У канцы XІX стагоддзя, калі дабрабыт селяніна пасля двух-трох дзесяцігоддзяў цяжкай паслярэформеннай працы адчувальна вырас, куццёй-панцаком пачалі крыху гідзіцца (у шляхты гэта адбылося яшчэ ў першай палове XІX стагоддзя). На калядным або навагоднім стале яна ўсё ж стаяла — старыя заклікалі аддаць належную пашану даўняму звычаю. Але маладое пакаленне, асабліва дзеці, ледзь-ледзь «дзяўблі» пару лыжак, бо на стале ж не бракавала куды смачнейшых страў! І паступова роля галоўнай каляднай рытуальнай ежы пачала пераходзіць да ламанцоў, або сліжыкаў — невялічкага печыва, часам з прэснага, часам з кіслага цеста, якое елі з макавым малаком і мёдам.
Адна з літоўскіх назваў гэтага печыва — «кучукай», нешта накшталт «маленечкія куцейкі», што ясна паказвае на ролю, якая ім адводзіцца ў святочным меню. Гэтыя «кучукай», або інакш «сліжыкай», у сучасных літоўскіх крамах прадаюцца масава, з'яўляючыся недзе за тыдзень да Калядак і імгненна знікаючы пасля свята, каб вярнуцца толькі праз год. Ці магчыма змусіць да такой жорсткай дысцыпліны, да падтрымання гістарычнай памяці, да веры або хаця б да яе імітацыі сучасных беларускіх вытворцаў і спажыўцоў?..
Зыходная форма гэтага рытуальнага печыва называецца ламанцы. Іх робяць з прэснага цеста і не столькі пякуць, колькі проста падсушваюць у печы, а потым ламаюць (адсюль назва) уздоўж ліній, папярэдне праведзеных на пласце цеста нажом. Коласава «Новая Зямля» сведчыць пра гэта так:
А там ламанцы-праснакі
З пшанічнай добрае мукі;
А макаў сок такі салодкі!
Ламанцы ў ім, ну, як калодкі —
Так добра макам праняліся,
У рот паложыш — абліжыся.
Прэсныя і цвёрдыя ламанцы, якім смак дадаваў толькі мак і мёд, відаць, былі пачатковай формай стравы, намякаючы на аблаткі, або гостыю — рытуальныя праснакі, якія хрысціянскія вернікі спажываюць падчас камуніі (прычасця). У некаторых месцах ламанцы рабіліся з такога самага цеста, што і лазанкі — і нават пераймалі гэтую назву. І насамрэч, дакладную мяжу паміж лазанкамі і ламанцамі правесці досыць цяжка. Умоўна можна лічыць, што лазанкі — гэта тое, што адварваюць або тушаць як макаронны выраб, часцей з рознымі дабаўкамі, а ламанцы — тое, што запякаюць або засушваюць у печы і ядуць як сухое печыва.
Але адвечнае імкненне да раскошы і камфорту, якое пранікала і ў сялянскае асяроддзе, прымушала і лазанкам шукаць замену, таму іх пачалі выцясняць сліжыкі, салодкае печыва з рошчыннага цеста, у якое мак часам дабаўлялі пры замешванні. Калі-нікалі недапечаныя сліжыкі хутка, каля 5 хвілін, адварвалі ў салёнай вадзе, як галушкі, і падавалі палітымі ўсё тымі ж мёдам і макавым малаком.
У некаторых мясцінах сліжыкі пяклі на самым пачатку Адвэнта (Піліпаўскага посту ў праваслаўных), і высушвалі ў ільняным мяшочку каля месяца. Сліжыкі вымалі з мяшочка за 2 гадзіны да Вігіліі і дабаўлялі да маку з мёдам, а ў больш заможных дамах падавалі з рознымі «бакалеямі» (арэхамі, сушанай садавіной, цукатамі і г.д.). Такая «кампазіцыя» чымсьці нагадвае сучасныя сухія сняданкі «мюслі». Вельмі прыгожа глядзіцца на святочным стале і мае цудоўны смак. Часам да назвы сліжыкаў дадаецца азначэнне «віленскія», бо, відаць, калісьці іх вынайшлі ў Вільні, а са сталіцы Вялікага Княства Літоўскага традыцыя разышлася па тэрыторыі сучаснай Літвы і па паўночным захадзе сучаснай Беларусі.
Аднак і прэсныя ламанцы, і салодкія сліжыкі, і іншыя варыяцыі на гэтую тэму маюць тую ж сімволіку, што і Куцця і царкоўныя просвіры, а больш дакладна — сімволіку хрысціянскага прычасця. І пра гэта не зашкодзіць памятаць таксама за навагоднім сталом. Кухмістр Верашчака зычыць усім чытачам шчаслівага і мірнага Новага года і спадзяецца яшчэ не раз сустрэцца з вамі. Аптымізму, здароўя і дабрабыту ў 2015-м!
Макавае малако
Складнікі: 400 г маку, 1/2 шклянкі мёду (цукру).
Спосаб прыгатавання: насыпаць мак у місу, заліць кіпнем, перамяшаць і пакінуць на 15 хвілін. Зліць ваду і зноў заліць кіпнем, перамяшаць і пакінуць на 30 хвілін, зноў зліць. 2-3 разы перамалоць у кухонным камбайне, ужываючы вельмі вострыя нажы, пакуль макавая маса не набудзе крыху белаваты колер ад соку. Закіпяціць 1,5 літра вады і заліць мак, дабавіць мёд або цукар і пакінуць у халодным месцы (можна таксама дадаць молатыя міндаль, разынкі і г.д.).
Ламанцы-праснакі з макавым малаком
(6-8 порцый)
Складнікі: 1 ст. лыжка цукру, 1 шклянка мукі, 2 лыжачкі алею, соль.
Спосаб прыгатавання: замясіць крутое цеста: развесці цукар у 1/4 шклянкі цеплаватай вады, змяшаць з мукой, алеем, дадаць солі, замясіць, дабаўляючы цеплаватай вады, калі трэба. Раскачаць у квадратны пласт каля 1 см таўшчынёй. Выкласці на пасыпаную мукой бляху, нарэзаць нажом на паверхні лініі падзелу на 4-сантыметровыя квадраты або ромбы. Запячы (ці падсушыць) у духоўцы пры 1600С, каб цеста набыло залаціста-карычневы колер. За 3-4 гадзіны да Вігіліі заліць макавым малаком (гл. рэцэпт ніжэй). Падаваць у глыбокіх талерках, як суп.
Сліжыкі
Складнікі: 1 ст. лыжка цукру, 15 г дражджэй, 2-3 ст. лыжкі малака, 1 шклянка мукі, 2 лыжачкі маку, у тры пальцы солі.
Спосаб прыгатавання: расцерці дрожджы з 1 лыжачкай цукру, заліць малаком, пасыпаць 2-3 ст. лыжкамі мукі. Пакінуць у цёплым месцы на 15 хвілін, пакуль рошчына не пачне ўздымацца. Рэшту мукі прасеяць, змяшаць з рэштай цукру і макам. Дадаць рошчыну, соль і крыху цеплаватай вады. Старанна размяшаць, даліваючы вады ў выпадку патрэбы — цеста не павінна прыставаць да рук. Закрыць ільняным ручніком або сурвэткай і пакінуць у цёплым месцы на 20-30 хвілін. Скачаць з цеста «каўбаску» каля 1—1,5 см дыяметрам і нарэзаць на «гузікі» каля 1 см таўшчынёй. Выкласці на бляху, пасыпаную мукой або змазаную алеем. Запякаць у духоўцы пры 1600С, 10 хвілін. Падаваць з макавым малаком або з гарбатай, кавай.
Сліжыкі можна адварыць 5 хвілін у падсоленай вадзе, як галушкі, зліць кіпень, заліць халоднай вадой і падаваць палітымі макавым малаком, як ламанцы (папярэдні рэцэпт).
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Актрыса НАДТ імя М. Горкага — пра шлях да сцэны і натхненне.
Тата і мама — два самыя важныя чалавекі ў жыцці кожнага дзіцяці.