«Ве­ра без ро­зу­му і ро­зум без ве­ры не­маг­чы­мыя»

У Го­мель фі­ло­саф і ба­га­слоў Аляк­сандр Фі­ло­нен­ка «за­ля­цеў» на не­каль­кі дзён па за­пра­шэн­ні бра­ціі Свя­та-Мі­коль­ска­га муж­чын­ска­га ма­нас­ты­ра. Тут па­спеў су­стрэц­ца са сту­дэн­та­мі ГДУ імя Ф. Ска­ры­ны і епар­хі­яль­ных біб­лей­ска-ба­га­слоў­скіх кур­саў, паў­дзель­ні­чаў у пра­ва­слаў­най ра­дыё­пра­гра­ме «Ключ ра­зу­мен­ня» і па­гу­та­рыў аб ак­ту­аль­ных праб­ле­мах пра­ва­слаў­най Царк­вы і гра­мад­ства з ка­рэс­пан­дэн­там га­зе­ты «Звяз­да».

Аляк­сандр Ся­мё­на­віч у свой час з пос­пе­хам скон­чыў фі­зі­ка-тэх­ніч­ны фа­куль­тэт Хар­каў­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та па спе­цы­яль­нас­ці «экс­пе­ры­мен­таль­ная ядзер­ная фі­зі­ка», але кан­ды­дац­кую ды­сер­та­цыю аба­ра­ніў па фі­ла­соф­скай ант­ра­па­ло­гіі, а вя­до­масць на­быў як ба­га­слоў. І та­му пер­шае пы­тан­не пра тое, чым быў ма­ты­ва­ва­ны пе­ра­ход ад ядзер­най фі­зі­кі да фі­ла­со­фіі і хрыс­ці­ян­ска­га ба­га­слоўя?

— Вы ве­да­е­це, тое, што ча­сам зда­ец­ца па­ры­вам, ско­кам ад фі­зі­кі да фі­ла­со­фіі, ад фі­ла­со­фіі да ба­га­слоўя, на­са­м­-
рэч пра­жы­ва­ец­ца як бес­пе­ра­пын­ная, ла­гіч­на звя­за­ная гіс­то­рыя, якую цяж­ка ка­мен­та­ваць... У дзя­цін­стве я ад­крыў у са­бе моц­нае жа­дан­не зай­мац­ца фі­зі­кай і ма­тэ­ма­ты­кай, по­тым, ка­лі па­сту­піў ва ўні­вер­сі­тэт, вы­ра­шыў стаць пра­фе­сі­я­на­лам у гэ­тай спра­ве. Але праз ней­кі час з жа­хам зра­зу­меў, што ў ма­іх на­ву­ко­вых за­ня­тках ужо ня­ма той лю­бо­ві, ня­ма та­го здзіў­лен­ня і хва­ля­ван­ня, якія я ад­чу­ваў у школь­ныя га­ды. І вось гэ­ты сму­так пра стра­ту стаў для мя­не лё­са­вы­зна­чаль­ным. Па роз­ных пры­чы­нах, але я зда­га­даў­ся, што ме­на­ві­та фі­ла­со­фія ёсць тая спра­ва, якая да­зва­ляе ча­ла­ве­ку вяр­нуць са­бе пер­шую лю­боў да све­ту. Яна дае нам здоль­насць веч­на здзіў­ляц­ца, за­да­ваць пы­тан­ні, і зна­чыць — быць жы­вы­мі! А з ба­га­слоў­ем бы­ло яшчэ ці­ка­вей. У пе­ры­яд «пе­ра­бу­до­вы» рап­там вы­свет­лі­ла­ся, што іс­нуе не­вя­до­мы са­вец­кім лю­дзям свет — рус­кая рэ­лі­гій­ная фі­ла­со­фія. Для мя­не спа­чат­ку гэ­та бы­ло ня­звык­ла — да­ве­дац­ца, што ёсць стро­гая, сіс­тэ­ма­тыч­ная, ра­цы­я­наль­ная дум­ка пра Бо­га. Але дзя­ку­ю­чы фі­ло­са­фам ай­цу Паў­лу Фла­рэн­ска­му, Ся­мё­ну Люд­ві­га­ві­чу Фран­ку, част­ко­ва Мі­ка­лаю Бяр­дзя­е­ву я, на­рэш­це, зра­зу­меў, што су­праць­пас­таў­лен­не ве­ры і ро­зу­му — гэ­та ка­ла­саль­ная па­мыл­ка, звя­за­ная з тым, што лю­дзі вель­мі вуз­ка ра­зу­ме­юць ро­зум і вель­мі лжы­ва ра­зу­ме­юць ве­ру. На­са­мрэч, ка­лі ра­за­брац­ца, ве­ра без ро­зу­му і ро­зум без ве­ры не­маг­чы­мыя!

— Вы з'яў­ля­е­це­ся вуч­нем вя­до­ма­га міт­ра­па­лі­та Ан­то­нія Су­раж­ска­га (Блу­ма). Мно­гія лю­дзі ка­жуць, што ўла­ды­ку, які па­мёр больш за 10 га­доў та­му, сён­ня мож­на на­зваць свя­тым ча­ла­ве­кам. Вы як лі­чы­це?

— Ві­да­воч­на, што дзя­ку­ю­чы су­стрэ­чам з міт­ра­па­лі­там Ан­то­ні­ем мно­гія ты­ся­чы лю­дзей на­бы­лі во­пыт ве­ры. Ён заў­сё­ды ка­заў, што ні­во­дзін ча­ла­век на зям­лі не мо­жа су­стрэць цар­ства ня­бес­нае, не су­стрэў­шы яго вод­бліс­ка ў ва­чах ін­ша­га ча­ла­ве­ка. Та­кім ча­ла­ве­кам для мно­гіх і быў міт­ра­па­літ Ан­то­ній. Вя­до­ма, пы­тан­не ка­на­ні­за­цыі — гэ­та пы­тан­не цар­коў­на­га свед­чан­ня і цар­коў­на­га на­стаў­ніц­тва. Я ўпэў­не­ны, што ён быў вы­дат­ным свед­кам Хрыс­та. Мно­гія яго ве­да­лі па тых ві­зі­тах, якія ён ажыц­цяў­ляў, па­чы­на­ю­чы з 1962 го­да, у Са­вец­кі Са­юз. Ва ўмо­вах, ка­лі про­па­ведзь бы­ла не­маг­чы­мая, ён быў адзі­ным епіс­ка­пам, які мог сва­бод­на га­ва­рыць. І су­стрэ­чы, якія та­ды ад­бы­ва­лі­ся ў хра­мах, на ква­тэ­рах, у га­тэ­лях ці прос­та на ву­лі­цы, для мно­гіх ста­лі лё­са­вы­зна­чаль­ны­мі. Я прый­шоў у царк­ву паз­ней, у кан­цы 80-х га­доў. Та­ды ўла­ды­ка Ан­то­ній ка­заў, што са­мыя скла­да­ныя га­ды, якія нас ча­ка­юць — гэ­та га­ды, ка­лі га­лоў­ным пы­тан­нем ста­не — на­коль­кі мы вар­тыя, здоль­ныя быць адэ­кват­ны­мі свед­ка­мі та­го подз­ві­гу но­ва­па­кут­ні­каў, які ад­быў­ся ў на­шай царк­ве ў ХХ ста­год­дзі.

— А чым, на ваш по­гляд, во­пыт но­ва­па­кут­ні­каў — лю­дзей, якія не стра­ці­лі ве­ру, не ад­рак­лі­ся ад Хрыс­та ў да­стат­ко­ва цяж­кіх умо­вах свай­го жыц­ця, мо­жа быць ка­рыс­ны сён­ня?

— Пры­няц­це во­пы­ту но­ва­па­кут­ні­каў для су­час­на­га вер­ні­ка з'яў­ля­ец­ца вы­ра­шаль­ным кры­тэ­ры­ем та­го, на­коль­кі жыц­ця­здоль­ная на­ша ве­ра. За апош­нія 25 га­доў Царк­ва ка­на­ні­за­ва­ла 1700 но­ва­па­кут­ні­каў. Гэ­та амаль у 6 ра­зоў больш, чым да па­чат­ку ХХ ста­год­дзя (316). Ёсць та­кая вер­сія ра­зу­мен­ня абя­цан­ня Хрыс­та, які га­во­рыць: «Я ства­ру Царк­ву Маю, і ва­ро­ты пек­ла не адо­ле­юць яе». Сі­ла свед­чан­ня Хрыс­та та­кая, што на­ват у пек­ле мы ба­чым Яго свят­ло. Я ду­маю, што ме­на­ві­та та­кі во­пыт зда­рыў­ся ў ХХ ста­год­дзі. Ка­лі ўсім лю­дзям на зям­лі зда­ва­ла­ся, што спра­ва Царк­вы — толь­кі вы­жыць, яна змаг­ла не толь­кі аба­ра­няц­ца, але і свед­чыць у гэ­тых аб­ста­ві­нах. І гэ­тае свят­ло ве­ры пра­ні­ка­ла на­ват у та­кія кут­кі ча­ла­ве­ча­га іс­на­ван­ня, якія скла­да­на ўя­віць. І кож­ны но­ва­па­кут­нік ста­віць пе­рад на­мі пы­тан­не: ад­куль у яго бра­ла­ся сі­ла та­ко­га свед­чан­ня? На­коль­кі мы здоль­ныя ў мір­ныя ча­сі­ны да­лу­чыц­ца да гэ­та­га свед­чан­ня, на­коль­кі на­ша жыц­цё мо­жа быць тым свят­лом, якое пра­ні­кае ў пек­ла?

— Бе­ла­ру­саў сён­ня вель­мі хва­люе тая сі­ту­а­цыя, якая скла­да­ец­ца ва Укра­і­не. За­над­та мы бліз­кія, шмат у нас там сва­я­коў... Ці маг­чы­ма пе­ра­адо­лець су­праць­ста­ян­не, якое сён­ня ад­бы­ва­ец­ца ў ва­шай кра­і­не?

— У Царк­вы ёсць ад­на за­да­ча ў гэ­тым све­це — быць свед­ка­мі та­го мі­ру, які пры­нёс Хрыс­тос. Лю­дзі па сла­бас­ці сва­ёй мі­рам за­вуць стан пас­ля вай­ны, але гэ­та не мір. Гэ­та стан гра­мад­ства, якое ду­мае па за­ко­нах вай­ны. Маг­чы­ма, са­мае важ­нае і каш­тоў­нае, што хрыс­ці­я­не змаг­лі б у та­кім гра­мад­стве, дзе ёсць па­дзе­ле­насць і ме­жы — пры­нес­ці мір, звя­за­ны з ма­літ­вай і са свед­чан­нем пра Хрыс­та. І па­ка­заць, што маг­чы­ма ін­шае жыц­цё. Укра­ін­скія па­дзеі мож­на вель­мі па-роз­на­му ацэнь­ваць, мне не ха­це­ла­ся б да­ваць па­лі­тыч­ных ацэ­нак. Царк­ва мо­жа ва ўкра­ін­скім гра­мад­стве быць той сі­лай, якая за­бяс­печ­вае мі­ра­твор­чую дзей­насць. Гэ­та важ­на для лю­бо­га гра­мад­ства — каб пра­рас­таў мір, па­бу­да­ва­ны не толь­кі на пе­ра­мір'і, бяс­пе­цы і ста­біль­нас­ці, але і па­бу­да­ва­ны па пра­ві­лах друж­бы і лю­бо­ві. І гэ­та за­клік Царк­вы.

— З мо­ман­ту рас­па­ду Са­ю­за прай­шло больш за 20 га­доў, за гэ­ты час кож­ная кра­і­на прай­шла свой шлях. Як вы лі­чы­це, маг­чы­мас­ці ўза­е­ма­дзе­ян­ня ў нас за­ста­юц­ца?

— Ка­лі па­гля­дзець на гэ­ту сі­ту­а­цыю ў хрыс­ці­ян­скім кан­тэкс­це, трэ­ба ўспом­ніць сло­вы пра­па­доб­на­га Мак­сі­ма-вы­знаў­цы пра тое, што Бог ства­раў свет раз­на­стай­ным. Але лю­дзі па гра­ху сва­ім ад­роз­нен­не пе­ра­тва­ра­юць у па­дзел. Са­праў­ды, Бог не ства­рае ад­на­стай­нае і прос­тае. Та­му Ён увесь свет за­ся­ліў роз­ны­мі на­ро­да­мі — і гэ­та доб­ра. Ад­роз­нен­не — гэ­та Бо­жае ба­гац­це і свед­чан­не ба­гац­ця. Але лю­дзі ўме­юць пе­ра­тва­раць гэ­тыя ад­роз­нен­ні ў па­дзел, і так на­ра­джа­ец­ца зло. Для мя­не ба­гац­цем з'яў­ля­ец­ца тое, што сла­вян­скі свет уяў­ляе та­кую раз­на­стай­насць: куль­тур, па­ды­хо­даў, жыц­цё­вых до­све­даў. Ка­та­стро­фа, ка­лі па­між гэ­ты­мі до­све­да­мі пра­вод­зяц­ца ме­жы і яны су­праць­пас­таў­ля­юц­ца адзін ад­на­му. Як хрыс­ці­я­не мы мо­жам су­праць­пас­та­віць гэ­тай па­дзе­ле­нас­ці маг­чы­масць ста­сун­каў, ша­ну­ю­чы ад­роз­насць до­све­ду, ба­ча­чы плён гэ­тых ад­роз­нен­няў, гэ­та­га шля­ху.

— Як пра­ва­слаў­ная Царк­ва мо­жа ста­віц­ца да «до­све­ду» раз­бу­рэн­ня ся­мей­ных каш­тоў­нас­цяў у су­час­ным све­це?

— Ві­да­воч­на, кла­січ­ная сям'я раз­бу­ра­ец­ца, але мы за­га­дзя прай­гра­ем, ка­лі бу­дзем толь­кі па­пя­рэдж­ваць гра­мад­ства аб на­ступ­ствах яе стра­ты. Ёсць ку­ды больш плён­ны шлях. Важ­на па­ка­заць све­ту пры­ваб­насць і пры­га­жосць хрыс­ці­ян­скай сям'і. Хрыс­ці­ян­ства пры­нес­ла ў ін­сты­тут сям'і пэў­ную еван­гель­скую на­віз­ну, пры­ваб­насць. І са­мі хрыс­ці­я­не па­він­ны ад­каз­ваць, што для іх гэ­та на­віз­на зна­чыць.

— Ці­ка­ва ве­даць ва­шу ацэн­ку та­кой з'я­вы, як знік­нен­не мо­вы. Для нас, бе­ла­ру­саў, гэ­та вель­мі ак­ту­аль­на.

— Мне зда­ец­ца, уся­му све­ту зра­зу­ме­ла, што мо­вы трэ­ба вы­ра­тоў­ваць. Больш за тое, ёсць дак­лад­ныя кры­тэ­рыі, па якіх зра­зу­ме­ла, што мо­ва зна­хо­дзіц­ца ў не­бяс­печ­ным ста­но­ві­шчы і мо­жа хут­ка знік­нуць. Па­мян­ша­ец­ца коль­касць лю­дзей, якія раз­маў­ля­юць і пі­шуць на мо­ве. По­тым за­ста­юц­ца лю­дзі, якія не пі­шуць, але раз­маў­ля­юць. А по­тым іх дзе­ці, якія ра­зу­ме­юць — але ўжо не раз­маў­ля­юць. Пра­цэнт­ныя су­ад­но­сі­ны гэ­тых груп у па­ка­лен­нях лінг­віс­та­мі ацэнь­ва­юц­ца як сі­ту­а­цыя не­бяс­пе­кі для мо­вы. Да­рэ­чы, вя­до­ма, што ў Бры­та­ніі ледзь не знік­ла ва­лій­ская мо­ва. І та­ды ў кра­і­не раз­гар­ну­лі пра­гра­му вы­ра­та­ван­ня мо­вы, вя­ліз­ную дзяр­жаў­ную аду­ка­цый­ную пад­трым­ку, у тым лі­ку аба­вяз­ко­вае вы­ву­чэн­не яе ў шко­ле. І ця­пер ёсць уні­вер­сі­тэ­ты, дзе вы­кла­да­юць на ва­лій­скай. Мо­ва та­кім чы­нам бы­ла вы­ве­дзе­на з кры­зіс­на­га ста­но­ві­шча і вы­ра­та­ва­на.

— Але ж мно­гія лі­чаць, што не трэ­ба ні­чо­га на­вяз­ваць штуч­на, лю­дзі са­мі раз­бя­руц­ца, на якой мо­ве да­ваць аду­ка­цыю дзе­цям...

— А тут як і з сям'­ёй. Мож­на раз­ві­ваць па­ніч­ны на­строй і ля­ман­та­ваць: мы страч­ва­ем мо­ву! Але гэ­та ні­ко­му не да­па­ма­гае. Адзі­ны спо­саб за­ха­ваць мо­ву — ра­біць на ёй неш­та та­кое, што ста­не пры­ваб­ным для ін­шых. Ка­лі куль­ту­ра жыц­ця­здоль­ная, зу­сім не важ­на, яко­га яна па­ме­ру. Гэ­та мо­жа быць і тры, і сто, і ты­ся­ча нось­бі­таў. Куль­ту­ра па­він­на быць жы­вой і на­ра­джаць шэ­дэў­ры. Лю­дзі, якія лю­бяць, ве­да­юць і цэ­няць мо­ву, па­він­ны са­мі свед­чыць, што ў іх на­цы­я­наль­най куль­ту­ры ёсць не­ве­ра­год­ная пры­га­жосць — іх мо­ва. І па­каз­ваць гэ­тую пры­га­жосць. Заў­сё­ды зной­дуц­ца лю­дзі, якія бу­дуць ра­біць гэ­та па лю­бо­ві.

Іры­на АСТАШ­КЕ­ВІЧ. Фо­та аў­та­ра

Да­вед­ка «Звяз­ды»

Да­цэнт ка­фед­ры тэ­о­рыі куль­ту­ры і фі­ла­со­фіі на­ву­кі фі­ла­соф­ска­га фа­куль­тэ­та Хар­каў­ска­га на­цы­я­наль­на­га ўні­вер­сі­тэ­та імя В.Н. Ка­ра­зі­на не аб­мя­жоў­ва­ец­ца вы­кла­дан­нем толь­кі ў сва­ёй уста­но­ве. Ён дру­куе ар­ты­ку­лы ў пра­ва­слаў­ных ча­со­пі­сах, з'яў­ля­ец­ца вы­клад­чы­кам Мас­коў­ска­га, Мінск­ага і Кі­еў­ска­га лет­ніх ба­га­слоў­скіх ін­сты­ту­таў, ла­дзіць агуль­ныя пра­ек­ты з італь­ян­скі­мі пра­ва­слаў­ны­мі вер­ні­ка­мі. Ён — лаў­рэ­ат прэ­міі фон­ду Джо­на Тэмп­лта­на за курс лек­цый «На­ву­ка і ба­га­слоўе», удзель­ні­чаў у да­след­чых пра­ек­тах бры­тан­скай ака­дэ­міі, га­ланд­ска­га Ка­та­ліц­ка­га ўні­вер­сі­тэ­та, чы­таў лек­цыі ў Біб­лей­ска-ба­га­слоў­скім ін­сты­ту­це імя св. апост­ала Анд­рэя, на ба­га­слоў­скім фа­куль­тэ­це Кемб­рыдж­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та, Ін­сты­ту­це рэ­лі­гій­ных на­вук імя св. Фа­мы Аквін­ска­га ў Кі­е­ве...