У сны прыходзіць тата, які нядаўна памёр. Саша згубіў спакой: спрабуе зразумець, дзеля чаго. Можа, прыходзіць прасіць, каб ружу на матчынай магіле высеклі — цісне яе. Не, можа, хоча, каб сын студню пачысціў (нават распавядае, як гэта трэба зрабіць). Магчыма, вельмі непакоіцца, ці будуць жыць дружна ўсе пяцёра дзяцей пасля таго, як не стала бацькоў. А можа, гэта шанц для сына задаць бацьку вельмі пякучае пытанне: «Ці любіў ты мяне?..» Не, нешта не тое. Ружу высек, студню пачысціў. Пытанне задаў. Адказу няма. Можа, таму, што бацька прыходзіць не дзеля таго.
П'еса маладога драматурга Дзмітрыя Багаслаўскага, якая называецца «Ціхі шолах развітальных крокаў», пры ўвасабленні на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Янкі Купалы спектакль атрымаў назву «Тата». Гэтая прэм'ера стала закрыццём форуму «ТэАрт» і пры яго падтрымцы ажыццявілася.
Дзіўная п'еса, якую сапраўды варта было паставіць. Яна дзіўная тым, што нібыта пра рэальнае, але разам з тым уся рэальнасць у ёй прасякнутая метафізічным. А варта было п'есу ставіць, менавіта таму, што праз метафізічнае праступае вельмі сур'ёзная глыбокая тэма: нябачная, але вельмі моцная сувязь паміж блізкімі людзьмі (якія сэрцам любяць!) захоўваецца ў жыцці і нават пасля яго. Таму калі гэтая п'еса Дзмітрыя Багаслаўскага ў Беларусі прагучала са сцэны ўпершыню, то здзівіла менавіта тое, што такія складаныя моманты адчуў і перадаў малады чалавек — тут жа шмат чаго ад жыццёвага досведу, які нараджае мудрасць. Калі паводле гэтай п'есы летась з'явіўся спектакль у Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі, то было адчуванне, што маладому рэжысёру з Кыргызстана Шамілю Дыйканбаеву не хапіла глыбіні разумення, пранікнення ва ўсе пласты і паралельныя рэальнасці, якія закладзены аўтарам. Вось бы на такі матэрыял знайшоўся б «свой» рэжысёр...
Другім рэжысёрам, хто ўзяўся за гэтую п'есу, стала Кацярына Аверкава, маладая жанчына, але ўжо з пэўным досведам тэатральнай працы. І што асабліва прываблівала: з карыфеямі з Купалаўскага тэатра. У спектаклі занятыя Генадзь Гарбук, Генадзь Аўсяннікаў, Алена Сідарава, Зоя Белахвосцік, Вольга Няфёдава, Святлана Анікей, Раман Падаляка і іншыя акцёры. Падаецца, што ім дай любую п'есу — яны яе самі тут жа разыграюць, па-свойму, як самі адчуваюць, як умеюць, у лепшых традыцыях «купалаўцаў». Таму што Купалаўскі — гэта пэўная акцёрская школа, акадэмічная, гэта значыць вывераная...
Але тэатр — рэжысёрскае мастацтва. Рэжысёр вызначае, што робяць акцёры і дзеля чаго. Рэжысёр вызначае галоўнае: пра што спектакль. Бо ў адным і тым жа тэксце можна прачытаць, пачуць, сыграць пра адно, і яшчэ пра другое, і пра іншае... Варыянтаў можа быць заўсёды шмат, у залежнасці ад асобы таго творцы, які прыдумвае спектакль цалкам. І што ён бачыць галоўным, пра што ён хоча пагаварыць з гледачамі. І ў залежнасці ад яго асобы могуць быць зроблены акцэнты на пэўных момантах.
У спектаклі «Тата» акцэнты былі. І гэтыя акцэнты найбольш выразна засяроджаны на мяжы выкрывальніцтва няўдзячных дзяцей у здрадзе памяці бацькоў. Вось яны (нарэшце) збіраюцца разам — на могілках, пасля пахавання, на якім нават не ўсе дочкі былі. Вось праціраюць фотапартрэты, ставяць кветачкі. Так усё пазнавальна. Але тут жа заходзіць гаворка пра тое, што ёсць пакупнік на бацькоўскую хату. Непрыемнае пытанне. Непрыемнае тым, што пасля смерці бацькі ў ёй пасяліўся сын, які звольніўся з войска. Але ў цэнтры размоў — хата, таму што гэта рэальныя грошы. Сітуацыя, у прынцыпе, зразумелая. Атрымалася рэалістычна (хоць і не без гіпербалізацыі). І яшчэ з рэалістычнага: момант продажу хаты, калі зноў усе ў зборы. Вось-вось прыедзе пакупнік. Але Саша прапануе перакупіць хату ў сясцёр. Але як жа прадаваць свайму? Што тады пра іх падумаюць людзі? Маўляў, з брата грошай злупілі, не пашкадавалі... Погляды падзяліліся. Сварка, пачак з грашамі разрываецца на розныя бакі, ірвецца, паперкі сыплюцца на зямлю, проста паперкі. Ці не проста паперкі... Які жах! Якая бяда...
Адчуванне бяды было з іншай прычыны. Бытавая гісторыя і сямейныя разборкі перакрылі цёплыя ціхія сцэны размоў сына з бацькам. А шкада! Менавіта ў іх гучыць штосьці галоўнае. Не, не гучыць, бо не прамаўляецца. У іх закладзены той самы метафізічны момант, калі разумееш: памерлыя ў сны прыходзяць не проста так. І вось на гэтым узроўні паміж рэальнасцю і сном можна атрымаць вельмі каштоўную інфармацыю і нешта паправіць у рэальнасці. Не, не пра ружу, якая цісне. Не пра тое, як правільна чысціць студню. Не пра тое, што бацька любіць (дурань, ну як жа можа быць інакш?).
Экстрасенс, які дапамагае разабрацца ў дзіўных снах, сусед, сёстры — гэта фактычна антураж, які суправаджае героя на ўсіх кругах, па якіх ён ходзіць, узнімаючыся ўсё вышэй і вышэй у ірэальных кантактах з бацькам. Менавіта кругі, кожны з якіх прыадкрывае нейкую таямніцу не толькі душы Сашы, не толькі яго адносін з бацькам ці сёстрамі. Кругі, якія яго некуды нібыта вядуць. Але пра тое, што гэта кругі, ты, седзячы ў зале, здагадваешся сам, са слоў, якія час ад часу паўтараюцца. У спектаклі гэты момант ніяк не абазначаны, на жаль. Таму што гэта мог бы быць зусім іншы спектакль. Не пра рацыянальных людзей. А пра ірацыянальнае ў жыцці. Яно не было ўкладзена ў пастаноўку, але прабівалася скрозь яе: пэўную атмасферу надавала сцэнічнае афармленне яшчэ аднаго карыфея Купалаўскага — Барыса Герлавана. Чорна-бела-шэрыя выявы на задніках нам паказвалі дрыготкую ваду ў студні, вясковыя краявіды з трывожнымі аблокамі, шапаткое лісце, што стварала патрэбны настрой. І заадно прадэманстравала, што ў беларускім тэатры ўмеюць працаваць з сучаснай тэхнікай, калі яна пасуе твору. У нашым выпадку гэтыя вялікія выявы на заслонах стваралі прастору і здолелі перадаць яе бясконцасць. Зрабілі зварот да метафізікі, які не быў падкрэслены іншымі прыёмамі, каб перадаць уяўнасць мяжы паміж светам гэтым і светам ТЫМ.
Бо наўрад ці гэта быў расповед пра дрэнных дзяцей (тэму якіх так драматычна разыгрываюць акцёры). Не пра матэрыяльнае (хату і грошы), што паказана выразна. Пра духоўнае. Пра тое, што немагчыма памацаць, адлюстраваць нейкім прадметам. Пра тое, што трымае жыццё, і чаму жыць бывае немагчыма. І чаму студню трэба пачысціць.
Гэта была яшчэ размова пра тое, дзеля чаго сапраўды трэба ставіць такія п'есы ў сучасным тэатры, у беларускім тэатры. Чаму яны вартыя тэатра нацыянальнага. І новых спроб увасаблення з глыбокімі роздумамі пра тое, чаму прыходзяць нябожчыкі ў сне. А вы, дарэчы, ведаеце?..
Ларыса ЦІМОШЫК
Сітуацыя будзе толькі пагаршацца.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».