«Не грашыце, людцы, Богу»...

Толь­кі я ад­чы­ні­ла дзве­ры ў ха­ту, прый­шоў­шы са шко­лы, як ма­ма ска­за­ла: «Да­чуш­ка, ты яшчэ не рас­пра­ну­ла­ся? Збе­гай, ка­лі лас­ка, у кра­му, за­раз бу­дзем абе­даць.»

У ганд­лё­вай кроп­цы вяс­коў­цы аб­мяр­коў­ва­лі якасць хле­ба. Пе­ра­да мной у чар­зе ста­я­ла ба­бу­ля Со­ня. Яна ўзя­ла бо­хан, асця­рож­на па­кла­ла ў сум­ку і ска­за­ла: «Не гра­шы­це, люд­цы, Бо­гу. Ні­ко­лі не елі вы дрэн­на­га хле­ба». Чар­га за­моў­кла, па­віс­ла на­пру­жа­ная ці­шы­ня. Прый­шоў­шы да­до­му, я рас­ка­за­ла аб усім ма­ме.

Яна ска­за­ла:

— Ба­ба Со­ня ў вай­ну бы­ла вы­ве­зе­на ў Гер­ма­нію на пры­му­со­выя ра­бо­ты, та­му яна ве­дае смак і ца­ну хле­ба. А мы пры­вык­лі, што ён па­ві­нен быць смач­ны і якас­ны.

Я за­ду­ма­ла­ся. Вось жы­вём у ад­ной вёс­цы, су­стра­ка­ем­ся кож­ны дзень, але ні­чо­га не ве­да­ем пра на­шых су­се­дзяў, ад­на­вяс­коў­цаў, лю­дзей ста­рэй­ша­га па­ка­лен­ня.

Праз не­ка­то­ры час мне пра­па­на­ва­лі паў­дзель­ні­чаць у кон­кур­се са­чы­нен­няў. Я ад­ра­зу вы­ра­шы­ла, хто бу­дзе га­лоў­ным ге­ро­ем ма­ёй твор­чай пра­цы.

Ба­бу­ля Со­ня здзі­ві­ла­ся май­му пры­хо­ду, але зга­дзі­ла­ся рас­ка­заць пра ся­бе:

— За­быць вай­ну не ма­гу, хоць прай­шло шмат га­доў з та­го ча­су. Дзіў­на, але бы­вае, што і ця­пер пры­сніц­ца вай­на. Пра­чну­ся і доў­га не ма­гу за­снуць. А па­ча­ло­ся ўсё 14 каст­рыч­ні­ка 1943 го­да. У вёс­ку, дзе жы­ла на­ша сям'я, прый­шлі нем­цы і па­ча­лі вы­га­няць лю­дзей з хат. Нас са­бра­лі ра­зам і па­гна­лі ў су­сед­нюю вёс­ку. Пай­шлі чут­кі, што бу­дуць ад­праў­ляць у Гер­ма­нію на пры­му­со­выя ра­бо­ты. Мне як­раз у той дзень споў­ні­ла­ся 16 га­д­оў. Я бы­ла ма­ло­га рос­ту, ху­дая. Ду­ма­ла, што на мя­не не звер­нуць ува­гі. А ка­лі ўба­чы­ла, як не­мец пал­кай луп­ца­ваў май­го су­се­да, які не змог устаць з во­за, то ледзь не стра­ці­ла пры­том­насць. І вось ра­зам з ін­шы­мі людзь­мі я ад­пра­ві­ла­ся ў Гер­ма­нію. Нас па­гру­зі­лі ў ва­го­ны. Не­каль­кі тыд­няў мы еха­лі да мес­ца пры­зна­чэн­ня. Кан­чат­ко­вым пунк­там стаў го­рад Квет­лен­бург, які зна­хо­дзіў­ся за 500 кі­ла­мет­раў ад Бер­лі­на. Нель­га вы­ка­заць сло­ва­мі тое, што мы пе­ра­жы­лі на чу­жы­не. На шчас­це, на стан­цыі Гра­е­ва, дзе мы пра­хо­дзі­лі са­ні­тар­ную апра­цоў­ку, спы­ніў­ся эша­лон з бе­ла­ру­са­мі, дзе я ўба­чы­ла жан­чы­ну з су­сед­няй вёс­кі. Яна з усёй сям'­ёй так­са­ма бы­ла ад­праў­ле­на ў Гер­ма­нію. Я да­лу­чы­ла­ся да іх: усё ж са сва­і­мі лепш.

Пра­ца­ваць мы тра­пі­лі на ва­ен­ны за­вод, жы­лі ў паў­раз­бу­ра­ным ча­ты­рох­па­вяр­хо­вым бу­дын­ку. Умо­вы бы­лі жу­дас­ныя. Пад'­ём у 5 га­дзін ра­ні­цы. По­тым ста­я­лі за стан­ка­мі да 18 га­дзін. Ра­бі­лі зап­част­кі да ня­мец­кіх са­ма­лё­таў. Што па­він­ны бы­лі ад­чу­ваць мы, ка­лі ў не­бе ба­чы­лі ва­ро­жыя са­ма­лё­ты з кры­жа­мі на кры­лах? Гэ­та маг­лі быць са­ма­лё­ты, за­па­сныя част­кі да якіх ра­бі­ла і я... Нам бы­ло цяж­ка не толь­кі фі­зіч­на, але і ма­раль­на...

На ты­дзень атрым­лі­ва­лі на ча­ла­ве­ка два фун­ты хле­ба (800 гра­маў). У абед нас кар­мі­лі су­пам з тра­вой, які не­маг­чы­ма бы­ло ес­ці. І сён­ня па­мя­таю яго жу­дас­ны пах. У аў­то­рак і ня­дзе­лю да­ва­лі па ка­ва­лач­ку ка­ні­ны. А яшчэ на ты­дзень мы атрым­лі­ва­лі па 100 гра­маў цук­ру, мар­га­ры­ну і па­від­ла. Так і жы­лі. Ес­ці ха­це­ла­ся ўвесь час. На­вед­ва­лі смет­ні­кі, дзе зна­хо­дзі­лі зяр­ня­ты, га­рох. Ад­ной­чы на­рва­лі на по­лі та­ма­ты і толь­кі цу­дам не тра­пі­лі за гэ­та ў канц­ла­гер.

Нем­цы па-роз­на­му ста­ві­лі­ся да нас. Май­стар увесь час ла­яў­ся і не да­ваў ні хві­лі­ны ад­па­чыць. А са­мы га­лоў­ны на­чаль­нік быў куль­тур­ны і вет­лі­вы. Ён і па­ве­да­міў, што Чыр­во­ная Ар­мія хут­ка бу­дзе браць го­рад. Але вы­зва­лі­лі нас аме­ры­кан­цы. Ад­бы­ло­ся гэ­та 12 кра­са­ві­ка 1945 го­да. На­шы па­чуц­ці нель­га бы­ло пе­ра­даць. Гэ­та зра­зу­мее толь­кі той, хто сам пе­ра­жыў па­доб­нае. Але лепш, каб та­кое ні­ко­лі не паў­та­ры­ла­ся. Да­ро­га да­до­му за­ня­ла ча­ты­ры ме­ся­цы. У жніў­ні мы з сяб­роў­кай даб­ра­лі­ся да сва­ёй вёс­кі. Ста­ім на су­праць­лег­лым ба­ку ра­кі, кры­чым... Па­чу­ла су­сед­ка, пры­бег­ла да ра­кі:

— Ча­кай­це, дзяў­ча­ты, за­раз на лод­цы вас пе­ра­вя­зу.

Ці мож­на сло­ва­мі апі­саць су­стрэ­чу з род­ны­мі? Яны ўжо стра­ці­лі над­зею ўба­чыць мя­не жы­вой. Час­та і са­ма ду­маю: ча­му на до­лю ад­на­го ча­ла­ве­ка вы­па­дае столь­кі па­кут і пе­ра­жы­ван­няў? Як я, ма­лое дзяў­чо, усё гэ­та вы­нес­ла? На­пэў­на, ча­ла­век мо­жа мно­гае. Ха­чу, каб ні­хто не зве­даў жа­хаў вай­ны...

Ве­ча­рам, сеў­шы за стол вя­чэ­раць, я не звяр­ну­ла ўва­гі на якасць хле­ба. Я чу­ла го­лас ба­бу­лі Со­ні:

— Не гра­шы­це, люд­цы, Бо­гу...

...Праз ты­дзень ба­бу­лі Со­ні не ста­ла...

Ма­ры­на КУ­РА­Е­ДА­ВА, ву­ча­ні­ца
11 кла­са Са­сноў­ска­га дзі­ця­ча­га са­да — ся­рэд­няй шко­лы Ві­цеб­ска­га ра­ё­на.