«Мы жы­лі ў ней­ма­вер­ным стра­ху»

або Рас­по­вед пра па­ра­не­нае дзя­цін­ства

Буй­на і друж­на цвітуць сё­ле­та са­ды... Ці­шы­ня і спа­кой на­во­кал. Мы ся­дзім ка­ля до­ма Зі­на­і­ды Авяр'­я­наў­ны Ком­бар і не­та­роп­ка вя­дзём гу­тар­ку. Зі­на­і­да Авяр'­я­наў­на — ін­тэ­лі­гент­ная мі­ла­від­ная жан­чы­на з ра­зум­ны­мі доб­ры­мі ва­чы­ма, шчы­рай усмеш­кай і цеп­лы­нёй у го­ла­се. Не мно­гія ве­да­юць, якія жа­хі ва­ен­на­га лі­ха­лец­ця вы­па­ла ёй зве­даць ва ўзрос­це ўся­го толь­кі вась­мі га­доў.

На­ра­дзі­ла­ся і га­да­ва­ла­ся Зі­на­і­да ў сям'і на­стаў­ні­ка ў вёс­цы Зе­ля­ні­ца. На­се­ле­ны пункт з усіх ба­коў быў ато­ча­ны ле­сам. Жы­лі ў ім пра­ца­ві­тыя лю­дзі. Ара­лі зям­лю, ла­дзі­лі вя­сел­лі, га­да­ва­лі дзя­цей, ме­лі за­бяс­пе­ча­ны по­быт, дзя­лі­лі­ся адно з ад­ным ра­дас­цю і шчас­цем, ра­зам пе­ра­жы­ва­лі цяж­кас­ці. Ад­нак вай­на да­ка­ці­ла­ся і да гэ­тых мяс­цін. Муж­чы­ны пай­шлі на фронт. За­ста­лі­ся ня­мог­лыя ста­рыя, жан­чы­ны і дзе­ці...

— Жы­лі мы ўвесь час у ней­ма­вер­ным стра­ху, — рас­па­вя­дае Зі­на­і­да Авяр'­я­наў­на. — Дры­жа­лі, ду­ма­лі: вось за­раз прый­дуць нем­цы і за­б'юць нас. Мы ж бы­лі сям'­ёй пар­ты­за­на. Во­ра­гі лю­та­ва­лі ў на­ва­коль­ных вёс­ках. Ма­ці час­та вы­праў­ля­ла мя­не з ха­ты, ка­за­ла: «Ідзі, сха­вай­ся ў лю­дзей, хоць хтось­ці за­ста­нец­ца жы­вым». Ад­ной­чы з ма­лень­кай сяст­рыч­кай Лю­дай на ру­ках (яна на­ра­дзі­ла­ся 22 ве­рас­ня 1941 го­да) я па­пра­сі­ла­ся да су­се­дзяў. Пры­ту­лі­ла нас шмат­дзет­ная сям'я. Тут мы час­та ха­ва­лі­ся ў час не­бяс­пе­кі. Ка­лі 15 чэр­ве­ня 1942 го­да нем­цы ста­лі па­ліць вёс­ку Бор­кі, жы­ха­ры Зе­ля­ні­цы вель­мі на­па­ло­ха­лі­ся. Па­між вёс­ка­мі ўся­го толь­кі 7 кі­ла­мет­раў. Клу­бы чор­на­га ды­му па­гроз­лі­ва ўзні­ма­лі­ся над ле­сам і на­во­дзі­лі жах. Хут­ка пай­шла па­га­лос­ка, што Бор­кі спа­лі­лі ра­зам з яе на­сель­ні­ка­мі.

Сха­піў­шы ся­кі-та­кі свой ня­хіт­ры на­бы­так і жы­вё­лу, лю­дзі з Зе­ля­ні­цы ху­цень­ка па­кі­ну­лі вёс­ку і сха­ва­лі­ся ў ле­се. За­стаў­ся толь­кі ста­ры дзед. На но­вым мес­цы жы­хар­ства лю­дзі ўлад­коў­ва­лі­ся, хто як мог. Не­ка­то­рыя змай­стра­ва­лі з жэр­дак і яло­вых ла­пак бу­да­ны, ін­шыя вы­ка­па­лі зям­лян­кі. Ад­нак боль­шасць жан­чын і дзя­цей ся­дзе­лі пад гус­ты­мі ялі­на­мі, на­крыў­шы­ся по­сціл­ка­мі.

Ва­ду для піц­ця бра­лі з ба­ло­та. Яна бы­ла ры­жая, пах­ла тван­ню. Ад сма­гі пі­лі і та­кую, і ні­хто не хва­рэў. Па­гро­зу і не­бяс­пе­ку ад­чу­ва­лі не толь­кі да­рос­лыя, але і дзе­ці, і жы­вё­ла: ма­лыя — не пла­ка­лі, ка­ро­вы — не ры­ка­лі...

— Праз пэў­ны час мы вяр­ну­лі­ся ў Зе­ля­ні­цу. Ад вёс­кі за­ста­ла­ся толь­кі наз­ва... Нем­цы спа­лі­лі ўсё. Зга­рэў у сва­ёй ха­це і той адзі­но­кі дзед, які не пай­шоў ха­вац­ца ў лес. Су­се­дзі са­бра­лі яго кос­тач­кі ў по­сціл­ку і ў глы­бо­кай жа­ло­бе па­ха­ва­лі на мо­гіл­ках, — рас­па­вя­дае Зі­на­і­да Авяр'­я­наў­на.

Там-сям у лю­дзей за­ста­лі­ся цэ­лы­мі хлеў­чы­кі, лаз­ні, стоп­кі. Вось у іх і ся­лі­лі­ся. З уся­го пад­вор­ка сям'і Зі­на­і­ды за­ха­ва­ла­ся лаз­ня, якая і ста­ла іх ха­тай. За су­вязь з пар­ты­за­на­мі Зе­ля­ні­цу, на­ват спа­ле­ную і за­губ­ле­ную, нем­цы не па­кі­да­лі ў спа­коі: час­та на­ля­та­лі са­ма­лё­ты, бам­бі­лі, стра­ля­лі з ку­ля­мё­таў. Гі­ну­лі мір­ныя лю­дзі, дзе­ці. Ад­ной­чы над ле­сам, над спа­ле­най вёс­кай з'я­ві­ла­ся «ра­ма» (ня­мец­кі двух­фю­зя­ляж­ны са­ма­лёт-раз­вед­чык «Фо­ке-Вульф»). Гэ­та быў са­мы не­бяс­печ­ны і бяз­лі­тас­ны са­ма­лёт. «Ра­ма» так ніз­ка ля­та­ла, што пруг­кая па­вет­ра­ная хва­ля ва­лі­ла з ног. «Ра­ма» вы­гляд­ва­ла, вы­нюх­ва­ла, шу­ка­ла ча­ла­ве­ка, каб за­біць яго... З са­ма­лё­та па­ча­лі ля­цець бом­бы. Ад­на бом­ба тра­пі­ла ў лаз­ню, дзе жы­ла Зі­на з сям'­ёй — і іх апош­ня­га пры­тул­ку не ста­ла. А фа­шысц­кі сцяр­вят­нік яшчэ ў да­да­так па­лі­ваў без­аба­рон­ных лю­дзей ку­ля­мёт­ным аг­нём.

Зі­на­і­да Авяр'­я­наў­на пры­зна­ец­ца, што на­ват ця­пер, ка­лі гля­дзіць па тэ­ле­ві­за­ры філь­мы пра вай­ну і ба­чыць гэ­тую зла­вес­ную «ра­му», ёй ста­но­віц­ца вус­ціш­на, ма­роз паў­зе па ску­ры, хо­чац­ца ку­ды-не­будзь сха­вац­ца.

— За­пом­ні­ла­ся і та­кая па­дзея, — рас­па­вя­дае Зі­на­і­да Авяр'­я­наў­на. — Зра­бі­лі аб­рок: за адзін дзень на­пра­лі з ку­дзе­лі ні­так, вы­тка­лі па­лат­ня­ны руч­нік, вы­бе­лі­лі яго, вы­шы­лі ка­ля­ро­вы­мі ніт­ка­мі і за­вя­за­лі, як абя­рэг, на крыж, што ста­яў ля да­ро­гі ў вёс­ку. 30 са­ка­ві­ка (я гэ­ты дзень доб­ра за­пом­ні­ла) на ве­лі­зар­ных ма­шы­нах з аў­чар­ка­мі нем­цы зноў ры­ну­лі­ся на Зе­ля­ні­цу, каб кан­чат­ко­ва зні­шчыць яе жы­ха­роў. Стра­ля­ні­на, вы­бу­хі гра­нат, брэх са­бак, кры­кі і ля­мант за­па­ла­ні­лі на­ва­кол­ле. І рап­там не­ча­ка­на па­ва­ліў та­кі гус­ты пу­шыс­ты снег, што за два кро­кі не бы­ло ні­чо­га ві­даць. Вя­лі­кія шмат­кі сне­гу за­поў­ні­лі ўсю пра­сто­ру між не­бам і зям­лёй. Сцям­не­ла. І ў гэ­тай снеж­най сму­зе лю­дзі кі­ну­лі­ся ўця­каць у лес. Аў­чар­кі след узяць не змаг­лі. Пры­ро­да і Бог ура­та­ва­лі нас. Пад гус­той раз­га­ліс­тай ел­кай, па­да­слаў­шы яло­выя лап­кі, мы ся­дзе­лі ў вя­лі­кай рос­па­чы і ад­чаі. І рап­там з'я­віў­ся баць­ка. Ён за­вёў нас на глу­хі ху­тар Хо­на­ва, дзе мы жы­лі не­ка­то­ры час. Пас­ля яшчэ доў­га да­во­дзі­ла­ся блу­каць па ле­се, па ба­ло­тах, ра­ту­ю­чы­ся ад бла­ка­ды, уця­каць ад па­го­ні. І, як ні дзіў­на, усю­ды мы ва­дзі­лі за са­бой ка­роў­ку. Яна бы­ла ў нас спа­кой­ная, рах­ма­ная, ра­зум­ная. У ха­лод­ныя зол­кія но­чы ў ле­се кла­лі­ся ля ка­ро­вы — яна са­гра­ва­ла нас. Удзень да­ілі ра­гу­лю — яна кар­мі­ла нас.

Асаб­лі­ва за­пом­ні­ла­ся Зі­на­і­дзе, як пас­ля доў­гіх блу­кан­няў і па­кут яны даб­ра­лі­ся да Клі­ча­ва, дзе бы­ла ад­ноў­ле­на са­вец­кая ўла­да — пар­ты­зан­ская зо­на. На ву­лі­цах Клі­ча­ва бы­ло чыс­та, свет­ла, пры­го­жа. Над га­лоў­ным бу­дын­кам рай­цэнт­ра лу­наў чыр­во­ны сцяг... Ішоў са­ка­вік 1944 го­да. Фронт ста­яў ужо пад Ра­га­чо­вам. На­блі­жаў­ся час вы­зва­лен­ня. Ад­чу­ва­ю­чы свой бліз­кі ка­нец, нем­цы лю­та­ва­лі яшчэ больш. Па­ча­лі­ся шмат­лі­кія кар­ныя аб­ла­вы і бла­ка­ды. Пар­ты­зан­скае ка­ман­да­ван­не вы­ра­шы­ла ад­пра­віць дзя­цей за лі­нію фрон­ту. Ва Уса­кін­скім ле­се раз­мя­шчаў­ся пар­ты­зан­скі аэ­ра­дром. Глы­бо­кай цём­най ноч­чу на лёг­кі са­ма­лёт-«ку­ку­руз­нік» па­са­дзі­лі дзя­цей, па­гру­зі­лі па­ра­не­ных. Ля­це­лі над тэ­ры­то­ры­яй, за­ня­тай па­куль што во­ра­гам. Уні­зе — по­лы­мя па­жа­раў, вод­бліс­кі гар­мат і вы­бу­хаў. Асаб­лі­ва страш­на бы­ло, ка­лі пад­ля­та­лі да лі­ніі фрон­ту. Каб не быць па­чу­ты­мі на зям­лі і не тра­піць пад агонь ва­ро­жых зе­ні­так, лёт­чык вы­клю­чыў ма­тор. Са­ма­лёт пра­цяг­ваў ля­цець па інер­цыі, па­воль­на зні­жа­ю­чы­ся. Дзе­цям бы­ло вель­мі страш­на. Яны ту­лі­лі­ся адно да ад­на­го і ма­лі­лі­ся Бо­гу, каб толь­кі жы­вы­мі да­ля­цець да мес­ца пры­зна­чэн­ня. Цем­ру не­ба па­ла­са­ва­ла свят­ло пра­жэк­та­раў, сіг­наль­ных ра­кет. Дзя­куй Бо­гу, са­ма­лёт пе­ра­ля­цеў лі­нію фрон­ту, зноў за­гу­дзеў ма­тор. І праз ней­кі час па­са­жы­ры апы­ну­лі­ся на воль­най, вы­зва­ле­най ад фа­шыс­таў зям­лі.

Цяж­кія вы­пра­ба­ван­ні вай­ной пры­му­сі­лі дзя­цей ра­на па­ста­лець, на­ву­чы­лі ца­ніць жыц­цё ў роз­ных яго пра­явах. Уста­ля­ваў­ся мір­ны час. Зе­ля­ні­ца ад­бу­доў­ва­ла­ся, за­леч­ва­ла ра­ны. Зі­на­і­да з ся­рэб­ра­ным ме­да­лём за­кон­чы­ла Кі­раў­скую ся­рэд­нюю шко­лу і ад­ра­зу ж па­сту­пі­ла на фі­ла­ла­гіч­ны фа­куль­тэт БДУ. Ву­чыц­ца ся­род мо­ла­дзі, якая так­са­ма зве­да­ла ўсе цяж­кас­ці вай­ны, бы­ло ці­ка­ва. На фа­куль­тэ­це па­на­ва­ла твор­чая ат­мас­фе­ра. Цэ­лую пле­я­ду яр­кіх са­ма­быт­ных та­лен­таў пес­ціў та­ды ўні­вер­сі­тэт. На трэ­цім кур­се ву­чыў­ся Ніл Гі­ле­віч, які ўжо ак­тыў­на дру­ка­ваў­ся. На пер­шым шчы­ра­ваў, на­бі­раў сі­лу Ры­гор Ба­ра­ду­лін. Ра­зам з імі на лі­та­ра­тур­ных ве­ча­рах не­ад­ной­чы да­во­дзі­ла­ся вы­сту­паць і Зі­на­і­дзе Авяр'­я­наў­не. Ба­ра­ду­лін на­тхнё­на чы­таў свае вер­шы, яна — про­зу. На ад­дзя­лен­ні жур­на­ліс­ты­кі ву­чы­лі­ся вя­до­мыя хлоп­цы: Іван Пташ­ні­каў, Іван Чыг­ры­наў, Да­від Сі­ма­но­віч... Вы­дат­ныя вы­клад­чы­кі, твор­чыя су­стрэ­чы, ста­сун­кі з бу­ду­чы­мі «зор­ка­мі» бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры і жур­на­ліс­ты­кі — та­ко­му ася­род­ку мож­на бы­ло толь­кі па­зайз­дрос­ціць...

Пас­ля за­кан­чэн­ня ўні­вер­сі­тэ­та яна пра­ца­ва­ла ў шко­лах Баб­руй­ска­га ра­ё­на, а з 1964 го­да і да вы­ха­ду на за­слу­жа­ны ад­па­чы­нак — у Лю­бо­ніц­кай ся­рэд­няй шко­ле. Вы­кла­да­ла рус­кую і бе­ла­рус­кую мо­ву і лі­та­ра­ту­ру, за­меж­ную мо­ву, бы­ла на­мес­ні­кам ды­рэк­та­ра шко­лы па ву­чэб­на-вы­ха­ваў­чай ра­бо­це. За плён­ную твор­чую пра­цу Зі­на­і­да Ком­бар бы­ла ўзна­га­ро­джа­на гра­ма­та­мі, мае дзяр­жаў­ныя ўзна­га­ро­ды. У на­стаў­ні­каў і вуч­няў яна бы­ла аў­та­ры­тэ­там. І сён­ня бы­лыя вы­пуск­ні­кі шко­лы час­та тэ­ле­фа­ну­юць ёй, про­сяць па­ра­ды, він­шу­юць са свя­та­мі, за­пра­ша­юць на тра­ды­цый­ныя школь­ныя ве­ча­ры... А адзін з бы­лых вуч­няў Вік­тар Ху­да­вец (вы­дат­ны май­стар, рэз­чык па ка­ме­ні) па­да­рыў Зі­на­і­дзе Авяр'­я­наў­не свой збор­нік вер­шаў «У свя­той ці­шы­ні» — з пра­нік­нё­ным над­пі­сам і ўдзяч­нас­цю на­стаў­ні­цы, якая пад­тры­ма­ла і на­тхні­ла яго на паэ­тыч­ную твор­часць.

У аг­ра­га­рад­ку Лю­бо­ні­чы Зі­на­і­да Авяр'­я­наў­на — па­ва­жа­ны ча­ла­век, доб­ра­зыч­лі­вая і ўваж­лі­вая да­рад­чы­ца для су­се­дзяў, ці­ка­вая су­раз­моў­ца. Яна заўж­ды ад­кры­тая для лю­дзей. Улас­ныя дзе­ці яе так­са­ма ўлад­ка­ва­ны. Сын Аляк­сандр скон­чыў Мас­коў­скі авія­цый­на-тэх­на­ла­гіч­ны ін­сты­тут, жы­ве і пра­цуе ў Маск­ве. Дач­ка Га­лі­на — у біб­лі­я­тэч­най сіс­тэ­ме го­ра­да Ві­цеб­ска.

Са­ма ж Зі­на­і­да Авяр'­я­наў­на шчы­ра мо­ліц­ца і дзя­куе Бо­гу — за тое, што за­ха­ваў ёй і яе род­ным жыц­цё ў га­ды ва­ен­на­га лі­ха­лец­ця. А так­са­ма за су­па­кой тых, хто не да­жыў да Дня Пе­ра­мо­гі.

Мі­хась Алей­ні­каў,

Кі­раў­скі ра­ён.