«У згарэлай хаце бачу: стол стаіць, а на патэльні яечня, што маці мне прыгатавала...»
Лагойская вёска Тхарніца заўсёды вылучалася сваёй незвычайнай назвай. Толькі сёння на самай падрабязнай геаграфічнай карце яе не знойдзеш. А ўсё таму, што ў гады Вялікай Айчыннай вайны вёска знікла з твару зямлі. Але засталася памяць: на месцы гібелі жыхароў Тхарніцы ўсталяваны помнік.
Кожны год у канцы мая на ўгодкі гібелі вёскі сюды прыходзяць людзі з кветкамі. Штораз імкнецца сюды прыехаць і арганізаваць дзень памяці адзін з нешматлікіх ацалелых тады жыхароў вёскі Аляксандр Матусевіч — апошні сведка трагедыі, якая адбылася ў вёсцы Тхарніца 30 мая 1943 года. Тады ў агні загінулі 43 жыхары. Яму было 13 гадоў.
З Аляксандрам Сяргеевічам мы сустрэліся ў яго мінскай кватэры. Адчувалася, што ўспамінаць яму пра тыя падзеі нялёгка, як быццам ізноў прыйшлося перажыць той дзень. Вось што ён сказаў пра сустрэчы: «Напярэдадні я паглядзеў кнігі і іншыя матэрыялы, успамінаў, а ўначы прысніў маму, яна ўжо вельмі даўно мне не снілася...». Мне падумалася: вось як бывае, загінулая тады мама прыйшла да свайго сына ў сне, як быццам жадала штосьці падказаць, дапамагчы аднавіць падзеі таго дня і падтрымаць у хвалюючы момант, бо тады, у тую раніцу, маці фактычна выратавала яго ад жудаснай долі аднавяскоўцаў.
— Першы раз карнікі з'явіліся ў вёсцы 28 мая 1943 года, у пятніцу вечарам, — успамінае Аляксандр Матусевіч. — Акружылі вёску, а большасць людзей тады ў полі былі. Яны паглядзелі, што мала людзей у вёсцы, панабіралі яек, пахапалі курэй, свіней, пагрузілі ў машыны і раз'ехаліся. Перапалох у вёсцы быў найстрашэнны, таму што перад гэтым палілі іншыя вёскі. Страх такі ахапіў, што ўсе з пятніцы на суботу начавалі ў лесе. У Астрашыцкім Гарадку служыў знаёмы паліцай, да яго паслалі ў разведку людзей. Ён ім сказаў, што ўсё нармальна, каб вярталіся дахаты. І з суботы на нядзелю людзі вярнуліся назад.
У вёсцы — 18 хат. Не ўсе былі дома: адны раз'ехаліся, другіх немцы пазабіралі. Забралі і роднага брата Аляксандра Сяргеевіча: ён у Сцяпянцы, у Мінску, капаў акопы, траншэі. Потым трапіў у партызаны, у атрад Казанцава. У вёсцы хата Матусевічаў стаяла апошняй, бліжэй да лесу. У сям'і — бацька, маці, сястра Ліда, брат Гена і ён, Аляксандр.
— Коней, як звычайна раней было, уначы трымалі на лузе і дзяжурылі каля іх, — расказвае сведка. — Сярод дзяжурных у тую ноч ад нашай сям'і быў я. Раніцай я прыйшоў дзесьці гадзіны ў тры дахаты, лёг спаць, і раптам каля пяці раніцы чую, як маці крычыць. Яна спякла яечню і на стале паставіла (потым пасля пажару ўсё гэта было відаць). Бацька з сястрой Лідай пайшлі ў пуню рыхтаваць для каровы сечку і яшчэ штосьці рабіць. Раптам азірнуліся і ўбачылі, што з процілеглага боку немцы ідуць, у некаторых месцах усталёўваюць кулямёты. І тут ужо людзі іх убачылі і, хто мог, сталі ўцякаць. Выратаваліся і мае бацька з сястрой.
Аляксандра Сяргеевіча падняла маці. Накінуў на плечы кажушок — і ў брамку. У метрах шасцідзесяці ад немцаў бег! Застаўся жывым: у іх была каманда па адзіночках не страляць, каб не спужаць астатніх жыхароў вёскі. Прыбег ажно ў вёску Ключнікі, дзе жылі яго родны дзядзька, дзед і бабуля. Там адразу падняўся шум, і ўсе жыхары ўцяклі ў лес. А яму сказалі ісці ў Карбачоўку, дзе жыла родная цётка Наталля. У гэтай вёсцы ўвесь час бывалі партызаны, і яна была з імі звязана. Прыйшоў да іх, каля сценкі хаты сеў і ўбачыў, як праз рэчку клубы дыму з яго вёскі ідуць — запалілі ўсё. Убачыўшы гэта, усе ўцяклі ў лес.
— Да вечара знайшліся бацька з сястрой, і мы з бацькам увечары пайшлі ў вёску, — расказвае ён. — У маі светла было, першая хата — наша. Мы да яе падышлі — коміны стаялі, як у Хатыні цяпер, усё дымілася яшчэ. Нікога нідзе не было. Бачу, стол стаіць, а на ім — патэльня з яечняй, якую маці мне прыгатавала... Калі падышлі да калгаснага хлява, які стаяў пасярэдзіне вёскі, убачылі, як дагараюць трупы. У закапанай скрыні, у якой хавалі ўсё ад немцаў і ад бандытаў, узялі вілы, рыдлёўку і пайшлі шукаць астанкі родных. Маці знайшлі па чэрапе, пад пахай убачылі няспалены кавалачак сукенкі: такая аксамітная ў яе была, у гарошак. Потым знайшлі дзеда, бабу і Івана, роднага брата бацькі.
Яны жылі разам: дзед, баба, Іван з жонкай Мар'яй і дваімі дзецьмі — хлопчыкам і дзяўчынкай.
— У прасціны паклалі пагарэлыя косці, чэрапы і панеслі хаваць, — працягвае Аляксандр Сяргеевіч. — Там бярэзнік быў, метраў дзвесце ад гэтага месца. Калі мы туды ішлі, раптам з хмызняку выглядвае галава жанчыны, уся ў крыві. Гэта была цётка Мар'я, жонка Івана. Калі мы падышлі да яе, яна загаварыла з намі. Я хутка пабег у Мятлічына, дзе жылі яе бацькі. Яны арганізавалі воз, каб перавезці яе ў партызанскі атрад. Толькі не змаглі: вельмі трэсла, а яна была паранена ў галаву, рана была вельмі цяжкая. Зрабілі з дзвюх тычак насілкі і неслі яе. У партызанах цётку Мар'ю і вылечылі. У атрадзе быў хірург, які зрабіў ёй аперацыю. Пасля вайны яна доўга жыла ў Мінску.
Цётка Мар'я як жывая сведка трагедыі пасля выступала ў Мінску на судовым працэсе над немцамі. Яна і расказала ў падрабязнасцях пра тое, што адбылося ў вёсцы Тхарніца пасля акружэння. Спачатку сагналі ўсіх на калгасны двор, пасадзілі на сенажаці каля рачулкі. Адтуль адводзілі па дзесяць у калгасны хлеў і расстрэльвалі. Пасля аблілі хлеў бензінам і падпалілі. Там палова яшчэ жывых было...
Цётка Мар'я трымала малога сына на руках. Калі ў іх стрэлілі з аўтамата, хлопчыка забілі, а ёй куля трапіла ў галаву, і крывёй заліло твар. Ачуняла ў адрыне, калі тая гарэла. Жанчына яна была моцная, працавала ў калгасе. Раней падмуркі ў вёсках рабілі з камянёў, і вось яна ўперлася нагамі ў адзін камень, пачала пхаць і выпхнула яго вонкі. Потым у гэтую шчыліну вылезла і дапаўзла да ямы, дзе калгасны склеп быў, і ў гэту яму звалілася. Было горача ад пажару, але яна вытрывала. А калі ўжо ўсё згарэла, перапаўзла ў куст шыпшыны. Там яе і знайшлі.
Аляксандр Сяргеевіч памятае, як хавалі ў бярэзніку астанкі родных: дзеда, бабы, маці. Там жа, у бярэзніку, зрабілі магілкі. Пасля ўсяго перажытага пайшлі з бацькам у партызанскі атрад, былі ў разведгрупе маёра Казанцава.
Пасля вайны Аляксандр Матусевіч жыў у вёсцы Ключнікі, у сваякоў маці. Скончыў афіцэрскую школу, служыў у арміі на Чукотцы. Потым вярнуўся ў Мінск і пайшоў працаваць на радыятарны завод, дзе яго выбралі камсоргам завода. Працаваў у гаркаме камсамола, узначальваў арганізацыйны аддзел. Затым скончыў універсітэт і працяглы час працаваў на кіраўнічых пасадах у савецкіх і прафсаюзных органах, у Міністэрстве гандлю рэспублікі. Узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны ІІ ступені, шматлікімі медалямі, Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета БССР, ганаровымі граматамі партыйных і савецкіх органаў.
Шмат цяжкасцяў перажыў у сваім жыцці Аляксандр Сяргеевіч, але ўсюды і заўсёды працаваў сумленна. Яго паважалі, шанавалі яго веды і ўменне. Прайшло шмат гадоў з тых часоў, а мінулае нагадвае яму пра родную вёску, якой ужо няма, але памяць пра яе павінна застацца ў гісторыі нашага краю.
Аляксандр ПАЎЛЮКОВІЧ, г. Мінск.
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».