Мой слаўны Тонеж! Мілы сэрцу куточак беларускага Палесся! Да болю пачынае шчымець у сэрцы ад адной толькі думкі, што ўжо зусім хутка я вымушана буду пакінуць цябе. Пакінуць, каб потым зноў назаўсёды вярнуцца сюды, у такі любімы і дарагі сэрцу край майго дзяцінства. (Мы — такія.) З гонарам любуюся, мой Тонеж, тваімі шырокімі асфальтаванымі вуліцамі з дыхтоўнымі дамамі ў зеляніне садоў. З любоўю ўглядаюся ў прыгожыя абліччы маіх палешукоў, жыццё якіх можна скласці ў найцікавейшы раман. (Мы — такія.)
Пралог рамана перанясе нас у далёкае мінулае, з якога мы даведаемся, што вёска была заснавана 8 сакавіка 1551 года. Першапачаткова яна ўяўляла адну доўгую вуліцу з двума радамі хат. (Адсюль і назва вуліцы — Доўгарад.) Па абодва бакі вуліцы — брамы, якія на ноч зачыняліся. Так сяляне абараняліся ад ворага.
У 1860 годзе Тонеж — першае сяло ў воласці, у якім было адкрыта народнае вучылішча. Выкладалася пяць прадметаў: Закон Божы, руская мова (чытанне і пісьмо), славянская мова і чытанне, арыфметыка, спевы. Нездарма Мікалай Улашчык у сваіх «Нататках пра бадзянні» ў 1924 годзе адзначаў: «Тонеж — самае лепшае сяло на Тураўшчыне. Жыхары там найбольш культурныя». (Мы — такія.)
Далей старонкі рамана перанясуць нас у 1930‑я гады, перыяд калектывізацыі. З якой стараннасцю, адказнасцю і недаверам адначасова ставіліся вы, мае продкі, да новай формы гаспадарання! Сапраўдны гераізм праяўлялі мае малаадукаваныя прадзеды, калі засноўвалі калгас, цяжка давалася рашэнне адарвацца ад уласнага і аддаць у агульнае гадамі нажытыя інвентар і жыўнасць з гаспадаркі… Але справы ладзіліся. (Мы — такія.)
Пазней вырашылі пабудаваць царкву: хай Бог і далей дапамагае. Заклалі ўжо і падмурак.
— На што сілы дарма траціце, дзеткі? — спытала ў калгасных будаўнікоў Кацярына Гаўрылаўна Карась, адна са старажылаў вёскі. — Зусім мала вам давядзецца тут маліцца… І будзе ў гэтым будынку вялікае кровапраліцце…
Царква вырасла хутка, узвысілася сваімі купаламі над дахамі вясковых хат. А аб прадказанні бабулькі забыліся. Да 7 студзеня 1943‑га, калі па тваіх вуліцах, сястра беларускай Хатыні, прайшоўся фашысцкі кат. Ступіў, каб назаўсёды тваё імя, Тонеж, адпявалі званы мемарыяла «Хатынь». Жыхары вёскі паверылі ў тое, што «новая ўлада» сапраўды збірае ўсіх на сход для «абмену пашпартоў». Паверылі — зайшлі ў дзверы царквы… Зайшлі, каб назаўсёды застацца ў спісе зажыва спаленых…
У цэнтры сучаснай вёскі на месцы былой царквы — мемарыял. На пастаменце ўзвы-
шаюцца постаці людзей. На жывых глядзяць дзіцячыя вочы з нямым пытаннем: «За што забралі ў нас жыццё?..»
І сапраўды, за што загінула ў агні 117 дзяцей і падлеткаў ва ўзросце ад шасці да васямнаццаці гадоў? У чым іх віна?
Постаці жанчын на пастаменце нахілены ўперад: 90 маці гатовы былі ахвяраваць жыццём для выратавання сваіх дзяцей. Ды не паспелі: крыважэрны агонь ахапіў сцены. …З высока паднятымі галовамі стаяць старэйшыя. Іх — чатырнаццаць. І іх не скарылі фашысцкія вылюдкі. Як не дзівіцца вашай духоўнай моцы, мае продкі? (Мы — такія.)
А ў гэты час за сваю Радзіму змагаліся на франтах і ў тыле ворага 174 жыхары вёскі. З іх 101 загінуў… Сённяшні сквер у цэнтры Тонежа — гэта даніна памяці ад нашчадкаў вам, героі-аднавяскоўцы, і кожнае дрэва пасаджана ў памяць загінулага. Дзякуючы і вашай стойкасці, мужнасці і гераізму, мае землякі, беларускі народ змог перанесці ваеннае ліхалецце, выжыць і адбудавацца нанава.
Сёння Тонеж — адна з прыгажэйшых вёсак Лельчыцкага раёна. Вабяць вока дабротныя дамы сяльчан, новыя двухпавярховыя будынкі ўчастковай бальніцы, сярэдняй школы, гандлёвага цэнтра, сельскага Дома культуры. Душа радуецца!
А якая шчодрая на таленты тонежская зямля! Яшчэ ў трыццатыя гады яна прыцягвала ўвагу многіх этнографаў і фалькларыстаў. Не па чутках ведалі і ведаюць вёску вядомыя дзеячы культуры і мастацтва Беларусі Г. І. Цітовіч, Р. Р. Шырма, Л. С. Мухарынская, З. Я. Мажэйка. Менавіта тонежская зямля нарадзіла сапраўдных карыфеяў беларускай народнай песні, якія ў 1967 годзе прадстаўлялі Беларусь на сёмым міжнародным кангрэсе ў Маскве. І так здзівіў гурт спевакоў вядомых этнамузыказнаўцаў свету, што праз тры гады ЮНЕСКА прапанавала Беларусі запіс грампласцінкі беларускага фальклору. І… паляцелі галасы маіх, такіх непрыкметных у паўсядзённым жыцці суседак далёка ў свет, прадстаўляючы ўзор сямейнай і каляндарна-абрадавай паэзіі. Ну як не ганарыцца табой, край легенд і песень!
Вырасціла, выхавала і падаравала краіне і свету мая зямля і народнага артыста Беларусі, прафесара музыкі, кіраўніка Беларускага дзяржаўнага хору імя Г. І. Цітовіча Міхася Дрынеўскага. Дзякуючы майстэрству маіх землякоў узоры народных касцюмаў увайшлі ў альбом Міхася Раманюка «Беларускае народнае адзенне» (Тураўскі строй шасцідзясятых). Далёка па зямлі ідзе слава пра палескую вёску Тонеж. Лічу, што невыпадкова трапіў партрэт старэйшай спявачкі вёскі Ганны Вянгуры на вокладку «Каталога беларускіх дакументальных фільмаў», бо яна — гераіня чатырох з іх. (А ўсяго на тонежскім матэрыяле студыяй «Беларусфільм» знята аж дзесяць дакументальных фільмаў). Ну як не ганарыцца вамі, таленавітыя мае!
А хто параўнаецца з гасціннасцю вашай, тонежцы! Я пацвярджаю словы аўтара верша «Мой Тонеж», маёй настаўніцы Валянціны Міхайлаўны Сакалоўскай:
…Тут, у сэрцы песеннага краю,
На покуце месца — у кожнай хаце.
Паляшук заўсёды госця стрэне,
Спеўна скажа: «Рады табе, браце!»
І так на маёй зямельцы што ні жыхар, то асоба: мастак, разьбяр, спявак… Чалавек.
Мой чароўна-непаўторны край! Як прыемна адчуваць, што я — гэта кропелька цябе. Кропелька добрых і душэўных, верных і адданых, мужных і адважных, працавітых і здольных маіх землякоў. (Мы — такія.)
Аліна БУЦЬКО, вучаніца 11 класа Тонежскага дзіцячага сада — сярэдняй школы Лельчыцкага раёна.
Пра аўтара
17‑гадовая Аліна пражывае, як яна сама напісала, у ціхай палескай вёсцы Тонеж. Любіць адкрываць для сябе з дапамогай літаратуры новыя старонкі гісторыі краіны, асабліва свайго рэгіёна. Цяпер зразумела, чаму аўтарка абрала менавіта такую тэму для сваёй творчай працы — пра малую радзіму.
У вольны час Аліна любіць паслухаць навіны, паглядзець цікавую тэлегульню — напрыклад, «Што? Дзе? Калі?». Ходзіць з сябрамі на дыскатэкі ў Дом культуры. Удзельнічае ва ўсіх мерапрыемствах, якія праводзяцца ў школе. Выступае ў ролі вядучай падчас вечароў адпачынку ў школе і клубе. Дапамагае бацькам у справах па гаспадарцы. Марыць стаць юрыстам.
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».