Хто такія «паспяховыя бацькі» і як навучыцца разумець сваіх дзяцей?
Быць бацькамі — задача, якая камусьці падаецца простай і натуральнай, а камусьці надзвычай складанай. Ні ў школе, ні ў ВНУ няма такой навукі, яе не пацвердзіш сертыфікатамі з курсаў павышэння кваліфікацыі. І колькі разумных кніг ні перачытаеш, колькі спецыялістаў ні выслухаеш, жыццё ўсё адно падкіне дробныя ці вялікія выпрабаванні, прайсці праз якія можна толькі на ўласным вопыце, метадам спроб і памылак. Якія з гэтых памылак могуць абысціся занадта дорага, а на якія не варта звяртаць лішняй увагі, дзе пралягае мяжа паміж пяшчотай і строгасцю і як можна стаць сапраўды добрым бацькам для сваіх дзяцей? Гэтыя і іншыя пытанні абмяркоўвалі ўдзельнікі «круглага стала», які адбыўся ў «Звяздзе» напрыканцы снежня.
Сваімі думкамі і развагамі на тэму «Паспяховае бацькоўства: міфы і рэальнасць» з рэдакцыяй і чытачамі падзяліліся псіхолаг Беларускай асацыяцыі дапамогі дзецям-інвалідам і маладым інвалідам, былы спецыяліст Нацыянальнага цэнтра ўсынаўлення Наталля Шэх, начальнік інспекцыі па справах непаўналетніх Фрунзенскага раёна сталіцы Аркадзь Харытоненкаў, дырэктар Жодзінскага сацыяльна-педагагічнага цэнтра Людміла Музычэнка, спецыяліст прадстаўніцтва Міжнароднага дзіцячага фонду ў Беларусі Юлія Папружанка і маці 4 дзяцей (старэйшаму з іх ужо 18 гадоў, малодшаму — крыху больш за паўгода), усынавіцель Наталля Маглыш.
— Сёння даволі шмат гавораць пра паспяховае бацькоўства: на гэтую тэму пішуць артыкулы і навуковыя даследаванні, праводзяць адукацыйныя курсы, ладзяць дыскусіі і г.д. Але давайце паспрабуем вызначыцца з тэрмінам: каго, уласна, лічыць паспяховымі бацькамі? Мне здаецца, што ацаніць ступень гэтай паспяховасці, як і ў выпадку з паспяховымі бізнесменамі, урачамі, артыстамі, спартсменамі, можна толькі праз пэўны час, тады, калі дзеці ўжо выраслі, сталі добрымі людзьмі і рэалізавалі сябе ў пэўных сферах...
Наталля Шэх: Безумоўна, усе хочуць лічыцца — і лічаць самі сябе — добрымі бацькамі. Але паўстае пытанне: ацэньваць бацькоў па тым, што яны робяць у гэты момант, або па выніках, якіх яны ўжо дасягнулі? І тут узнікае дылема, напрыклад, наконт гіперактыўных дзяцей. Збоку здаецца, што яны нявыхаваныя, і часта на іх бацькоў сыплюцца прэтэнзіі, хоць, можа быць, яны ўкладваюць у гэтае дзіця нашмат больш і паводзяць сябе больш правільна, чым хтосьці іншы. А ў грамадстве ацэнка бацькам часта даецца па тым, наколькі «зручнае» іх дзіця для навакольных, прычым у кожнага свае крытэрыі: настаўніку трэба, каб дзіця спакойна слухала і добра сябе паводзіла; трэнер чакае, што дзіця будзе хутка рухацца і праяўляць актыўнасць; урач лічыць самым важным, каб дзіця ў час праходзіла вакцынацыю і радзей хварэла; для суседзяў важна, каб дзіця не скакала празмерна і паводзіла сябе ціха... Словам, у кожнага свой падыход, таму бацькам трэба вызначыцца, а чаго хочуць яны самі — выглядаць добра ў вачах іншых, быць добрым ва ўспрыманні ўласнага дзіцяці або чагосьці яшчэ?
Паспяховыя бацькі, на мой погляд, хочуць, каб іх дзеці былі шчаслівымі. А гэта магчыма толькі тады, калі ў саміх бацькоў усё нармальна, бо нельга вырасціць шчаслівую асобу ў напружанай атмасферы. Ёсць жа мудрасць: «Самае лепшае, што можа зрабіць для дзіцяці бацька — кахаць яго маці».
Пралікі
і наступствы
— Напэўна, усе — калі гаварыць пра нармальных, адэкватных дарослых людзей — хочуць быць добрымі бацькамі. Але далёка не ва ўсіх стасункі складваюцца гладка, і адна з самых распаўсюджаных памылак — выкарыстанне насілля як метаду выхавання, прычым дагэтуль многія лічаць гэта нормай...
Юлія Папружанка: Тут ёсць дрэнныя навіны, якія пацверджаны даследаваннямі Нацыянальнага статыстычнага камітэта сумесна з ЮНІСЕФ пра становішча жанчын і дзяцей у Беларусі. Як паказала маштабнае апытанне, у дачыненні да вялізнай колькасці дзяцей (больш як 62%) бацькамі рэгулярна прымяняецца насілле, і яны не бачаць у гэтым нічога незвычайнага. Але добрая навіна ў тым, што толькі 7% бацькоў лічаць гэта адзінай эфектыўнай мерай выхавання. А значыць, большасць бацькоў хацела б дзейнічаць інакш, каб дасягнуць жаданых вынікаў і ладу ў сям'і. Праведзеныя Сусветнай арганізацыяй аховы здароўя даследаванні таксама сведчаць пра тое, што фізічныя меры пакарання, абмежавання, праяўлення знешняй улады неэфектыўныя, ды і пільныя бацькі самі ў стане заўважыць, што фізічныя пакаранні не працуюць. Спецыялісты часта раяць праяўляць больш цярпення і мудрасці. Але як гэта павінна выглядаць на справе? Вядома, можна і варта звяртацца па дапамогу да псіхолагаў, спецыялістаў устаноў адукацыі, альтэрнатыўных арганізацый, але абстрактнае паняцце «бацькоўскай мудрасці» — гэта насамрэч навык, які прыходзіць з вопытам стасункаў з дзіцем. Як адрозніць, дзе заканчваецца дысцыпліна і пачынаецца гвалт? Я прапанавала б звярнуцца да мэты. Кожнае дзіця мае патрэбу ў дысцыпліне, інакш у яго проста «сарве дах» — без разумных абмежаванняў, правілаў не можа існаваць ніводная суполка людзей. Але ў ідэале мэтай гэтых правілаў мусіць быць тое, каб дзіця паверыла ў сябе і з дапамогай уласных рэсурсаў магло ўдасканальвацца, стаць лепшым. Мэта ж гвалту — кароткатэрміновае спыненне нездавальняючай сітуацыі: чалавек дзейнічае імгненна, на эмоцыях, толькі каб выплеснуць сваю злосць і скарыстацца сваёй уладай. Калі памятаць пра мэты, то размежаваць насілле і дысцыпліну і выбраць свой стыль паводзін, мяркую, будзе прасцей.
Людміла Музычэнка: А мне здаецца, што праблема не ў насіллі. Многія бацькі, безумоўна, любяць сваіх дзяцей — і не важна, дзе яно нарадзілася, у тваёй сям'і, калі гэта біялагічнае дзіця, або ў тваім сэрцы, калі гаворка ідзе аб прыёмным. Але мамы і таты не бачаць і не разумеюць, што гэта такі самы чалавек, як і яны, толькі маленькага росту. Ва ўяўленні дарослых часта пачуцці, эмоцыі дзіцяці такія ж маленькія і неразвітыя, як яно само, і таму як быццам бы дзіця інакш успрымае крык або незаслужаную крыўду... Мяркую, вялікая памылка многіх бацькоў — менавіта ва ўспрыманні свайго дзіцяці як «зародка» чалавека. А ён ужо чалавек, і ўспрымае ўсё гэтак сама, як і вы, і я!
Наталля Маглыш: Магу пацвердзіць гэта на ўласным вопыце. З першым дзіцем я хацела быць вельмі добрай, «правільнай» мамай, і дзіця мусіла быць «правільным» — па маіх уяўленнях: я з усіх сіл яго кантралявала і абмяжоўвала, таму памылак было зроблена ой як нямала... Адзінае, што нас усё ж выратавала — была вялікая любоў да яго. Аднак калі я цяпер перад ужо васемнаццацігадовым сынам выбачалася, ён сказаў, на мой погляд, страшную рэч: «Мама, са мной жа нельга было інакш, я быў вельмі дрэнным дзіцем». На мяне як цэбар халоднай вады вылілі. ...З другім дзіцем я зрабіла адваротную памылку, імкнучыся, крый Божа, не пакрыўдзіць і не зачапіць яго годнасць — атрымала зусім іншы вынік, чым чакала; з трэцім і чацвёртым дзецьмі я ўжо стараюся найперш зразумець іх, а потым выхоўваць. Са з'яўленнем самага малодшага я ўсвядоміла тое, пра што вы сказалі: гледзячы на шасцімесячнае дзіця, разумею, што яно адчувае, бачыць і як спрабуе данесці да мяне пэўныя рэчы. Цяпер сама сабе здзіўляюся: як раней я не бачыла гэтага ў дзецях?! Часткова знайшла для сябе тлумачэнне, чаму ўсё гэта адбываецца ў наш час. Бо ў Савецкім Саюзе ў дзіцячы садок, у яслі аддавалі вельмі рана — у паўтара года, у дзевяць месяцаў, — і такім чынам перайманне выхаваўчага вопыту, мудрасці ад бабуль нашымі матулямі перарвалася. Яны займаліся не дзецьмі, а прафесіяй, кар'ерай; адпаведна, мы таксама не атрымалі гэтага вопыту і вучымся яму толькі цяпер, на ўласных дзецях...
Ю.П.: Хоць вялікі педагог, гуманіст Януш Корчак ужо даўно пра гэта напісаў, але для многіх гэта ўсё адно навіна: безумоўна, у бацькоў павінна быць павага да ўласнага дзіцяці. Павага і ўспрыманне яго як паўнавартаснага чалавека, а не арыентацыя на памер ці наяўны жыццёвы вопыт. Усё, што бацькі павінны рабіць — гэта быць побач і дапамагаць расці. Бо ёсць статыстыка, пацверджаная міжнароднымі даследаваннямі, пра ўплыў негатыўнага дзіцячага вопыту на далейшае жыццё чалавека. А негатыўны вопыт — гэта не толькі, прабачце, жорсткі мардабой, гэта наогул працяглае знаходжанне ў сітуацыі стрэсу. Як можна патрабаваць ад школьніка, каб ён выдатна вучыўся і выйграваў у алімпіядах, каб потым малады чалавек паспяхова паступіў у ВНУ, калі ўсё дзяцінства ён правёў у страху, у стрэсе, спрабуючы адаптавацца да неспрыяльных умоў існавання? Пазней гэты негатыўны досвед абумоўлівае ўжо ў дарослага чалавека развіццё мноства хвароб, шкодных звычак; схільнасць да суіцыдаў, дэпрэсіі; алкагалізм, наркаманію...
Аркадзь Харытоненкаў: Калі гаварыць пра сітуацыі насілля, не варта забывацца, што, акрамя дзяцей і бацькоў, у іх часта бываюць уцягнуты трэція асобы — напрыклад, бабулі. І некаторыя дзеці досыць рана бачаць, што можна імі маніпуляваць. У нас быў выпадак, калі завялі крымінальную справу супраць айчыма: ён у напружанай сітуацыі не стрымаўся і даў пасынку аплявуху, а той паскардзіўся бабулі. Бабуля ж, якая з самага пачатку была супраць паўторнага шлюбу дачкі, напісала заяву ў міліцыю аб нанясенні дзіцяці цялесных пашкоджанняў. І хоць і айчым потым раскаяўся і прасіў прабачэння, і старэйшае дзіця да яго нармальна ставілася, і ў цэлым сям'я цалкам прыстойная, усё адно бабуля мела намер давесці справу да суда...
— А бацькоўскі кантроль і абмежаванні, якія датычыцца дзяцей і камп'ютараў — гэта засцярога або праява насілля ці недаверу? Дзе тут правесці для саміх сябе мяжу, каб не сапсаваць адносіны з дзецьмі, дзейнічаць ім на карысць, а не на шкоду?
Ю.П.: У адным з дапаможнікаў для бацькоў сустрэла такія правілы: да
3 гадоў — ніякага тэлевізара, да 6 гадоў — ніякіх планшэтаў і мабільнікаў, да 12 — ніякіх самастойных карыстанняў камп'ютарам, і толькі потым паступова варта даваць больш свабоды ў абыходжанні з гаджэтамі.
А.Х.: Добра, зусім маленькія могуць абысціся прагулкамі, гульнямі ў пясочніцы з 3—4 суседскімі дзецьмі. А старэйшыя? Паглядзіце: калі раней практычна ўсе дзеці сустракаліся, кантактавалі і засвойвалі пэўныя нормы паводзін на вуліцы, у кампаніі прыяцеляў, то сёння гэта хутчэй выключэнне. І я бачыў, як дзеці, якіх бацькі выхоўваюць па прынцыпе «маленькім усё дазволена», могуць падысці і штурхнуць незнаёмага, нават дарослага чалавека — адыдзі, ты мне перашкаджаеш! Ва ўмовах «вулічнага выхавання» такая сітуацыя была б немагчымай, бо, сказаўшы або зрабіўшы штосьці іншаму чалавеку, дзіця адразу атрымлівала адэкватны адказ, «здачу», і на ўласным вопыце ўсведамляла нормы паводзін у грамадстве. Цяпер усё перакулена з ног на галаву, дзеці часцей кантактуюць у інтэрнэце, чым у рэчаіснасці; і вы не ўяўляеце, якую гразь часам падлеткі могуць выліваць адзін на аднаго ў сацыяльных сетках! У нас была летась (у 2014 годзе. — Рэд.) заведзена крымінальная справа вось па якім выпадку: за тое, што яго абазвалі ў сацыяльных сетках, хлопчык у іх жа знайшоў так званага «кілера» і заказаў яму за 250 тысяч рублёў «разабрацца» з крыўдзіцелем, якому ў выніку былі нанесены цялесныя пашкоджанні... Ёсць яшчэ адзін важны момант, звязаны з тым, што дзеці не ўмеюць кантактаваць з аднагодкамі. Мы літаральна заваленыя заявамі ад бацькоў з просьбамі разабрацца ў дзіцячых канфліктах, пачынаючы з дзіцячага садка. Я ніколькі не перабольшваю: напрыклад, адно малое ўкусіла другога за нагу — тут жа да нас паступае заява, «прашу прыняць меры да бацькоў і прыцягнуць іх да адказнасці». І толькі потым, у працэсе разброру, калі сустракаешся з прадстаўнікамі розных бакоў, праводзіш з імі тлумачальныя размовы, удаецца спыніць развіццё канфлікту. Але факт застаецца фактам — калі бацькам прасцей «адкупіцца» ад дзяцей сучаснымі камп'ютарнымі прыладамі, чым навучыць іх кантактаваць з іншымі людзьмі, такія сітуацыі будуць множыцца. Таму я за абмежаванні стасункаў з гаджэтамі — на карысць жывых стасункаў.
Ю.П.: І як маці школьніцы, і як пэўны спецыяліст у закранутым пытанні, абсалютна згодная ў тым моманце, што ўзор вырашэння канфліктаў дарослыя не прапануюць. Прычым не толькі ўнутры сям'і, але і ў калектыве. Бацькам нестае вопыту, выхавальнікам у дзіцячых садках часта не хапае як прафесійных навыкаў, так і проста часу, калі гэта адзін педагог на 25-30 дзяцей.
Без памылак і як навучыцца разумець сваіх дзяцей?
Дзеці не бачаць прымальнай у грамадстве мадэлі вырашэння канфліктаў і вымушаны шукаць нейкія спосабы самастойна — з пазіцыі ўлады, сілы, грошай або ўплывовасці бацькоў... І ў школе часта ціск шаблонаў «хто мацнейшы ці вышэйшы, той і мае рацыю» толькі працягваецца, з-за чаго, напэўна, праз пэўны час мы атрымліваем дэвіянтных падлеткаў, якія ў старэйшых класах адчуваюць сваю сілу і спрабуюць «адыграцца» на настаўніках за ўсе мінулыя гады... Што тут параіць бацькам, акрамя ўжо згаданай мудрасці? Калі звярнуцца да дапаможнай літаратуры, у ёй пададзена некалькі асноўных блокаў: 1) любоў і прыняцце — не арыентуючыся на ацэнку грамадства або сваякоў, а проста таму, што гэта ваша дзіця; 2) вызначэнне межаў — іх трэба паставіць аднойчы і прытрымлівацца заўжды, і абсалютна любыя курсы для бацькоў прапануюць пэўны набор фраз і спосабаў у дапамогу ўтрымання гэтых межаў; 3) метады вырашэння канфліктаў — што мы абмяркоўваем на сямейнай нарадзе, як мы гэта абмяркоўваем. Гэта тры рэчы, якія можна засвоіць і зажыць спакойна, каб не ўпадаць у адчай і не паддавацца агрэсіі кожны раз, калі штосьці здараецца.
Тактыка прадухілення
— З усяго сказанага раблю высновы, што многія праблемы ў адносінах бацькоў і дзяцей узнікаюць нават не з-за грубых памылак у выхаванні, а з-за банальнага няўмення сесці і спакойна прагаварыць усё тое, што непакоіць — паміж сабой, з дзіцем, а калі спатрэбіцца, то і са спецыялістамі. І, што палохае, часам гэта няўменне і памкненне дарослых любымі сіламі захаваць імідж «добрапрыстойнай сям'і» выходзіць бокам іх дзецям: супраць падлеткаў учыняюцца пэўныя злачынствы, або яны самі сыходзяць з жыцця...
А.Х.: Так, са статыстыкай не паспрачаешся — дастаткова вялікая колькасць «праблемных» падлеткаў выхоўваецца ў нармальных, уладкаваных сем'ях. Але тэндэнцыяй гэта я не назваў бы. Проста сем'і, якія знаходзяцца ў нас на ўліку, кантралююцца больш пільна, іх часцей наведваюць і правяраюць стан спраў — і супрацоўнікі міліцыі, і сацыяльныя работнікі, і педагогі. І калі нам тэлефануюць, што засталі маці п'янай, а ў яе маленькае дзіця ўпала з ложка, або старэйшыя сядзяць галодныя і недагледжаныя — мы прыязджаем і часова забіраем гэтых дзяцей. Бо мэта і задача нашай службы — спрацаваць на прадухіленне, каб не адбылося большай бяды, і ў той жа час даць чалавеку стымул і час, цягам паўгода, узяцца за розум: закадзіравацца, знайсці працу і г.д. Калі для яго важныя ўласныя дзеці, ён зробіць усё, каб іх вярнуць; калі ж, бывае, махаюць рукой і кажуць, што дзеці ім не патрэбны — лепш ім з такімі бацькамі і не знаходзіцца, інакш, па маім вопыце, у 90% выпадкаў такія дзеці, дажыўшы да падлеткавага ўзросту, потым трапяць да нас на ўлік. Ёсць такія сем'і, якія я наведваў яшчэ калі быў інспектарам — цяпер тыя дзеці ўжо самі шматдзетныя бацькі, і ўжо іх дзеці стаяць у нас на ўліку, паўтараючы тыя ж самыя ўчынкі, што іх маці ці бацька...
Часта прычынай трагедыі робіцца недагляд дарослых і непрадуманасць. Так, мінулым летам было вельмі шмат выпадкаў, калі дзеці падалі з вышыні і гінулі — таму што на вокнах стаялі маскітныя сеткі, на якія абапіраліся малыя. І тут не важна, ці знаходзіцца сям'я на ўліку як праблемная: гэта няшчасны выпадак, які можа здарыцца з кожным.
— Дарэчы, наколькі эфектыўнай аказваецца праца на прадухіленне? Ці многія асацыяльныя бацькі рвуць з мінулым і вяртаюцца да нармальнага жыцця дзеля дзяцей?
А.Х.: Як паказвае практыка, гэты метад даволі дзейсны, калі толькі самім бацькам патрэбны іх дзеці. У нас быў выпадак, калі патэлефанавалі з радзільні: выпісалі маму з дзіцем, але фактычна ёй няма куды ехаць, бо яна прапісана ў жылым памяшканні пад знос, якое не ацяпляецца. Прыязджаем у гэты дом з камісіяй па справах непаўналетніх і бачым: у наяўнасці двое грамадзян нападпітку, самой мамы няма, памяшканне абаграваецца (у лістападзе!) самаробнай спіраллю... Паўгадзіны пачакалі маладзіцу, якая быццам пайшла ў краму — няма. Пытаемся: а дзе ж дзіця? Адзін з мужчын паднімае з крэсла пакрывала: «Вось». Гэтае немаўля ляжала ў крэсле і нават не пішчала, бо сілы ледзь хапала на выжыванне! Схапілі яго ў ахапак, выклікалі «хуткую»... Вось гэтая маці, якой было ўсё роўна, у якіх умовах, дзе і з кім знаходзіцца яе малое, дакладна нарадзіла дзіця, не жадаючы яго з'яўлення на свет, яно толькі перашкаджала ёй, і ёй лягчэй будзе кампенсаваць дзяржаве грошы на яго ўтрыманне ў інтэрнаце, чым выхоўваць. Безумоўна, гэта крайні выпадак. Большасць бацькоў, у якіх мы часова забіраем дзяцей, гатовыя працаваць і змяняцца да лепшага дзеля іх вяртання — робяць рамонт у кватэры, кідаюць піць, уладкоўваюцца на пастаянную працу.
Л.М.: Дарэчы, калі казаць пра не вельмі добрыя, праблемныя сем'і, я часта сутыкаюся з гэткім парушэннем алгарытму. Маці вельмі старалася вырасціць добрых дзяцей, але па выніках апынулася далёка не паспяховай: дачка то гуляе, то выпівае, нідзе не працуе, і ўжо яе ўласнае дзіця застаецца без нагляду. І тут бабуля прыходзіць да нас і гаворыць, што будзе выхоўваць гэтае дзіця — ёсць душэўныя сілы, узрост і матэрыяльныя магчымасці таксама дазваляюць, і, напэўна, ёсць падсвядомае жаданне стаць больш паспяховай бабуляй, калі не атрымалася стаць паспяховай маці. І такіх бабуль і дзядуляў, якія хочуць самі займацца выхаваннем унукаў і не жадаюць звяртацца па дапамогу да сацыяльных работнікаў, сёння даволі шмат. Але так выходзіць, што на пасяджэнні камісіі па справах непаўналетніх усе гэтыя ўнукі ў радок стаяць перад намі... Я лічу, што нельга замяняць складнікі мадэлі сям'і — дзяцей мусяць выхоўваць бацькі!
Яшчэ мы не закранулі праблему няпоўных сем'яў. А гэта ж на сёння суцэльная катастрофа! Пра якую паспяховую сям'ю ў гэтым выпадку можна гаварыць? Маці аддае дзіцяці ўсё, да апошняга кавалка, працуе на дзвюх працах, «цягне» лямку з усяе сілы — а дзіця стаіць на ўліку ў камісіі па справах непаўналетніх, і грамадства асуджае, якая ж гэта дрэнная маці. Нічога яна не дрэнная. Яна проста не спраўляецца ў чымсьці з гэтай сітуацыяй, а мы, замест таго, каб дапамагчы, навешваем на яе ярлыкі.
Н.М.: Я, напэўна, зрабіла ўсе магчымыя памылкі ў выхаванні дзяцей — у тым ліку ў той час, калі з'яўлялася маці-адзіночкай. Пры тым я лічыла нашу сям'ю цалкам уладкаванай — не даводзілася працаваць на некалькіх працах, бо хапала адной з добрым заробкам, мы шмат падарожнічалі і наогул шмат што маглі сабе дазволіць, мы з дзіцем сябравалі... І я з пенай ля роту даказвала, што ў нас усё нармальна — да таго часу, пакуль у мяне не з'явілася поўная сям'я і я сама не адчула розніцу ў тым, як будаваліся адносіны са старэйшым сынам і з малодшымі дзецьмі. Бо чыста фізічна адзін з бацькоў не можа даць дзіцяці ўсё тое, што дае поўная сям'я.
Самая складаная праца
— Нават з любімым і жаданым дзіцем, а тым больш з некалькімі, адносіны не бываюць увесь час аднолькава роўнымі. Як «злавіць» тыя крызісныя перыяды, у якія аслабляецца кантакт з дзіцем?
А.Х.: Пачну здалёк. На курсах па прадухіленні дзіцячай парнаграфіі і педафіліі спецыялісты, у тым ліку замежныя, прыводзілі нам жахлівыя прыклады, што адбываецца з дзецьмі, калі бацькі не кантралююць іх перапіску ў інтэрнэце. У нашай краіне быў выпадак, калі ў дзяўчыны-падлетка скралі пароль ад акаўнта ў сацыяльнай сетцы і паабяцалі яго вярнуць, калі тая... сфатаграфуецца аголенай. Яна так і зрабіла, а бацькі даведаліся пра гэта наогул выпадкова, прачытаўшы перапіску з невядомым. І ўжо калі завялі крымінальную справу, следчы ўсё распытваў дзяўчынку, што вымусіла яе пагадзіцца на гэтае дзікае патрабаванне — завяла б новую старонку, і ўсё. Аказваецца, незнаёмы прыгразіў ад яе імя напісаць усякую брыдоту яе сябрам і аднакласнікам — і гэтага дзяўчынка спалохалася. Значыць, бацькі ўпусцілі той момант, калі сацыяльныя сеткі сталі значыць для іх дзіцяці больш, чым яны самі, рэальны свет і нормы маралі...
Мае дзеці яшчэ маленькія, ім няма пакуль і 3 гадоў, але я з жахам чакаю таго моманту, калі ў іх з'явяцца інтарэсы і заняткі, якія мне як бацьку будзе цяжка кантраляваць.
Ю.П.: Я мяркую, што мы не можам супраціўляцца ўплыву інтэрнэт-стасункаў, як не можам адмовіць тэхнічны прагрэс наогул, але вызначыць пэўныя правілы і расказаць пра магчымыя рызыкі нам па сілах. І яшчэ важна захоўваць узровень даверу паміж дарослымі і дзецьмі. Напрыклад, я не кажу дачцэ: «Прыйдзе міліцыянер і цябе забярэ», — наадварот, яна ведае, што ў складанай сітуацыі, калі яна разгубілася, трэба падысці да чалавека ў форме, і ён дапаможа. Зразумела, у падлеткавым узросце іншыя значныя фактары, але калі не губляць гэту сувязь, калі глядзець свайму дзіцяці ў вочы са шчырай зацікаўленасцю ў яго справах, не забывацца аб прынцыпе «шасці абдымкаў за суткі», каб дзіця адчувала сябе любімым і абароненым — крызісныя моманты можна пераадолець разам. Няхай спробы размаўляць правільнымі выразамі, якія раяць псіхолагі, гучаць для нашага вуха ненатуральна, нібы на замежнай мове, — але неабходна спрабаваць, і, магчыма, для нашых дзяцей гэтая мова стане роднай.
Н.Ш.: Вылучыць найважнейшыя моманты ў сталенні дзіцяці даволі складана. Напэўна, яны ўсе важныя: яшчэ да нараджэння і тым больш пасля. Бо калі пачаць фарміраваць даверлівыя адносіны, шчыльны кантакт з першага года жыцця дзіцяці і падтрымліваць іх далей, то яму і бацькам будзе цікава разам і праз 5 гадоў, і праз 15. Калі гэтая сувязь ёсць, то яна нікуды не падзенецца. А бацькі і самі будуць разумець, што, напрыклад, у 3 гады дзіця трэба пачаць адпускаць ад сябе, у 6 гадоў яно ідзе ў калектыў і праяўляе большую самастойнасць, што ў падлеткавым узросце ў яго будуць пэўныя бунтарскія шуканні. Мой сын, напрыклад, адпусціў доўгія валасы і пафарбаваў іх у белы колер. Наш тата быў у жаху, а я разумела, што гэта проста пошукі сябе. Цяпер хлопцу ўжо 20, ён паспяхова прайшоў гэты перыяд... Словам, мы зноў вяртаемся да таго, што ў любым узросце трэба прымаць і разумець сваё дзіця.
Л.М.: Дарэчы, як мне падаецца, сапраўды паспяховыя бацькі — гэта не тыя, хто ідзе з працы дамоў і думае: «У мяне добрая сям'я, у ёй няма праблем, зараз я змагу адпачыць у сямейным коле», а тыя, хто разумее, ідучы з працы, што цяпер пачынаецца галоўная, самая адказная работа, якую нельга адкласці назаўтра і нельга ленавацца ніводнага дня.
Н.М.: Скажу ад сябе. Самыя крызісныя моманты — калі дзіця выходзіць на новы ўзровень развіцця ці сацыялізыцыі (ідзе ў садок, школу). Адпаведна, гэта ўзрост 3, 6-7, 14-18 гадоў і далей. Прыглядайцеся, прыслухоўвайцеся: не ўсё яно можа расказаць, бо і само не разумее шмат чаго. З'явіліся новыя сябры, новыя інтарэсы — нехта з дзяцей бліжэй да маці стане, а іншы кінецца «ва ўсе цяжкія». Паступіў куды-небудзь, захапіўся чым-небудзь — трэба быць побач, дапамагчы, падтрымаць,
— Ці можна, на ваш погляд, навучыцца паспяховаму бацькоўству, і калі так, то хто можа ў гэтым дапамагчы?
Н.Ш.: Перадусім у самога чалавека мусіць быць жаданне ўдасканальвацца. Вельмі шмат ёсць добрых кніг для бацькоў — можна нават не набываць іх, а прачытаць у бібліятэцы, узяўшы тое, што падыходзіць менавіта вам. Ніхто не перашкаджае і пераймаць вопыт іншых бацькоў, чыя лінія паводзін вам блізкая. Калі вам падабаецца — схадзіце на курсы, іх цяпер таксама нямала. Кожны можа змяніцца — а хто насамрэч хоча гэтага, той знойдзе спосабы.
А.Х.: Падтрымаю думку, што трэба быць нелянівым бацькам — гэта самае галоўнае.
Н.М.: Адзін са спосабаў, які дапамог асабіста мне — суполка такіх жа бацькоў, з якімі мы абмяркоўвалі праблемныя моманты і абменьваліся вопытам. Мне пашанцавала трапіць у гурток усынавіцеляў, з якімі разам мы «пералапацілі» мноства інфармацыі, вельмі карыснай па жыцці. І я цяпер не падзяляю дзяцей на родных і ўсыноўленых, бо гэтая інфармацыя актуальная абсалютна для кожнага з іх і не лішняя для любой маці ці бацькі, незалежна ад колькасці дзяцей у іх. І яшчэ, лічу, мне пашанцавала — няма магчымасці набыць дзецям планшэт, і таму, напрыклад, у майго 6-гадовага сына няма гаджэтаў, затое і калі мы ўсе разам выбіраемся на прыроду, дзецям заўжды ёсць чым заняцца. У планах на наступны год у нас, напрыклад, пабудова шалашу.
Л.М.: У нас, на жаль, зусім не развітае сямейнае кансультаванне, бо псіхолагі ў школе працуюць усё ж з дзецьмі. А дапамога ў гэтым выпадку патрэбна найперш дарослым. І на мой погляд, трэба развіваць дзяржаўную сістэму сямейных кансультацый, якія маглі б дзейнічаць, напрыклад, пры тэрытарыяльных цэнтрах сацыяльнага абслугоўвання насельніцтва. Бо ёсць жа цудоўны пастулат: «Не трэба выхоўваць дзяцей — яны ўсё адно вырастуць падобнымі да вас. Выхоўвайце сябе».
А.Х.: Часта тыя, каму патрэбна дапамога псіхолага, тэлефануюць усё адно ў міліцыю, бо хочуць не вырашыць праблему ў прынцыпе, а атрымаць палёгку толькі тут і цяпер. Але нават калі мы «папалохаем» сямейнага агрэсара, гэта не вырашыць праблему. А па кожным такім выкліку накіроўваецца паведамленне ва ўстановы адукацыі, адкуль прыходзяць праверкі ў сем'і. Таму трэба змяняць стаўленне саміх людзей, каб яны не баяліся звяртацца, куды трэба.
Ю.П.: У прадстаўніцтве Міжнароднага дзіцячага фонду ў Беларусі якраз завяршаецца вялікі праект па абароне дзяцінства, і адна з яго частак — праграма з 8 заняткаў «Паспяховае бацькоўства». Летась, напрыклад, у краіне дзейнічалі 450 суполак, у якіх нашы трэнеры прапаноўвалі гэту паслугу. Большасць з іх — псіхолагі садкоў, школ і сацыяльна-педагагічных цэнтраў краіны, дзе і ладзяцца бацькоўскія групы. Я б раіла чытачам папытацца ў сваім садку ці школе пра гэтую праграму. Таксама курс выкладаецца ў абласных інстытутах развіцця адукацыі для спецыялістаў, якія хацелі б распачаць такія групы ў сваіх установах. А'ектыўная ацэнка сведчыць, што курс «Паспяховае бацькоўства» дапамагае як мінімум 87% бацькоў распазнаваць непрымальныя метады выхавання і — галоўнае — навучыцца дзейсным спосабам выканання гэтай няпростай работы — быць бацькамі.
Вікторыя ЦЕЛЯШУК.
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».