ту­ра — сфе­ра, якая са­ма­ар­га­ні­зу­ец­ца. Што ж тут рэ­гу­ля­ваць?

На­тал­ля Ку­чын­ская:

— Толь­кі для пры­кла­ду, ахо­ву гіс­то­ры­ка-куль­тур­най спад­чы­ны, раз­віц­цё му­зей­най і біб­лі­я­тэч­най спра­вы, дзей­насць твор­чых са­юзаў, фі­нан­са­ван­не твор­чых пра­ек­таў...

Мі­ха­іл Ар­цем'­еў:

— А хто бу­дзе вы­ра­шаць, які пра­ект вар­ты? Зноў чы­ноў­нік? У на­ву­цы гэ­та больш-менш на­ла­джа­на. Якасць на­ву­ко­вых ра­бот вы­зна­чае кам­п'ю­тар — аў­та­ма­тыч­на па ін­дэк­се цы­та­ван­ня на­ву­ко­вых прац ву­чо­на­га. Да­дат­ко­ва пра­во­дзіц­ца рэ­цэн­за­ван­не пра­ек­таў не­за­леж­ны­мі ву­чо­ны­мі з роз­ных кра­ін. Так і ў сфе­ры куль­ту­ры: ме­ха­нізм вы­зна­чэн­ня больш вар­та­га па­ві­нен быць сва­бод­ным ад ва­люн­та­рыз­му чы­ноў­ні­каў.

Аляк­сандр Са­сно­віч:

— Ко­дэкс да­зво­ліць лю­бо­му ча­ла­ве­ку — і твор­цу, і чы­ноў­ні­ку, і спа­жыў­цу пра­дук­цыі куль­ту­ры — знай­сці ў ім усё: і што ён мо­жа, і ча­го не мо­жа, на што мае пра­ва і што ён аба­вя­за­ны. А сён­ня столь­кі за­ко­наў і ін­шых да­ку­мен­таў, якія ча­сам на­ват су­пя­рэ­чаць адзін ад­на­му — ча­ла­век прос­та губ­ля­ец­ца. Як па­ка­за­ла прак­ты­ка пры­няц­ця Ко­дэк­са «Аб аду­ка­цыі», эфект толь­кі ста­ноў­чы. Бу­дзем спа­дзя­вац­ца, што і з Ко­дэк­сам «Аб куль­ту­ры» вы­нік бу­дзе не гор­шы.

Па­ся­джэн­не «круг­ла­га ста­ла» пра­вя­ла Але­на ЛЯЎ­КО­ВІЧ.

Фота Яўгена Пясецкага.

Ад рэ­дак­цыі. Мяр­ку­ем, у вас, ша­ноў­ныя чы­та­чы, з'я­ві­лі­ся свае ці­ка­выя дум­кі, раз­ва­гі, пра­па­но­вы з на­го­ды гэ­тай дыс­ку­сіі. Па­дзя­лі­це­ся імі са сва­ёй га­зе­тай. Да­вай­це пра­цяг­нем аб­мер­ка­ван­не пы­тан­ня су­час­най куль­ту­ры ў на­шым жыц­ці і на­ша­га да­чы­нен­ня да су­час­най куль­ту­ры. Па­кі­дай­це свае ка­мен­та­рыі на на­шым сай­це zvіаzdа.bу, пі­шы­це на элект­рон­ны ці паш­то­вы ад­рас га­зе­ты. Ва­ша мер­ка­ван­не важ­нае для нас!