Вы тут

Адам МАЛЬДЗІС: «Беларуская цывілізацыя мае даўнія традыцыі»


Як ахарактарызаваць гэтага няўрымслівага, шматграннага, шматаблічнага чалавека? Хто ён, Адам Мальдзіс?

Журналіст? Безумоўна. Пра гэта нават запісана ва ўніверсітэцкім дыпломе. Дый пачынаў свой працоўны шлях з раённай газеты, у якой і добрасумленна адслужыў тры гады. Пасля шмат гадоў рэдагаваў штомесячны бюлетэнь «Кантакты і дыялогі», серыйны зборнік «Вяртанне». Супрацоўнік вядомага тыднёвіка «Голас Радзімы», аглядальнік газеты «СБ. Беларусь сегодня».

Пісьменнік? Несумненна. Першую яго аповесць «Восень пасярод вясны» высока ацаніў Уладзімір Караткевіч і вельмі раіў працягваць творчую працу. Аднак другую аповесць з-за вострага дэфіцыту часу ўсё ніяк не ўдаецца скончыць...

Вучоны: доктар філалагічных навук, прафесар. Аўтар шматлікіх манаграфій, у якіх ён паўстае як нястомны шукальнік, удумлівы даследчык і першаадкрывальнік многіх цікавых, а часам проста сенсацыйных гістарычных і літаратурных фактаў.

Краязнаўца. Любоў да роднага краю, да ўчарашняга і сённяшняга дня Беларусі жыве ў ім з юнацкіх гадоў. Сваёй малой радзіме ён прысвяціў кнігу «Астравеччына, край дарагі...», а ў шматлікіх даследаваннях раскрыў многія таямніцы нашай нацыянальнай культурнай спадчыны.

Энцыклапедыст. Гэтага звання ён заслугоўвае, як ніхто іншы. Глыбокія, рознабаковыя веды літаратуразнаўцы, гісторыка, краязнаўцы, географа, этнографа ў спалучэнні з асабістымі якасцямі — жывым, дапытлівым розумам, учэпістай памяццю, неспатольнай цікаўнасцю — робяць яго асобу ўніверсальнай і ўнікальнай.

Грамадскі дзеяч: Адам Мальдзіс быў шматгадовым кіраўніком Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў, ён старшыня камісіі «Вяртанне» пры Беларускім фондзе культуры, член дзвюх спецыяльных міжведамасных камісій пры Савеце Міністраў рэспублікі.

Важкім набыткам яго навуковай творчай працы сталі амаль два дзясяткі ёмістых кніг. Найбольш удалай сярод іх Адам Восіпавіч лічыць «Жыцце і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча». Тут яму ўдалося спалучыць у адно цэлае мемуары, эсэ і літаратуразнаўства. Самай дарагой для аўтара кнігай з'яўляецца «Падарожжа ў ХІХ стагоддзе». Дарагой, таму што гэта была першая сур'ёзная спроба расказаць пра нашу культурную спадчыну, намаляваць яскравыя партрэты пісьменнікаў, кампазітараў, падарожнікаў, дзеячаў вызваленчага руху. І, вядома ж, пісалася ўсё гэта з вялікім жаданнем, ад душы і для душы.

Прыемна адзначыць, што актыўная і плённая праца Адама Мальдзіса дастойна адзначана высокімі ўзнагародамі. Ён лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь, уганараваны медалём Францыска Скарыны.

Безимени-1

Дзе адкапаць рукапісы

— Адам Восіпавіч, ці ўдаецца вам пры ўсёй вашай фантастычнай загружанасці сачыць за навінкамі беларускай літаратуры?

— Магу сказаць, што ў курсе многіх літаратурных навінак. І ў адрозненне ад тых, хто сцвярджае, нібыта ў нас няма нічога значнага, цікавага, лічу, што ёсць і цікавае, і значнае.
І ўзровень нашай літаратуры дастаткова высокі. Трэба толькі аддзяліць (добра, каб гэта рабілася яшчэ на стадыі падрыхтоўкі да друку) зерне ад мякіны. Лічу, што і ў «Полымі», і ў «Маладосці» ў кожным нумары ёсць дзве-тры-чатыры публікацыі, вартыя сур'ёзнай увагі, самай высокай ацэнкі. У сучаснай беларускай літаратуры, нягледзячы на скаргі, ёсць нямала цікавага, значнага. У той жа час павялічваецца колькасць графаманаў. І ўвогуле колькасць слабых кніжак цяпер, калі можна выдаваць за свае грошы ці за грошы сябра, катастрафічна нарастае.

Карацей кажучы, работа літаратара становіцца больш масавай і менш падкантрольнай. Усё-такі ў савецкі час дзяржава ставіла своеасаблівы фільтр (праўда, некалі у ім затрымліваліся і сапраўдныя таленты, як, скажам, Васіль Быкаў, Уладзімір Караткевіч, але гэта ўжо іншая справа). Тым не менш адначасова гэта быў надзейны фільтр для графаманаў. Як вядома, функцыі такога фільтра выконвалі мастацкія рэдактары. Дзе цяпер такія рэдактары? У прыватных выдавецтвах кнігі часам выдаюцца наогул без усялякай рэдактуры. Што прынёс, тое і друкуюць, абы аўтар плаціў грошы.

У наш час, калі усё большую ўладу над чалавекам бярэ камп'ютар, інтэрнэт, некаторыя скептыкі схільны думаць, што кніжка наогул адмірае. Але мне здаецца, што гэтага ніколі не будзе. Проста кніга стане больш дарагой, больш дасканалай у мастацкіх і паліграфічных адносінах. Затое і шанаваць яе будуць болей.

— Ці можа мастак заставацца свабодным, жывучы ў грамадстве? Ён павінен быць вольным, як птушка, быць творцам чыстага мастацтва? Якімі крытэрыямі трэба карыстацца пры вызначэнні такой тонкай, далікатнай матэрыі, як свабода творчасці?

— Якімі крытэрыямі? Найперш тымі пісанымі і няпісанымі маральнымі законамі, што ўсталяваліся ў грамадстве. І, вядома ж, запаведзямі і прынцыпамі хрысціянскай маралі. Калі для чалавека няма нічога святога, усё дазволена, то тады ўзнікае пытанне: а куды ж мы прыйдзем з такой мараллю?

Я неяк задумаўся, чаму Усявышні выгнаў Адама і Еву з раю. Што яны парушылі? А парушылі яны забарону не чапаць плод з дрэва пазнання, з дрэва дабра і зла. Інакш кажучы, перайшлі мяжу, за якой пачынаецца для чалавека небяспека. А мы што цяпер робім? Парушаем на кожным кроку. Асабліва гэта небяспечна для літаратара, бо тым самым ён разбурае не толькі сябе, але і чытача.

— Чаму гэта стала магчымым?

— Таму што літаратурная прафесія зрабілася занадта моднай. А гэта не мода павінна быць, а духоўная патрэба, душэўнае прызванне. Калі ты апантаны гэтым, не можаш не пісаць— тады пішы. А калі табе ўсё роўна, пісаць па-руску ці па-беларуску, гістарычны раман ці фэнтэзі, то лепш не бярыся за пяро, не садзіся за камп'ютар. Караткевічу, напрыклад, было не ўсё роўна. І Быкаў не выходзіў за рамкі сваёй тэматыкі, а калі і выходзіў, то гэта былі не лепшыя творы.

— Як вы лічыце, пісьменнік павінен задаваць пытанні ці даваць адказы? Літаратура— гэта лекі ці толькі тэрмометр?

— І тое, і другое. Добрая кніга, безумоўна, павінна памагаць чалавеку ў вырашэнні няпростых жыццёвых пытанняў, але не ў выглядзе назойлівых парад, гатовых адказаў, а падрыхтоўваць, падштурхоўваць яго, каб ён сам прыйшоў да пэўнага рашэння. Бо калі гэта будзе адкрытае павучанне— рабі так і не рабі гэтак,— чытачу стане сумна, і, хутчэй за ўсё, ён такую кніжку адкладзе ўбок. Ісціна павінна быць укладзена ў эмацыянальную, глыбока псіхалагічную абалонку. Толькі тое, што чалавека ўсхвалявала, што ён перажыў сэрцам, стане надзейным набыткам яго розуму.

— Як вядома, яшчэ ў ХІІ стагоддзі мы мелі такі таленавіты твор, як «Жыціе Еўфрасінні Полацкай». Крыху пазней праславіўся сваімі бліскучымі казаннямі Кірыла Тураўскі. А выдатная публіцыстыка Францішка Скарыны? А геніяльная «Песня пра зубра» Міколы Гусоўскага? І многа іншых літаратурных твораў, якія былі вядомыя за межамі беларускіх зямель, можна яшчэ прыгадваць. Чаму ж у ХІХ стагоддзі нам давялося фактычна пачынаць усё як бы нанова? Чаму наша літаратура пачала развівацца з пэўным спазненнем у параўнанні з суседнімі краінамі?

— Пытанне і сапраўды няпростае. У развіцці культуры, літаратуры ў прыватнасці, вялікую ролю іграюць творчыя сувязі пакаленняў, пераемнасць традыцый. У нас жа гэтыя сувязі на доўгі час былі штучна перапынены. Прычыны вядомыя— паланізацыя, русіфікацыя. І пачынаць трэба было ўсё занава, хоць і не на голым месцы. Былі ўзоры, і дастаткова высокія. «Тарас на Парнасе», «Энеіда навыварат». Творы Дуніна-Марцінкевіча.

Але на дварэ стаяла ўжо ХІХ стагоддзе. Змяніўся час, іншымі сталі абставіны. І пачынаць на ўзроўні летапісаў ці ананімных твораў было б нонсенсам. Задача заключалася ў тым, каб шукаць новыя шляхі, новыя мастацкія сродкі. Раўняцца не толькі на здабыткі свайго мінулага, але і на сучасны ўзровень еўрапейскай літаратуры. Ніякае перайманне плёну не дало б. Адраджэнне трэба было весці на ўласнай глебе з улікам усіх нацыянальных асаблівасцяў. Таму мы крыху і затрымаліся.

— Вы шмат часу і творчых сіл аддалі даследаванню жыцця і творчасці аднаго з пачынальнікаў беларускай літаратуры— Францішка Багушэвіча. У друку паведамлялася, што ўнучка Багушэвіча ў 1941 годзе прынесла ў Беларускі музей у Вільні з паўкілаграма рукапісаў свайго дзеда. Дзе гэтыя рукапісы цяпер?

— Цяжка сказаць. Хутчэй за ўсё страчаны. Калі расфарміравалі віленскі музей, след іх згубіўся. Асобныя рукапісы ёсць у нашай акадэмічнай бібліятэцы, але ж гэта не паўкілаграма— некалькі старонак. А шкада, бо там, напэўна, былі рэчы, якія нідзе не друкаваліся.

— А што сталася з тымі 17 старонкамі багушэвічаўскага рукапісу, якія меў у сваім архіве былы рэдактар «Гродзенскай праўды» Андрэй Бураў? Таксама зніклі?

— На жаль, зніклі. Як знікла кніга «Скрыпачка беларуская», што была выдадзена ў Прусіі, але на мяжы канфіскавана расійскімі ўладамі. А дзе шукаць рукапісы «Дудкі беларускай», выдадзенай у Кракаве, «Смыка беларускага», выдадзенага ў Прусіі? Бясследна прапала таксама некалькі апавяданняў, якія ў нас нідзе не друкаваліся. Як бачыце, творчая спадчына Багушэвіча панесла страты непапраўныя.

— Але ж нейкія рукапісы вы адкапалі (у прамым сэнсе) на агародзе ў Кушлянах. Што гэта за рукапісы і як вы іх знайшлі?

— Гэта, хутчэй за ўсё, былі лісты Элізы Ажэшкі да Багушэвіча. Яны пэўны час актыўна перапісваліся. На жаль, ад лістоў засталіся адны шматкі. Мы аддавалі іх на рэстаўрацыю крыміналістам— нічога не змаглі прачытаць. Аднавілі толькі пару слоў, почырк нагадвае ажэшкаў.

А як знайшоў? Калі прыязджала ўнучка Багушэвіча, мы разам з ёю паехалі на радзіму яе дзеда. І там мясцовыя жыхары нечакана ўспомнілі, што нібыта на агародзе нешта закапана. Старшыня калгаса даў людзей, і мы даволі хутка знайшлі невялікі слоік. Закапаны ён быў неглыбока, ад маразоў трэснуў, і папера з гадамі сатлела. Такі вось немудрагелісты сюжэт.

— Затое куды больш мудрагелісты сюжэт, здаецца, закручваецца вакол імя Паўлюка Багрыма. Ужо не адзін год у асяродку навукоўцаў і краязнаўцаў-аматараў вядуцца гарачыя спрэчкі адносна аўтарства хрэстаматыйнага верша «Зайграй, зайграй, хлопча малы...» Калі не Багрым яго напісаў, то хто? Вы таксама былі ўцягнуты ў арбіту гэтых спрэчак. І да якой высновы прышлі?

— Апошнія факты і логіка сведчаць, што Паўлюк Багрым, хутчэй за ўсё, не быў аўтарам верша. Розумам я пагаджаюся з гэтым, а сэрцам прыняць цяжка. Разбураецца прыгожы міф аб тым, што мы мелі адзінага сялянскага паэта першай паловы ХІХ стагоддзя, што і ў нас, у беларусаў, акрамя паэтаў са шляхты, існаваў у той час свой патэнцыяльны Шаўчэнка.

Аднак факты, здабытыя рознымі даследчыкамі, неабвержна даказваюць: сям'я Багрымаў, аказваецца, жыла нябедна, а пасля, дзякуючы выгаднаму шлюбу Паўлюка, нават багата; бацька яго не быў «кіямі забіты», а самога хлопца не здавалі ў рэкруты на 25 гадоў; і, нарэшце, падчас паўстання ў юнага Паўлюка быў канфіскаваны зусім іншы верш— перапісаная «гутарка» Яна Баршчэўскага «Рабункі мужыкоў».

Дык хто ж тады напісаў «Зайграй, зайграй, хлопча малы...»? Ёсць версія, што яго аўтарам з'яўляецца былы навагрудскі адвакат, а пасля разгрому паўстання 1831 года— палітычны эмігрант Ігнацій Яцкоўскі. Менавіта ён упершыню надрукаваў гэты верш у ананімнай кнізе, а фактычна рамане «Аповесць майго часу, альбо Літоўскія прыгоды»— як на беларускай мове, так і ў перакладзе на польскую. Але чаму тады Яцкоўскі надрукаваў яго не пад сваім імем, а спаслаўся, нібыта твор належыць пяру «Пётрака з Крашына»? Не зусім зразумела, навошта спатрэбілася такая містыфікацыя? Да таго ж называецца Пётрак, а не Паўлюк.

Выказваюцца асцярожныя здагадкі і наконт Аляксандра Рыпінскага. Але калі меркаваць па яго баладзе «Нячысцік», то ён відавочна не дацягвае да таго ўзроўню паэтычнага майстэрства, з якім напісаны верш «Зайграй...». Яшчэ менш верагодны як аўтар Ян Баршчэўскі, затое больш— Юльян Ляскоўскі.

Таму на сённяшні дзень мы можам сказаць толькі тое, што аўтарам славутага верша з'яўляецца не Паўлюк Багрым. А вось хто— для высвятлення гэтага навукоўцам яшчэ трэба выканаць вялікую даследчыцкую работу.

— Дарэчы, пад сумненне трапіў не адзін Паўлюк Багрым. Існуюць розныя думкі і наконт аўтарства «Пінскай шляхты».

— Ведаеце, адкуль гэта пайшло? Упершыню, яшчэ ў 2000 годзе, такое сумненне выказала ў замежным друку прафесар Ніна Мячкоўская. Яе нечакана падтрымаў вядомы англійскі беларусіст Арнольд Макмілін, які публічна аб гэтым заявіў на Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі, прысвечанай 200-годдзю з дня нараджэння Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.

Якія ж аргументы выстаўляюцца супраць аўтарства нашага Дудара? Маўляў, усе ягоныя тэксты напісаны лацінкаю, а «Пінская шляхта»— кірыліцай. Далей. На Піншчыне Дунін-Марцінкевіч ніколі не бываў, а на Століншчыне, якую пісьменнік колькі разоў наведваў, гавораць інакш. У творы — прыкметны ўплыў «Наталкі-Палтаўкі» Івана Катлярэўскага, а сувязі аўтара «Пінскай шляхты» з украінскай літаратурай нікім не ўстаноўлены. Нарэшце, як яшчэ адзін аргумент супраць, называецца той факт, што сам Дунін-Марцінкевіч сярод сваіх твораў у пісьме ў рэдакцыю пецярбургскага часопіса «Край» «Пінскую шляхту» не назваў.

А цяпер давайце разгледзім довады «за». «Пінская шляхта» была напісана пасля таго, як пісьменнік адпакутаваў больш за дзесяць месяцаў турэмнага зняволення, ягоны пераклад «Пана Тадэвуша» Адама Міцкевіча на беларускую мову лацінкаю быў канфіскаваны і знішчаны царскімі ўладамі, а сам ён вымушаны быў даць абяцанне, што надалей будзе карыстацца толькі кірыліцай. Што і зрабіў у сваім сатырычна-камедыйным фарс-вадэвілі.

Сцвярджаюць далей, што Дунін-Марцінкевіч не ведаў пінскіх гаворак. Але ж «Пінская шляхта» (звяртаю на гэта асаблівую ўвагу) напісана не на натуральнай гаворцы, а на штучнай, стылізаванай, прыдуманай мове. На той самай, на якой выдавалася і «Мужыцкая праўда».

І, бадай, самы істотны аргумент «за»: беларускі Дудар быў не толькі добра дасведчаны ў юрыспрудэнцыі тэарэтычна, але і асабіста прайшоў праз такое следчае і судовае кручкатворства, што яркіх сатырычных дэталяў хапілаб не на адну «Пінскую шляхту».

Ёсць і літаратуразнаўчыя довады. У свой час мне пашчасціла знайсці ў Варшаве сярод папер Аляксандра Ельскага рукапіс паэмы Дуніна-Марцінкевіча «З-пад Іслачы, альбо Лякарства на сон». Дык вось, у гэтай паэме знаходзім радкі, якія прама пераклікаюцца з «Пінскай шляхтай». Ды і ў самім «паляшуцкім» арыгінале можна выявіць відавочныя сляды аўтарскага ўмяшання. А тое, што гэты арыгінал напісаны менавіта рукою Дуніна-Марцінкевіча, не так даўно пацвердзіла і графічная экспертыза.

Такім чынам, калі падыходзіць да праблемы комплексна, з лікам усёй сукупнасці фактаў і фактараў, то ўслед за нашым найаўтарытэтнейшым вучоным Генадзем Кісялёвым я таксама магу сказаць: для навуковых высноў, нібыта Дунін-Марцінкевіч не з'яўляецца аўтарам «Пінскай шляхты», няма дастатковых падстаў.

27-12

Прароцтвы генія

— Праўда жыцця і праўда літаратуры — гэта адно і тое ж ці ўсё ж такі гэтыя паняцці розныя?

— Розныя. Неяк мы з Караткевічам паехалі на маю Астравеччыну і пайшлі на тое месца, дзе стаяў крыж Анеліна паблізу былога маёнтка. У даўнейшыя часы сюды, у гэты маёнтак, нібыта прыязджалі і Каліноўскі, і Сыракомля, і іншыя вядомыя людзі. Калі я расказаў легенду пра крыж, Караткевіч нечакана прапанаваў: «Ведаеш што, стары? Давай мы напішам на гэты сюжэт творы— ты свой, а я свой. Паглядзім, што з гэтага выйдзе».

Я адразу пачаў аднеквацца, спасылаючыся, што я не пісьменнік, а літаратуразнаўца.

«Ну і што?— настойваў на сваім Караткевіч.— На розыгрышы ў цябе ж хапае фантазіі. Вось і тут прыдумай сюжэт, разыграй герояў— і сціло ў рукі. Пішы!»

Так нарадзілася мая першая аповесць «Восень пасярод вясны».

Я да чаго гэта расказваю? Часам у жыцці такога і не было, а ў літаратуры можна змадэляваць. Калі ўзяць тую ж маю аповесць, то, хутчэй за ўсё, у рэальнасці такога не было, каб у адзін і той жа час у адным і тым жа месцы апынуліся разам і Каліноўскі, і Сыракомля, і Гелена Кіркурава, і спраўнік Ашмянскага павета, і іншыя дзеючыя асобы. Гісторык мяне тут, як той казаў, паклаў бы на лапаткі, з лёгкасцю даказаўшы, што такога не было. Не было, але магло быць! Таму што не супярэчыла духу таго часу. Я мысліў лагічнымі катэгорыямі, не выходзячы за межы магчымага, за межы характару гістарычных асоб. Вось у гэтым і заключаецца розніца паміж праўдай рэальнай і праўдай мастацкай. Вымысел мастаку патрэбен для таго, каб больш ярка, глыбока, уражліва перадаць ідэю, галоўную думку твора, аднак гэты вымысел не павінен парушаць натуральнасць, логіку падзей і пачуццяў.

— 2010 год быў годам Уладзіміра Караткевіча. Мы ўпершыню так шырока і годна адсвяткавалі юбілей нашага літаратурнага класіка ці, як усё часцей і часцей называюць Уладзіміра Сямёнавіча ў друку, нашага нацыянальнага генія. Як вы лічыце, вызначэнне «геній» сапраўды адпавядае маштабу і сіле таленту Караткевіча, ці тут ёсць пэўны налёт юбілейнасці?

— Не, не, юбілей тут ні пры чым. «Геній» цалкам адпавядае маштабу яго таленту, глыбіні яго думак і неверагодным прароцтвам. Творчая спадчына Уладзіміра Караткевіча надзвычай багатая і шматгранная. Паэзія, проза, драматургія, публіцыстыка — усё было пад сілу гэтаму чараўніку пяра. Мне здаецца, няма жанра, у якім бы ён не выпрабаваў сябе. І не проста выпрабаваў, а паказаў бліскучыя ўзоры дасканаласці.

Справа яшчэ і ў тым, што Караткевіч апярэджваў сваю эпоху. Прадчуванне будучыні і радавала яго, і палохала. Радавала, бо гэтая будучыня бачылася яму светлай і прыўкраснай. А засмучала, бо разумеў, што мы да такой будучыні яшчэ не падрыхтаваны. Думаем і дзейнічаем, як тутэйшыя. І таму як мастак, як грамадзянін многае рабіў для таго, каб падрыхтаваць нас, беларусаў, да таго шчаслівага моманту, калі нам нечакана падораць свабоду і незалежнасць, а мы асабліва не будзем ведаць, што рабіць з гэтым багаццем. Усёй сваёй творчасцю ён імкнуўся абудзіць нацыянальную самасвядомасць, паказваючы нашы багатыя традыцыі, нашу слаўную гістарычную мінуўшчыну.

— На адной з прэс-канферэнцый, прысвечаных памяці Уладзіміра Караткевіча, раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» вы назвалі сваім любімым творам. Чаму?

— Таму што лічу гэты твор найбольш спелым у мастацкіх адносінах. Ва ўсіх іншых яго творах галоўныя героі — гэта той жа Караткевіч з яго менталітэтам, з яго пачуццямі і думкамі. Яго лёгка пазнаць і ў рамантычна захопленым Алесе Загорскім з рамана «Каласы пад сярпом тваім», і ў няўрымслівым завадатары сялянскага паўстання Рамане Ракутовічу з аповесці «Сівая легенда», і ў дапытлівым вучоным-фалькларысце Андрэе Беларэцкім з «Дзікага палявання...», і ў маладым таленавітым гісторыку Антоне Космічу з «Чорнага замка Альшанскага».

А вось у рамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» няма і следу аўтабіяграфічнасці. Тут абсалютна прыдуманыя героі. Ступень мастацкай абстракцыі найвышэйшая. Ды і па сваёй структуры твор, на маю думку, самы завершаны.

— У сваёй кароткай біяграфіі «Дарога, якую прайшоў» Уладзімір Караткевіч піша: «... здаў у «Полымя» свой новы раман «Каласы пад сярпом тваім». Здаў першы том. Другі не выпускаю з рук, дапрацоўваю». Гэта размова ідзе пра другую кнігу, якая надрукавана, ці маецца на ўвазе той самы працяг рамана, які так і не пабачыў свету?

— Тут хутчэй за ўсё размова ідзе пра другую, апублікаваную, кнігу. А працяг рамана, відаць, быў. Бо Валодзя так не перажываў бы, калі яго кватэру абакралі, пакуль ён адпачываў у Крыме. Жонка ўсё бедавала наконт нейкіх сярэбраных лыжак, яшчэ нечага, а ён ажно злаваўся: «Што там лыжкі! Яны ведалі, што красці. Білі пад самы дых...» Па ўсім відаць, перажываў за рукапіс трэцяй і чацвёртай кніг.

— А прама ён ні разу не гаварыў, што ў яго ляжыць гатовы працяг?

— Прама не гаварыў. Ён, відаць, думаў, што мы і так пра ўсё здагадваемся. Мы ж увесь час яго «пілавалі»: чаму не працягваеш, чаму не заканчваеш раман? А ён толькі адмахваўся: «Думаеце, мне лёгка? Гэта ж трэба будзе адправіць людзей у ссылку, на шыбеніцу, а яны ж — мае дзеці». Справа ў тым, што ў надрукаваных кнігах паўстання яшчэ няма. А Караткевіча найбольш палохала менавіта паўстанне. Ён не быў рэвалюцыянерам, які б клікаў на барыкады. Ён, хутчэй, выступаў за эвалюцыйнае развіццё падзей. Лічыў, што народ павінен спакойна, мірна рабіць сваю справу.

А працяг быў напісаны, быў. Інакш ён не даваў бы Дубянецкаму, тагачаснаму дырэктару выдавецтва «Мастацкая літаратура», абяцанне, што «хутка мы зробім з вамі добрую справу».

— Адам Восіпавіч, вы былі блізкім сябрам Караткевіча. Раскажыце, калі ласка, якім ён быў у жыцці — у адносінах з сябрамі, з калегамі, сямейнікамі. Ходзяць розныя міфы: што ён нібыта мог за некалькі начэй напісаць цэлую аповесць; што характар меў няўрымслівы, імпульсіўны, гарачы; што мог надоўга выключыцца з творчай работы па прычыне вядомай слабасці...

— Ну, вядома ж, перабольшванне наконт начной актыўнасці. Ён столькі ніколі не пісаў. Але пісаў сапраўды хутка і, як правіла, начыста, бо спачатку ўсё да дэталяў прадумваў у галаве, а тады ўжо браўся за ручку. Чарнавікоў у яго не было.

Праўда і тое, што Караткевіч быў чалавек імпульсіўны. Але вельмі камунікабельны. Ён мог лёгка загаварыць з селянінам на вуліцы, з кандуктарам у трамваі, з архіепіскапам Антоніем, які жыў па суседстве. Вельмі проста і натуральна ўваходзіў у кантакт з самымі рознымі людзьмі. Што тычыцца «слабасці», то яна ў Валодзі была не большай і не меншай, чым у многіх нашых творцаў.

— А як Уладзімір Сямёнавіч успрымаў крытыку ў друку?

— Па-рознаму. Калі выйшаў фільм «Дзікае паляванне караля Стаха», я апублікаваў у «ЛІМе» рэцэнзію пад назвай «Яшчэ адзін добры сярэдні». Прыходжу да Валодзі і кажу: «Ты цяпер пачнеш мяне дубасіць ці пасля?» — «З-за чаго?» — «З-за рэцэнзіі». — «Ну чаму? Усё правільна. Я таксама лічу, што фільм атрымаўся сярэдні».

Калі прэтэнзіі былі абгрунтаваныя, слушныя і пераконвалі яго, то ён такую крытыку прымаў. А калі нагародзяць абы-чаго, то тут яго чэрці бралі. Ведаеце, пра Караткевіча і як чалавека, і як мастака можна расказваць бясконца. Падсумоўваючы, хачу зазначыць адно: беларуская літаратура ў яго асобе дасягнула еўрапейскага ўзроўню, і цяпер мы павінны, абавязаны вытрымліваць гэты ўзровень.

Шчасце як працэс

— Адам Восіпавіч, адкуль вы родам? Хто былі вашы бацькі? Якім было ваша дзяцінства, школьныя гады?

— Нарадзіўся я на Астравеччыне, у вёсцы Расолы. Бацькі мае — звычайныя сяляне. Праўда, можа, крыху і не зусім звычайныя, бо бацькавы продкі былі літоўцы. А маці — з суседняй вёскі Задворнікі, з крыху багацейшай сям'і, з беларусаў. Акрамя беларускай мовы, іншай і не ведала. Цікава, што бацькі маіх бацькоў згоды на іх шлюб не далі, і таму маладыя закаханыя ўцяклі ў Пецярбург і там пабраліся.

Падчас Першай сусветнай вайны бацька, салдат царскай арміі, трапіў у нямецкі палон. Апынуўся ажно ў Баварыі, працаваў чарнарабочым у каталіцкім кляштары. З палону ўцёк, дадому вяртаўся пехатой — ноччу ішоў, а днём хаваўся. Пабачыўшы свет, спазнаўшы нямецкі парадак, ён пасля вяртання ўжо крыху інакш глядзеў на гаспадарку — больш рацыяналістычна. Любіў дысцыпліну, культуру. За што ледзь не паплаціўся. Каб выканаць супрацьпажарныя патрабаванні брата-суседа, мусіў накрыць сваю хату бляхаю. А потым яго за гэта хацелі раскулачыць. Уратавала тое, што бацька ледзь не першым уступіў у калгас.

Сям'я наша была невялікая. Дзяцей нараджалася многа, але яны адно за адным паміралі. Засталіся толькі мая старэйшая сястра і я.

— А што вызначыла ваш выбар прафесіі? Напэўна ж, бацькі хацелі, каб вы засталіся пры іх, узялі гаспадарку ў свае рукі?

— Можа, і хацелі, але мне пра гэта ніколі прама не гаварылі. А свой выбар я зрабіў сам. У школе я шмат пісаў, друкаваўся ў розных газетах. Найчасцей у «Піянеры Беларусі». Першы вершык апублікаваў у раённай газеце яшчэ ў сёмым класе. Актыўна ўдзельнічаў у рабоце маладзечанскага, «ермаловіцкага» літаб'яднання. Але, як бачыце, паэтам не стаў. А вось журналістыка мне падабалася. Таму і паступіў на аддзяленне журналістыкі БДУ. Аднак журналістам я таксама не стаў. Адпрацаваўшы тры гады ў раёнцы, паступіў у аспірантуру і сур'ёзна заняўся кандыдацкай дысертацыяй. Смак даследчыцкай работы я адчуў яшчэ студэнтам. А крыху пазней канчаткова пераканаўся, што маё сапраўднае прызванне — навука. Чым і займаюся апошнія пяцьдзясят гадоў.

— Ведаю, што вы амаль тры дзесяцігоддзі працавалі ў Інстытуце літаратуры акадэміі навук. А пасля — нечакана для многіх — сышлі з інстытута і ўзначалілі Нацыянальны навукова-асветніцкі цэнтр імя Ф.Скарыны. Як і чаму гэта адбылося?

— Цэнтр быў створаны па рашэнні ЦК КПБ у рамках мерапрыемстваў, прысвечаных юбілею нашага славутага першадрукара. Спачатку цэнтр існаваў пры Інстытуце літаратуры, а пасля прыйшлі да высновы, што гэта павінна быць установа самастойная. З функцыямі колішняга Інбелкульта.

Узначаліць Скарынаўскі цэнтр даручылі мне. Напэўна таму, што я, па-першае, у нейкай меры займаўся даследаваннем аналагічнай праблематыкі і, па-другое, быў прэзідэнтам Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў, якая мела сваіх людзей, добраахвотных нашых прапагандыстаў у 23 замежных краінах.

Пасля таго, як усе арганізацыйныя праблемы былі вырашаны, паўстала пытанне: а хто нас будзе фінансаваць? Я даводзіў, што навукова-асветніцкі цэнтр, галоўнай задачай якога з'яўляецца прапаганда беларускай культуры за мяжой, павінен быць пры ўрадзе рэспублікі, як гэта зроблена ў іншых краінах. Гэта надасць установе вагу, значнасць, пашырыць яе магчымасці. Аднак у Савеце Міністраў не пагадзіліся і далучылі нас да Міністэрства адукацыі. Хоць мы былі там не зусім дарэчы. Больш лагічна было б прыпісаць нас да Міністэрства культуры альбо Міністэрства замежных спраў.

— Тым не менш на працягу амаль дзесяці гадоў вы праводзілі актыўную і плённую работу з беларускімі дыяспарамі замежжа, дзейсна, мэтанакіравана займаліся пытаннямі рэстытуцыі нацыянальнай спадчыны, якая апынулася за межамі Беларусі. І раптам новая нечаканасць — ваш сыход з пасады дырэктара і ўвогуле закрыццё цэнтра. Але вы і на новых сваіх пасадах не пакінулі займацца пытаннямі дыяспар і рэстытуцыі.

— Займацца то я займаюся, але далёка не ў той меры, у якой хацелася б. З-за фінансавых цяжкасцяў спынілася выданне штомесячнага бюлетэня «Кантакты і дыялогі». Вялікі перапынак зроблены ў выпуску серыйнага зборніка «Вяртанне». Фактычна спыніў сваё існаванне бюлетэнь «Беларусіка — Albaruthenіca». А тое, што робіцца, робіцца на грамадскіх пачатках, на голым энтузіязме былых супрацоўнікаў цэнтра.

— Відаць, дзеля ідэі ішла праца над энцыклапедыяй знакамітых беларусаў, якія воляю лёсу апынуліся за мяжою?

— Вы маеце на ўвазе энцыклапедычны даведнік «Беларусы і ўраджэнцы Беларусі ў памежных краінах»? У фактычна новае выданне дададзена яшчэ амаль тысяча персаналій.

— Адам Восіпавіч, як вы ставіцеся да кампрамісаў. Кампраміс і беспрынцыпнасць — гэта розныя паняцці?

— Розныя. Беспрынцыпнасць — гэта нежаданне адстойваць свой пункт гледжання. А кампраміс? Ён дыктуецца рэальным жыццём. Ёсць вельмі добрая французская прымаўка: усе спрэчкі сканчаліся б вельмі хутка, калі б памыляўся толькі адзін бок. Без кампрамісаў абысціся немагчыма. Возьмем, напрыклад, кнігу «Нашаму добрасуседству — тысяча гадоў», якую мы рыхтавалі разам з літоўскімі калегамі. Калі б мы не паразумеліся, не пайшлі адно аднаму насустрач, то кніга магла б і не выйсці Таму заўсёды трэба шукаць разумнае, узаемапрымальнае рашэнне.

— Апошнім часам шмат спрэчак вядзецца наконт таго, ці можна ставіць знак роўнасці паміж інтэлігентам і інтэлектуалам. На Захадзе, як вы ведаеце, наогул не існуе паняцця інтэлігент. А ў нашым грамадстве, на ваш погляд, ёсць інтэлігентнасць? І калі ёсць, то што гэта такое?

— Ну, мусіць, перш за ўсё разуменне, што ты на гэтым свеце не адзін, што акрамя цябе ёсць яшчэ іншыя людзі. Інтэлігент і інтэлектуал — паняцці ўсё ж розныя. І яны не абавязкова павінны супадаць. Мой цесць, селянін, а потым калгаснік Кароль Вішнеўскі, быў са шляхты. І паводзіў сябе як сапраўдны інтэлігент, хоць быў амаль непісьменны, умеў толькі распісацца. Дык вось інтэлігентнасць — гэта пастаяннае адчуванне, што побач з табою такія ж, як ты, і ты павінен адносіцца да іх гэтак жа, як бы ты хацеў, каб яны адносіліся да цябе. А гэта, паверце, вельмі няпроста.

— Вы па натуры хто — песіміст ці аптыміст, вясёлы ці хмуры, добры ці жорсткі?

— Гэта залежыць ад абставін. Жыццё ідзе, як гаварыў калісьці Караткевіч, палосамі. Выпадае то чорная паласа — і тады ўсё здаецца кепскім, нямілым, то светлая — і тады навакольны свет успрымаецца таксама светла, радасна. Пры ўсім пры тым я ўсё ж больш аптыміст, чым песіміст, і хутчэй за ўсё вясёлы, чым хмуры. А калі часам бываю змрочны, то гэта рэакцыя на хамства. Я арганічна, як і калісьці мой бацька, не пераношу мат. Ну і ліслівасць таксама.

— Ці можаце вы сфармуляваць, што такое шчасце?

— Шчасце?.. Гэта, відаць, задавальненне ад таго, што робіш. Хаця, вядома, поўнага шчасця не бывае. Гэта працэс. Але адчуваць, што ты да гэтага стану ўсё бліжэй і бліжэй — гэта вельмі добра.

— Вы верыце ў каханне з першага погляду?

— Веру.

— А ў вечнае каханне?

— Вечнае каханне... Калі гэта разумець як секс, то ён вечным не можа быць. Калі маецца на ўвазе пачуццё, то каханне павінна перарасці ва ўзаемную павагу, глыбокае ўзаемаразуменне.

— Вашы адносіны да музыкі — мінулай, сучаснай...

— Да класічнай — захопленыя. У свой час я браў абанементы на канцэрты ў філармоніі. Цяпер, сорамна прызнацца, рэдка там бываю. Тое ж самае з кіно, тэатрам. Няма часу. У пастаянным цэйтноце.

— Ці любіце вы песні? Самі спяваеце?

— Не, сам не спяваю. Хаця быў у маім жыцці адзін кур'ёзны выпадак. Калі я вучыўся ў школе, у суседнім калгасе імя Сталіна стварылі хор. І вось дзеля масавасці туды ўключылі і мяне. Пасля кіраваць хорам прыслалі са Смаргоні прафесіянала, заслужанага дзеяча культуры Аляксандра Дзяругу. Ён стаў правяраць, хто на што здатны. Паслухаўшы мяне, ён дужа здзівіўся: «Хто вас, мой даражэнькі, уключыў?»

З таго часу я больш не рызыкую спяваць. Але дужа люблю слухаць, як спяваюць іншыя. Асабліва калі спяваюць народныя песні. Як жа хораша ўмеў іх выконваць Валодзя Караткевіч! І голас у яго быў прыгожы.

— Ваш любімы занятак, акрамя літаратуры...

— Калісьці я калекцыянаваў паштоўкі, маркі, звязаныя з літаратурай. Працягваю рабіць гэта трохі і цяпер, але ўжо без асаблівага імпэту і сістэмы. Маркі давялося прадаць — адзін час востра патрэбны былі грошы на лячэнне жонкі. А паштоўкі перадаў вядомаму калекцыянеру Ліхадзедаву — там яны не прападуць. Калісьці захапляўся фатаграфіяй. Любіў вудзіць рыбу, лавіў стронгу ў нашай Лошы. Люблю збіраць грыбы.

— У вас многа сяброў?

— На жаль, кола сяброў звужаецца. Сяброўства — штука няпростая. Яно, хутчэй, бывае сярод роўных, аднадумцаў. Але гэта не значыць, што мой сябра павінен думаць гэтак, як я. Важна, каб ён разумеў, пра што я гавару, а я разумеў, пра што гаворыць ён.

— І на заканчэнне — вечнае, біблейскае пытанне: у чым, на вашу думку, сэнс жыцця?

— Сэнс у тым, каб пражыць яго годна, у адпаведнасці з народнай, хрысціянскай мараллю. Разам з тым чалавеку трэба даваць права і на памылку. Чаму? Таму што ўсяго прадбачыць немагчыма. Хаця, калі б у мяне цяпер запыталіся, ці выбраў бы я нейкі іншы жыццёвы шлях, то я адказаў бы: увогуле пайшоў бы тым жа шляхам. Толькі ўжо больш, чым у маладосці, цаніў бы час. Бо жыццё — найкаштоўнейшы Боскі дар, і марнаваць яго на пустое — недаравальная, злачынная раскоша.

Гутарку вёў Зіновій ПРЫГОДЗІЧ

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».