Пер­шыя зру­хі

Да кан­ца ле­та ў По­лац­ку на мес­цы ма­са­ва­га па­ха­ван­ня ах­вяр Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны з'я­віц­ца ага­ро­джа.

Гэ­ты пра­ект стар­та­ваў у каст­рыч­ні­ку мі­ну­ла­га го­да. Во­сем пуб­лі­ка­цый, ча­ты­ры ка­ман­дзі­роў­кі, раз­мо­вы са свед­ка­мі, «круг­лы стол», дзя­сят­кі пі­сем... Дзе­ля та­го, каб гіс­та­рыч­ная спра­вяд­лі­васць пе­ра­маг­ла. Каб агуль­ная ма­гі­ла дзя­сят­каў ты­сяч са­вец­кіх ва­ен­на­па­лон­ных, пад­поль­шчы­каў, пар­ты­за­наў і мір­ных жы­ха­роў По­лач­чы­ны бы­ла, на­рэш­це, доб­ра­ўпа­рад­ка­ва­на, на­бы­ла вы­гляд, год­ны па­мя­ці тых, хто там ля­жыць. З іні­цы­я­та­рам пра­ек­та, дэ­пу­та­там Па­ла­ты прад­стаў­ні­коў На­цы­я­наль­на­га схо­ду Рэс­пуб­лі­кі Бе­ла­русь На­тал­ляй ГУЙ­ВІК на­ша раз­мо­ва пра пер­шыя зру­хі ў гэ­тым на­кі­рун­ку.

— На­тал­ля Ва­сіль­еў­на, якія га­лоў­ныя на­ві­ны су­мес­на­га пра­ек­та га­зе­ты «Звяз­да» і гра­мад­скас­ці По­лач­чы­ны па ства­рэн­ні ме­ма­ры­я­ла «Уро­чы­шча Пяс­кі»?

— Па­ста­наў­лен­нем Са­ве­та Мі­ніст­раў ад 4 чэр­ве­ня 2014 го­да №534 за­цвер­джа­на Дзяр­жаў­ная пра­гра­ма на 2015—2020 га­ды па ўве­ка­ве­чан­ні за­гі­ну­лых аба­рон­цаў Ай­чы­ны і за­ха­ван­ні па­мя­ці пра ах­вяр вой­наў. У гэ­тай пра­гра­ме пра­ду­гле­джа­на за­кан­чэн­не бу­даў­ніц­тва ме­ма­ры­яль­на­га комп­лек­су «Уро­чы­шча Пяс­кі» ў го­ра­дзе По­лац­ку ў 2015—2017 га­дах, за­каз­чы­кам з'яў­ля­ец­ца Ві­цеб­скі абл­вы­кан­кам, кры­ні­ца фі­нан­са­ван­ня — мяс­цо­вы бюд­жэт. Гэ­та — га­лоў­ная на­ві­на і не­су­мнен­ная на­ша агуль­ная пе­ра­мо­га. Дзяр­жа­ва пры­зна­ла не­аб­ход­насць да­па­мо­гі ў бу­даў­ніц­тве гэ­та­га ме­ма­ры­я­ла.

— Коль­кі гро­шай ужо са­бра­на на бу­даў­ніц­тва ме­ма­ры­я­ла?

— На даб­ра­чын­ны ра­ху­нак ад пры­ват­ных асоб і ар­га­ні­за­цый з лі­пе­ня 2010-га па лі­пень 2014-га го­да бы­ло пе­ра­лі­ча­на звыш 600 млн бе­ла­рус­кіх руб­лёў, так­са­ма 180 млн вы­дат­ка­ваў Ві­цеб­скі абл­вы­кан­кам і 300 млн — По­лац­кі рай­вы­кан­кам. Пас­ля стар­ту су­мес­на­га пра­ек­та з га­зе­тай «Звяз­да» на ра­ху­нак па­сту­пі­ла 150 млн руб­лёў. Па ма­ёй прось­бе пра­вя­дзен­не даб­ра­чын­най ак­цыі па ства­рэн­ні ме­ма­ры­я­ла пад­тры­ма­ла ад­мі­ніст­ра­цыя ра­сій­ска­га го­ра­да Элект­ра­сталь (па­бра­ці­ма По­лац­ка).

Ін­фар­ма­цыя пра гэ­та раз­ме­шча­на на афі­цый­ным сай­це го­ра­да, у СМІ. Кі­раў­ні­кам га­рад­скіх прад­пры­ем­стваў Элект­ра­ста­лі бы­лі ра­за­сла­ны пісь­мы з прось­бай пад­тры­маць іні­цы­я­ты­ву брац­ка­га на­ро­да па ўве­ка­ве­чан­ні па­мя­ці ах­вяр фа­шыз­му. У вы­ні­ку на ра­ху­нак Ві­цеб­ска­га ад­дзя­лен­ня Бе­ла­рус­ка­га фон­ду мі­ру ста­лі па­сту­паць ра­сій­скія гро­шы, на сён­ня іх ка­ля 70 ты­сяч руб­лёў. Та­кім чы­нам за гэ­ты час са­бра­на больш за 1 млрд бе­ла­рус­кіх руб­лёў.

— Гэ­та пя­тая част­ка ад па­трэб­най су­мы?

— Так, уся­го па­трэб­на ка­ля 5 млрд руб­лёў. Уклю­чэн­не ў Дзяр­жаў­ную пра­гра­му — вель­мі доб­рая на­ві­на, але бы­ло б над­звы­чай ла­гіч­на ад­крыць ме­ма­ры­ял 9 мая 2015 го­да, у дзень 70-год­дзя Пе­ра­мо­гі. Мы бу­дзем ха­дай­ні­чаць пра вы­дзя­лен­не срод­каў з воб­лас­ці на на­ступ­ны год, і ра­зам з тым пра­цяг­ва­ем збор даб­ра­чын­ных гро­шай. Вель­мі хо­чац­ца па­дзя­ка­ваць жы­ха­рам го­ра­да На­ва­по­лац­ка, якія за апош­ні год са­бра­лі ка­ля 200 млн руб­лёў. Знач­ная за­слу­га ў гэ­тым стар­шы­ні гар­вы­кан­ка­ма, се­на­та­ра На­тал­лі Ка­чан, якая пад­тры­ма­ла ства­рэн­не ме­ма­ры­я­ла. Жы­ха­ры По­лац­ка бы­лі най­больш ак­тыў­ны­мі ў 2010 і 2011 га­дах, і ка­лі б не ін­фля­цыя, мы б ужо па­бу­да­ва­лі ме­ма­ры­ял.

— На­га­дай­це, коль­кі там мо­жа быць па­ха­ва­на лю­дзей?

— Да­ку­мен­таль­на (згод­на з паш­пар­там па­ха­ван­ня) па­цвер­джа­на зна­хо­джан­не там астан­каў 38 ты­сяч са­вец­кіх ва­ен­на­па­лон­ных ня­мец­ка­га пе­ра­сыль­на­га ла­ге­ра «Ду­лаг-125».

Ад­нак у ак­це над­звы­чай­най ка­мі­сіі па ўста­ля­ван­ні і рас­сле­да­ван­ні фак­таў зла­чын­стваў і звер­стваў, здзейс­не­ных ня­мец­ка-фа­шысц­кі­мі за­хоп­ні­ка­мі і іх па­ма­га­ты­мі ў пе­ры­яд ча­со­вай аку­па­цыі з 15 лі­пе­ня 1941 го­да па 4 лі­пе­ня 1944 го­да ў го­ра­дзе По­лац­ку, ма­ец­ца на­ступ­ная ін­фар­ма­цыя:

«Мір­ных са­вец­кіх гра­ма­дзян і ва­ен­на­па­лон­ных, у тым лі­ку хво­рых, асо­бы з ня­мец­ка­га гес­та­па вы­во­зі­лі на аў­та­ма­шы­нах на па­лі­гон 15 страл­ко­ва­га пал­ка (уро­чы­шча Пяс­кі. — «Зв.») і сот­ня­мі што­дня рас­стрэль­ва­лі. Ад­на­ча­со­ва пра­во­дзі­лі­ся ма­са­выя рас­стрэ­лы мір­ных са­вец­кіх гра­ма­дзян і ва­ен­на­па­лон­ных на тэ­ры­то­ры­ях ла­ге­раў. За­бой­ствы ў асноў­ным бы­лі праз рас­стрэл ты­по­вым ня­мец­кім пры­ёмам — стрэ­лам у па­ты­лі­цу.

На тэ­ры­то­рыі, якая пры­ля­га­ла да ла­ге­ра, нем­цы ра­бі­лі ма­са­выя па­ха­ван­ні і по­тым спаль­ван­не тру­паў. Боль­шую част­ку тру­паў нем­цы спаль­ва­лі на па­лі­го­не 15 страл­ко­ва­га пал­ка. Уся­го бы­ло спа­ле­на больш за 150 000 ча­ла­век мір­ных са­вец­кіх гра­ма­дзян і зня­во­ле­ных».

Гэ­ты да­ку­мент да­та­ва­ны 7 мая 1945 го­да. Ін­фар­ма­цыя ў ім грун­ту­ец­ца на шмат­лі­кіх па­ка­зан­нях све­дак, са­вец­кіх гра­ма­дзян, якія зна­хо­дзі­лі­ся ў ла­ге­рах, і ві­да­воч­цаў звер­стваў.

Да­рэ­чы, 3 лі­пе­ня гэ­та­га го­да, пад­час свя­та ў го­нар вы­зва­лен­ня го­ра­да По­лац­ка, да мя­не па­ды­шла па­ла­чан­ка і па­пра­сі­ла су­стрэц­ца з яе баць­кам, ма­ма і та­та яко­га ў га­ды аку­па­цыі бы­лі рас­стра­ля­ныя гес­та­па. Гэ­ты ча­ла­век упэў­не­ны, што рас­стра­ля­лі іх ва ўро­чы­шчы Пяс­кі, бо ме­на­ві­та там звы­чай­на ад­бы­ва­лі­ся за­бой­ствы га­ра­джан.

— Ці ад­ноў­ле­ны ра­бо­ты па бу­даў­ніц­тве ме­ма­ры­я­ла?

— Ця­пер на са­бра­ныя срод­кі вя­дуц­ца зем­ля­ныя ра­бо­ты. Там ужо ёсць Сця­на па­мя­ці з уста­ля­ва­ны­мі ім­ёна­мі ах­вяр, якія знай­шлі спа­чын у гэ­тым мес­цы. Ця­пер ад­бы­ва­ец­ца вер­ты­каль­ная пла­ні­роў­ка. Да кан­ца ле­та пла­ну­ец­ца ўста­ля­ваць ага­ро­джу па пе­ры­мет­ры 70 на 150 мет­раў. Ра­бо­ты ку­ры­руе на­мес­нік стар­шы­ні По­лац­ка­га рай­вы­кан­ка­ма па ар­хі­тэк­ту­ры і бу­даў­ніц­тве Аляк­сандр Мі­ха­ле­віч.

На жаль, да­гэ­туль даж­джы раз­мы­ва­юць кос­ці па­ха­ва­ных там лю­дзей. 9 мая гэ­та­га го­да ў па­мят­ным мі­тын­гу на тэ­ры­то­рыі ўро­чы­шча Пяс­кі ўдзель­ні­ча­ла жы­хар­ка ра­сій­ска­га го­ра­да Па­доль­ска Воль­га Гры­шчан­ка, унуч­ка Ра­дзі­во­на Пі­лю­гі­на, які па ін­фар­ма­цыі аб­агуль­не­на­га кам­п'ю­тар­на­га бан­ка звес­так «Ме­ма­ры­ял» па­мёр у ня­мец­кім ла­ге­ры «Ду­лаг-125» у сту­дзе­ні 1944 го­да. Воль­га Сяр­ге­еў­на пры­еха­ла ра­зам з дач­кой і ўнуч­ка­мі — на ма­гі­лу Ра­дзі­во­на Пі­лю­гі­на ўпер­шы­ню прый­шлі нашчадкі ў дру­гім, трэ­цім і чац­вёр­тым па­ка­лен­ні.

Больш за сем­дзе­сят га­доў сям'я ні­чо­га не ве­да­ла пра яго лёс, толь­кі ў 2014 го­дзе ўнуч­ка да­ве­да­ла­ся, дзе па­ха­ва­ны дзед і ку­ды мож­на прый­сці і па­кла­ніц­ца яму. Пас­ля мі­тын­гу і ўскла­дан­ня кве­так ля Сця­ны па­мя­ці Воль­га Мі­ка­ла­еў­на ра­зам з дач­кой і ўнуч­ка­мі прай­шла­ся па тэ­ры­то­рыі ўро­чы­шча і ўба­чы­ла ча­ла­ве­чыя кос­ці. На пы­тан­не дзяў­чы­нак, чые гэ­та кос­ці, жан­чы­на ад­ка­за­ла: «Маг­чы­ма, ва­ша­га пра­пра­дзе­да...» Та­кое не па­він­на ад­бы­вац­ца, і мы, жы­ха­ры По­лач­чы­ны, ра­зам з усі­мі на­шчад­ка­мі сал­дат той вай­ны, па­він­ны пра гэ­та па­кла­па­ціц­ца.

У жніў­ні пла­ну­ец­ца ві­зіт у По­лацк на­шых сяб­роў з ня­мец­ка­га го­ра­да-па­бра­ці­ма Фрыд­рыхс­ха­фе­на, якія, па іх сло­вах, са­бра­лі 8 ты­сяч еў­ра на бу­даў­ніц­тва ме­ма­ры­я­ла. Яны жа­да­юць за­клю­чыць да­га­вор на бу­даў­ніц­тва кан­крэт­на­га эле­мен­та ме­ма­ры­я­ла, каб ві­да­воч­на аба­зна­чыць свой уклад у за­гладж­ван­не ві­ны сва­іх баць­коў і дзя­доў пе­рад ты­мі, хто на­заў­сё­ды за­стаў­ся ля­жаць у бе­ла­рус­кай зям­лі.

— Якая ра­бо­та пра­во­дзіц­ца па ад­наў­лен­ні ім­ёнаў па­ха­ва­ных ва ўро­чы­шчы Пяс­кі?

— Удзель­ні­кі «круг­ла­га ста­ла», які прай­шоў у рэ­дак­цыі га­зе­ты «Звяз­да» (пуб­лі­ка­цыя за 10 мая 2014 го­да) і быў пры­све­ча­ны ме­ма­ры­я­лу, рас­пра­ца­ва­лі кан­крэт­ны план ме­ра­пры­ем­стваў, які пра­ду­гледж­вае, у тым лі­ку, збор ін­фар­ма­цыі пра ва­ен­на­па­лон­ных «Ду­ла­га-125» і по­шук іх сва­я­коў.

Вы­ра­ша­на рас­пра­ца­ваць сайт, дзе бу­дзе раз­ме­шча­на ўся ін­фар­ма­цыя, якая да­ты­чыц­ца ўро­чы­шча Пяс­кі. Мы спа­дзя­ём­ся, што ў гэ­тым нам да­па­мо­жа По­лац­кі дзяр­жаў­ны ўні­вер­сі­тэт. Пра­рэк­тар Дзя­ніс Дук, дэ­кан гіс­то­ры­ка-фі­ла­ла­гіч­на­га фа­куль­тэ­та На­тал­ля Лы­са­ва і за­гад­чы­ца ка­фед­ры ай­чын­най і ўсе­агуль­най гіс­то­рыі Але­ся Кор­сак па­цвер­дзі­лі за­ці­каў­ле­насць уні­вер­сі­тэ­та ў ра­бо­це з да­ку­мен­та­мі На­цы­я­наль­на­га ар­хі­ва Рэс­пуб­лі­кі Бе­ла­ру­сі на ня­мец­кай мо­ве. Ра­бо­та па ад­наў­лен­ні ім­ёнаў па­ха­ва­ных ва ўро­чы­шчы Пяс­кі не за­кон­чыц­ца і пас­ля ства­рэн­ня ме­ма­ры­я­ла. На­ша за­да­ча — яе па­чаць.

Спа­дзя­ём­ся на да­па­мо­гу італь­ян­ска­га па­соль­ства ў по­шу­ку сва­я­коў італь­ян­скіх ва­ен­на­па­лон­ных, якія за­гі­ну­лі ў по­лац­кім ла­ге­ры. Нам вя­до­мыя пяць проз­ві­шчаў італь­ян­скіх вяз­няў «Ду­ла­га-125»: у 1993 го­дзе ва ўро­чы­шчы бы­лі зной­дзе­ны фор­мен­ныя гу­зі­кі з мун­дзі­раў італь­ян­скіх сал­дат, а сё­ле­та ў По­лац­ку знай­шлі сал­дац­кі ка­ця­лок ча­соў Дру­гой су­свет­най вай­ны з на­дра­па­ным на ім рас­паў­сю­джа­ным італь­ян­скім проз­ві­шчам «Castello».

Мы па­пра­сі­лі так­са­ма па­соль­ства Ра­сіі звяр­нуц­ца да кі­раў­ні­коў тых ра­сій­скіх рэ­гі­ё­наў, дзе фар­мі­ра­ва­лі­ся злу­чэн­ні 22-й ар­міі, якія ўдзель­ні­ча­лі ў ба­ях на Ві­цеб­шчы­не ле­там 1941 го­да. Боль­шая част­ка тых 38 ты­сяч ва­ен­на­па­лон­ных, што па­ха­ва­ны ў Пяс­ках, бы­лі ва­ен­на­слу­жа­чы­мі злу­чэн­няў 22-й ар­міі, якія фар­мі­ра­ва­лі­ся ў Баш­кар­та­ста­не, Уд­мур­ціі, Перм­скай, Ча­ля­бін­скай, Мас­коў­скай, Сма­лен­скай, Цвяр­ской (та­ды Ка­лі­нін­скай), Ва­ро­неж­скай і Свярд­лоў­скай аб­лас­цях. У мяс­цо­вых ар­хі­вах мо­гуць за­хоў­вац­ца спі­сы пры­зыў­ні­коў 1939-1941 га­доў, што знач­на да­па­маг­ло б у по­шу­ку ся­род іх ах­вяр по­лац­ка­га ла­ге­ра. З 38 ты­сяч дак­лад­на па­ха­ва­ных у Пяс­ках сал­дат мы сён­ня ве­да­ем толь­кі 102 проз­ві­шчы.

Яшчэ ад­на пра­па­но­ва ўдзель­ні­каў «круг­ла­га ста­ла» — ства­рыць між­на­род­ную ра­бо­чую гру­пу па вы­ву­чэн­ні ар­хіў­ных да­ку­мен­таў, звя­за­ных з аку­па­цый­ным рэ­жы­мам у По­лац­ку ў 1941—1944 га­дах. Па­доб­ная ра­бо­чая гру­па ство­ра­на ня­мец­кі­мі і ра­сій­скі­мі гіс­то­ры­ка­мі. Ёсць звест­кі, што ў тую вай­ну ка­ля ад­на­го міль­ё­на са­вец­кіх гра­ма­дзян пра­па­лі без вес­так. Мы не па­він­ны з гэ­тым мі­рыц­ца, не­аб­ход­на зра­біць усё маг­чы­мае, каб да­ве­дац­ца пра лёс гэ­тых лю­дзей і год­на ўша­на­ваць іх па­мяць.