Бываюць канцэрты і бываюць Канцэрты... Мы шукаем музыку — кожны адпаведна свайму настрою ў канкрэтны момант. А бывае, што проста натыкаемся на тое, што прапаноўваецца кімсьці звонку — назойліва, штучна. І душа не прымае. Можна з ёю, вядома, дамовіцца, дасягнуць кампрамісу, прыстасавацца да вонкавых гукаў. І калі ўжо дамовіўся і прыстасаваўся (так здаецца), раптам можаш натрапіць на нечаканасць і здзіўленне, калі загучыць нешта вельмі знаёмае, здаецца, простае, але тое, што трапляе ў рэзананс. З табой. З вонкавым атачэннем. З прыродай, надвор'ем і безліччу дробязяў, якія не залежаць ад цябе канкрэтна і вызначаюць тое, што называецца асяродак. І хочаш ці не, але ў кожнай мясцовасці (так сталася) і асяродку ёсць свае гукі, свае галасы, свае мелодыі. І дадзены інструменты, каб іх агучыць.
У Беларусі ёсць цудоўны голас. Не, цэлы хор — таму што нашы цымбалы адначасова могуць выдаць непаўторнае сугучча, нібыта гэта хор з некалькіх званоў. І гэтую дзівосную пранікнёнасць, імклівасць, а часам і цішыню (але адлюстраваную ў гуках) ствараюць цымбалы і людзі, якія на іх іграюць. Каб скласці праграму канцэртаў, дзе асноўны голас — цымбальны, трэба добра ведаць свайго слухача і разумець, у якіх умовах ён існуе. Што ён любіць, і чаму прыйшоў слухаць гэтую музыку. Якую, напрыклад, іграе Нацыянальны акадэмічны аркестр беларускіх народных інструментаў імя Іосіфа Жыновіча. З яго кіраўніком прафесарам Міхаілам Казінцом мы разважаем пра цымбалы як беларускі цуд.
Гучанне
— Кожны народ мае свой музычны інструмент, уласцівую яму брэндавую народную песню, — гаворыць народны артыст Беларусі Міхаіл Казінец. — Інструментальны голас Беларусі — цымбалы. Цымбалы ёсць у Малдове, Румыніі, Венгрыі, ва Украіне, але яны таксама розныя, як і розныя песні ў гэтых народаў. Беларусі пашчасціла, што ў свой час у яе з'явіўся чалавек, які ўвасобіў музыку цымбал Беларусі. У 1924 годзе Іосіф Жыновіч прыйшоў маладым чалавекам у БДТ-1 (цяпер Купалаўскі тэатр) і на цымбалах суправаджаў «Паўлінку». Але яшчэ больш цудоўна, што гэтага самародка пачулі. Гэта вялікі чалавек не толькі таму, што ён быў віртуозам беларускіх цымбал (і застаецца дагэтуль), а ў тым, што ён яшчэ і асветнік. Ён фактычна стварыў беларускую школу ігры на цымбалах. Калі ёсць школа, то значыць, ёсць той падмурак, на якім можна нешта будаваць. Ён не толькі вывеў цымбалы з побытавага, вясковага, часам наіўнага і простага акампанементу народнай песні на канцэртную эстраду, але дзякуючы яму гэты інструмент займеў сваю нішу ў вялікай супольнасці сольных інструментаў.
Іосіф Жыновіч аказаўся яшчэ і геніяльным педагогам, прафесарам, які перадаваў майстэрства іншым. Я наогул лічу, што ёсць тры асобы ў Беларусі — Шырма, Жыновіч і Цітовіч, — якія ў свой час стварылі прафесійную аснову беларускай песні і беларускага інструментальнага голасу. Заслуга Жыновіча ў тым, што ён змог на ўсіх узроўнях даказаць неабходнасць вывучэння цымбал як цудоўнага канцэртнага інструмента: музычная школа як першае звяно, музычнае вучылішча (каледж, ліцэй) як сярэдняе, і далей — кансерваторыя ці Акадэмія музыкі. Дзякуючы Жыновічу склалася цымбальная школа Беларусі, якую сёння ўвасабляюць яго вучні Таццяна Сергіенка і Яўген Гладкоў. Яны ўдасканалілі школу ігры на цымбалах, выхавалі і выхоўваюць бліскучых музыкантаў, якімі наша краіна можа ганарыцца.
Імкненне
— Склад Нацыянальнага акадэмічнага аркестра народных інструментаў імя Жыновіча на сённяшні дзень — гэта выхаванцы беларускай кансерваторыі (Акадэміі музыкі), творчыя праўнукі Іосіфа Жыновіча. Мы традыцыі вельмі шануем, таму што яны важныя ў выхаванні музыканта. Я магу пагадзіцца, што Беларусь наогул не ўмее ганарыцца тым, што мае. Пакуль беларускую песню не заспявалі «Песняры», людзі не адчувалі прыгажосці і велічы сваёй песні. Але яна сама па сабе геніяльная, таму што ў ёй сутнасць і душа народа. Душа гэтая гучыць і праз цымбалы, вельмі гучна: мы маем бліскучых выканаўцаў, лаўрэатаў міжнародных конкурсаў, сапраўды «віртуозаў цымбал». Калі беларускія цымбалісты едуць на міжнародныя конкурсы, дзе выступаюць разам з выканаўцамі на рускіх балалайках, домрах і іншых нацыянальных інструментах, то, як правіла, гран-пры і першыя месцы атрымліваюць выканаўцы на беларускіх цымбалах. Але ў той жа час я не сказаў бы, што ў Беларусі гэты інструмент вельмі звыклы для вуха айчыннага слухача. Я гэта магу патлумачыць некаторым касмапалітызмам, які застаўся з часоў Савецкага Саюза, калі вельмі прасоўвалася ідэя інтэрнацыяналізму, часта за кошт павагі да сваёй культуры. Трэба сябраваць, вядома, і паважаць сяброў, але быў дзіўны падыход, што беларуская музыка ў кансерваторыі вывучалася шмат гадоў як музыка народаў СССР. Глыбока вывучалася музыка руская, заходняя класіка, музыка народаў СССР і ў рамках яе трошкі беларускай музыкі. Гэта адбілася на людзях, якія вучыліся музыцы: свая родная не стала блізкай і не так шырока гучала ў рэспубліцы. У свой час ствараліся цудоўныя аркестры рускіх народных інструментаў, дзе асновай былі домра і балалайка, у музычных навучальных установах. Нават калі я вучыўся ў кансерваторыі, то аркестра беларускіх народных інструментаў там не было, а быў аркестр рускіх народных інструментаў. Але дзякуй Богу, што я сам з вёскі, то ведаў, што значыць музыка Беларусі, і якія ў яе інструменты. У свой час удзельнічаў у традыцыйных вяселлях (быў гарманістам з 8 гадоў), і заўсёды побач са мной знаходзіўся цымбаліст. У нас была такая музыка: бубен, цымбалы і гармонік. Цымбалы з малых гадоў для майго вуха былі натуральныя.
Цяпер цымбалы — інструмент прафесійнага майстэрства. Пачатак гэтаму заклаў аркестр беларускіх народных інструментаў, які вырас з ансамбля цымбалістаў. А ў 1938 годзе гэта ўжо быў дзяржаўны аркестр. Але ён доўга быў адзін на ўсю краіну. Апошнія 25-30 гадоў існуе яшчэ аркестр беларускіх народных інструментаў пры Акадэміі музыкі. Аркестраў беларускіх народных інструментаў мала ў сярэдніх навучальных установах нашай краіны. Мы ўсё яшчэ ставімся да гэтых інструментаў, нібыта да прыёмных дзяцей, не народжаных тут. У многім вінавата, лічу, тое, што ў свой час пры гарадскіх дамах культуры, заводскіх клубах перавагу аддавалі аркестрам рускіх народных інструментаў. Мне здаецца, павінны прыйсці пакаленні людзей з іншай свядомасцю, з любоўю да радзімы, якая праяўляецца і праз музыку.
Стварэнне
— Безумоўна, гэта залежыць ад рэпертуару. Таму што ў асноўным навучанне на цымбалах ідзе па скрыпічным рэпертуары. Тыя творы, якія пішуцца ў арыгінале для цымбалаў, нясуць у сабе акадэмічны, класічны характар. Яны не заўсёды зразумелыя шырокаму слухачу, хоць бліскуча гучаць на цымбалах. Заўсёды ёсць пытанне стварэння рэпертуару канцэртных праграм: каб слухач не стамляўся, але і каб не спрашчаць яго густ. Гісторыя музыкі ведае: лепшае, што створана ў гэтым відзе мастацтва — музыка заказная. Сёння я не магу заказаць твор кампазітару, таму што за яго трэба плаціць. А калі твор няўдалы? Фактычна, калі з 10 твораў, якія мы сыгралі, адзін застаецца ў рэпертуары на гады — гэта вялікая ўдача. А бывае так, што рэпеціруем удала, а на публіцы не ідзе.
Памятаю, я прыйшоў у аркестр у 1972 годзе, а з сярэдзіны 70-х і ў 90-я быў «залаты час», калі Андрэй Мдзівані стварыў каля 20 твораў для аркестра на беларускім матэрыяле. Цудоўна працаваў Валерый Іваноў, Віктар Помазаў, які падкрэсліў аўтэнтычнасць — напісаў сюіту «Батлейка» для аркестра. Я з настальгіяй узгадваю той час у плане стаўлення да аркестра Жыновіча. Усякая праграма, якая ішла на сцэне Белдзяржфілармоніі, потым праходзіла па тэлебачанні, і па радыё кожны ранак гучаў аркестр.
Цяпер «папсовы век» і, на жаль, вуха слухача прывыкла да іншага кшталту музыкі — квадратнай, простай, з вельмі непатрабавальнай паэтыкай слова. І мы павінны выжываць у гэтай сітуацыі. Таму вымушаны і эксперыментаваць, каб здзіўляць. І ёсць з чым: нават беларускія народныя мелодыі на цымбалах у выкананні некаторых музыкантаў могуць гучаць абсалютна нечакана, віртуозна, як, напрыклад, Міхаіл Лявончык умее інтэрпрэтаваць іх у джазавай манеры. Музыку трэба слухаць, каб яе палюбіць. І тады ў ёй можа адкрыцца безліч цудаў.
Прывяду прыклад: летась у лістападзе я ўзначальваў маладзёжны сімфанічны аркестр чатырох краін: Бельгіі, Германіі, Францыі, Люксембурга. Са мной у канцэртах удзельнічала Аляксандра Дзенісеня, якая дагэтуль цудоўна выступіла ў класічным «Еўрабачанні». У канцэрце гучаў Хіндэльмінт, Шуман, Рымскі-Корсакаў і канцэрт Уладзіміра Кур'яна для цымбалаў з аркестрам. Гэта была «бомба» ў канцэрце. Калі Саша іграла, для саміх музыкантаў чатырох краін гэта было адкрыццё дзіўнага для іх інструмента. І сам канцэрт — даступны мадэрн, кампазітар настолькі цудоўна адчуў прыроду цымбалаў і іх магчымасці, прыўнёс шмат навізны ў гучанне інструмента. Пасля выступлення нашай Сашы зала ўставала. І яшчэ яна іграла акапэльна беларускія мелодыі — у цішыні залы яны ўспрымаліся цудоўна... Мы часам пачынаем адчуваць веліч і каштоўнасць гэтага інструмента, калі вязём яго за мяжу і там кажуць: гэта неверагодна. А тады і мы ўжо падтрымліваем: о, як цудоўна. Я лічу, што па сваёй сутнасці мы яшчэ не сфарміраваліся ў сваёй незалежнасці, і гэта праяўляецца ў стаўленні да сваёй паэзіі, гісторыі, музыкі і наогул культуры.
Я лічу, што на сённяшні дзень нашы выканаўцы на цымбалах дасягнулі бліскучых вяршынь, і ўжо сам інструмент у многім з'яўляецца тормазам выканальніцкага майстэрства — ён патрабуе ўдасканалення. Спачатку гэта быў інструмент дыятанічны, потым у 30-я гады Жыновіч і яго паплечнікі зрабілі рэканструкцыю цымбалаў, пашырылі іх магчымасці, прыняўшы дыяпазон скрыпкі. Мы дагэтуль іграем на тым рэканструяваным інструменце. Але цяпер гаворка ідзе пра тое, што патрэбна лабараторыя па вывучэнні магчымасцяў гэтага інструмента, ён патрабуе некаторых пераўтварэнняў, якія б далі вялікі штуршок у развіцці выканальніцтва на цымбалах.
Разуменне
— У цымбальнай званіцы цэлыя стагоддзі адлюстраваны. Нездарма ж кажуць: звановы ўдар цымбал... Нібыта храмавае гучанне — у ім столькі сутнасці, думкі, пачуцця, філасофіі. Але калі гучаць хоры цымбал — у гэтым шмат мужнасці. Не крыку, але спеву харавога. Цымбалы ў многім блізкія самой прыродзе спеваў. У гэтым іх вялікая сіла. І нават калі трэмала ў цішыні — больш шчымліва-асабістага вы не знойдзеце... Вядома, у кожнага чалавека свая вобразнасць. Ён можа аддацца паэтычнаму настрою сам-насам — цудоўна, калі цымбалы дапамагаюць.
Ларыса ЦІМОШЫК
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».