Іван Грозны выбраў Марфу ў якасці сваёй трэцяй жонкі, але яна нядоўга пражыла — звялі. Такая версія рэальнай гісторыі: сапраўды, была і Марфа, і цар, які пасля яе смерці надта лютаваў — выяўляў здраднікаў і зладзеяў сваіх і дзяржавы расійскай, але атрымалася, што жорсткасць супраць сваіх падарвала тую самую дзяржаву перад пагрозай звонку.
У оперы рускага кампазітара Мікалая Рымскага-Корсакава «Царская нявеста» ёсць зварот да часоў цара Івана Грознага. Галоўная гераіня ў ёй — Марфа, вакол якой закручваецца інтрыга. Праўда, яна ў оперы з царом звязана найменш. Час, эпоха (і іх атрыбуты) — хутчэй фон для Рымскага-Корсакава, які паказаў найперш чалавечую драму, з яркімі пачуццямі, перажываннямі, жарсцямі, што спальваюць чалавечыя душы. Першая з іх — каханне. Але нават ва ўзаемным мала радасці: яго можна перамагчы, калі гвалт над асобай — звычайная рэч.
Ёсць героі, якія палка кахаюць Марфу і вельмі хочуць дабіцца яе згоды на шлюб. Некага кахае яна. А як жа цар? Ён нібыта ёсць, але ў оперы для яго нават не створана партыі. Існуе, хутчэй, дух цара: пра яго згадваюць, ад яго імя робяцца нейкія ўчынкі, чыняцца расправы (прычым, яшчэ жывая Марфа!). І за ўсімі гэтымі падзеямі можна назіраць у Нацыянальным акадэмічным Вялікім тэатры Рэспублікі Беларусь: опера «Царская нявеста» цяпер у афішы тэатра.
Чарговы раз, чарговая прэм'ера гэтага твора, да якога вельмі настойліва звяртаецца беларускі тэатр з 1930-х гадоў: твор класічны, маштабны, з вельмі выразнай драматычнай лініяй узаемаадносінаў герояў. Фігура атрымліваецца больш складаная, чым любоўны трохвугольнік — галоўных герояў чацвёра, плюс дадатковыя са сваімі сантыментамі. Любаша кахае Рыгора Гразнова, той сохне па Марфе, якая чакае свайго сябра дзяцінства Івана Лыкава, і ён марыць з ёю ажаніцца, вось толькі б цар у справу не ўмяшаўся... І сапраўды, не царова ўварванне ў чужое жыццё разбурае планы закаханых. Ну не, не! Цар можа быць ні пры чым... Усё добрае ў гэтым свеце губіць каварства злых людзей, ганарлівых самалюбцаў, якім жарсці засцяць вочы, а пачуцці кідаюць ва ўсе цяжкія, нават да забойства давядуць. І вось жа паслухаеш іх матывы — дык шчыра шкада кожнага, унутрана хочацца апраўдаць. Гразнова шкада — ох, як прабрала дзядзьку (Станіславу Трыфанаву ўдалося гэта перадаць) каханне. Пры тым, што свая каханка ў цераме чакае. Прывезлі з захопленага горада дзеўку, але яна сэрцам прыняла свайго гаспадара, а ён пра іншую марыць. Грэшным чынам дзяўчыне і прыходзяць думкі пра атруту. Не, не для сябе — не той характар. Але ж як не пашкадаваць няшчасную Любашу (спявачка Аксана Волкава)? Што ўжо казаць пра бедную Марфу: у яе партыях ёсць радасць адданай, рамантычнай нявесты і гучаць пакуты душы, якая адыходзіць у іншы свет (спявачка Таццяна Гаўрылава). На лірыцы і драматызме рабілі акцэнт аўтары оперы. Аднак жа нават ва ўсім гэтым адчуваецца нацыянальны характар.
Зразумела, чаму «Царскую нявесту» актыўна ставілі ўсё мінулае стагоддзе і цяпер да яе звяртаюцца (нават інтэрпрэтуюць у сучасным ключы) у Расіі. Але ў нашым найноўшым варыянце, прапанаваным рэжысёрам-пастаноўшчыкам Вялікага тэатра Беларусі Міхаілам Панджавідзэ, нейкага незвычайнага прачытання няма, усё вельмі класічна: лірызм з акцэнтам на «загадкавай душы».
Таямніц шмат і ў новай беларускай пастаноўцы, нават вонкавых. На сцэне будынак — ці то церам, ці то храм (з крыжамі на макаўцы, але героі карыстаюцца ім як домам). На адной са сцен з аднаго боку прымацаваны абраз, а з другога — галава забітага мядзведзя (скуру, відаць, ужо падзялілі), які ўвасабляе некантралюемую ўнутраную сілу, здольную разбураць. Але ж у словах оперы, што спяваюць у тым ліку простыя людзі (хор), даволі часта Бога ўзгадваюць, на яго спадзяюцца. Дык як жа ў іх, з крыжамі і пад абразамі, адначасова прывароты і атрута дапамагаюць вырашаць пытанні? Нагайкі і кінжалы таксама ідуць у ход, трэба ці не, у апрычнікаў, якім нібыта дазволена ўсё, калі дзейнічаюць ад імя цара. Бо калі ўжо ёсць улада з яе жаданнямі, то гэта для ўсіх. І вось жа нават той самы адданы жаніх Іван Лыкаў, што па замежжы паездзіў і на іншыя адносіны людзей паглядзеў, падпарадкоўваецца і падае на калені перад Малютам Скуратавым, які паведамляе, што сам цар выбраў яго нарачоную. І сапраўды, што будзеш рабіць, калі цар — Грозны?
На сцэне пануе ХVІ стагоддзе. Вобраз часу імкнуліся стварыць праз сцэнічнае афармленне (Аляксандр Касцючэнка) і касцюмы (Ніна Гурло). Гэта гісторыя, можна пераконваць сябе. Вось толькі гісторыя — таксама загадкавая з'ява: яна робіць так, што мінулае не прамінае, праз яго лепш разумееш сучаснасць: што, чаму, навошта, каму гэта трэба.
Размова сур'ёзная, для сур'ёзных людзей. Опера «Царская нявеста» патрабуе гледача з разуменнем, бо гэта не той твор, на які пойдзеш, каб разняволіцца і проста паслухаць прыгожую музыку і спевы (хоць слухаць ёсць каго — у гэтай оперы ёсць цудоўныя работы артыстаў). Але твор з няпростай для ўспрымання, а месцамі дык вельмі змрочнай па эмоцыях музыкай, якая ўжо ва ўверцюры задае тон і настрой, праўда, не без пробліскаў надзеі (дырыжор-пастаноўшчык Мікалай Калядка), з засяроджанымі партыямі герояў, калі трэба ўслухацца ў словы, каб разумець сэнс.
Напрыканцы сэнс спектакля нам паказваюць айчынныя пастаноўшчыкі, у адрозненне ад аўтараў оперы. Той дух, які ўвесь спектакль вісеў у паветры, матэрыялізаваўся — і выходзіць, у шапцы Манамаха, цяжка не здагадацца, хто гэта. Маўклівы. Красамоўны. Усе тут жа падаюць на калені. Глядзіш і думаеш: «Ну і норавы ў іх...» І такое адчуванне, што вось цяпер усё толькі пачынаецца. Ці працягваецца?..
Ларыса ЦІМОШЫК
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».