Бадай, ніякі іншы гатунак грушы так часта і з такім глыбокім сэнсам не згадваўся ў беларускай і польскай літаратуры, як сапяжанка — своеасаблівы сімвал старасвецкай саліднасці, даўгавечнасці, хатняй утульнасці. Як, напрыклад, у аповесці «Над Нёманам» Элізы Ажэшкі: «Стагадовая, мабыць, сапяжанка, сваё галлё, ужо бясплоднае, але густа пакрытае лісцем, паклала на вокны і сцены дома, чые пабеленыя аканіцы і нарожнікі весела з‑за яе выглядалі». Не раз сапяжанку настальгічна згадваў у сваіх творах нобелеўскі лаўрэат Чэслаў Мілаш. А адзін з ранніх гумарыстычных вершаў Якуба Коласа, «нашаніўскай» пары, называўся «Грушы-сапяжанкі». Гэта рэальная гісторыя з дзяцінства Кастуся Міцкевіча, з наднёманскай сядзібы Ласток, пра тое, як дзеці спрабавалі ашукаць дзядзьку Петруся, крадучы яго грушы.
Сапяжанку часам называлі «арыстакраткай сярод груш». Магчыма, за тую даўгавечнасць, якой яна вылучаецца сярод іншых нашых гатункаў, ці за далікатнасць: яе сакавітыя, вінна-салодкія, трохі ржавага колеру, вельмі смачныя, але мяккія плады дрэнна пераносяць транспарціроўку. Да таго ж сапяжанкі даволі дробныя. Таму гэты гатунак, хаця і вельмі папулярны ў нас у свой час, не вельмі падыходзіць да камерцыйнага садоўніцтва. Хутчэй, для хатняга спажывання. Акрамя таго, сапяжанка досыць хваравітая, як і належыць арыстакратцы: ураджай лёгка страціць праз паршу. Іншы эпітэт, што падыдзе да гэтага гатунку — «польскі бергамот». Бергамотамі называюць групу гатункаў грушы, якія маюць прыплясканую форму, і гэтае слова — bеrgаmоttо — мае турэцкія карані (bеg «князь», аrmud «груша»). Карацей, сапяжанка — «княжацкая груша».
З'яўленне гэтага гатунку ў Беларусі і ва ўсёй Рэчы Паспалітай звязваюць з імем самага ўплывовага ў свой час магната ў ВКЛ — ваяводы віленскага, гетмана вялікага літоўскага і ўладальніка многіх іншых тытулаў і пасадаў, Казіміра Яна Сапегі (1637–1720). У канцы ХVІІ стагоддзя род Сапегаў, які ён узначальваў, засяродзіў у сваіх руках усе асноўныя кіруючыя пасады ў Вялікім Княстве Літоўскім, і распараджаўся ўладай і дзяржаўнай маёмасцю выключна на сваю карысць. У рэшце рэшт гэта прывяло да грамадзянскай вайны, якая цягнулася некалькі гадоў, пакуль кааліцыя астатніх уплывовых магнацкіх родаў у 1700 годзе не нанесла Сапегам і іх прыхільнікам паражэнне. Той перыяд панавання Сапегаў увайшоў у гісторыю як час неўтаймаванага эгаізму і хцівасці. Але, на дзіва, выгадаваны пад патранажам Казіміра Сапегі гатунак груш застаўся ў спадчыну нам усім, звязаўшы сваёй сімволікай шмат пакаленняў.
Сёння сапяжанкі досыць шырока распаўсюджаны на прасторах Еўразіі. Напрыклад, шмат іх расце ў Кіргізіі — у Чуйскай даліне і Ісык-Кульскай катлавіне. Ці не ссыльныя паўстанцы іх туды завезлі ў ХІХ стагоддзі?.. Паводле адной з версій, месцам, адкуль сапяжанкі распаўсюдзіліся па ўсёй былой Рэчы Паспалітай і ў цэлым свеце, быў мінскі палац Сапегаў, які да налётаў гітлераўскай авіяцыі ў чэрвені 1941 года стаяў на былой вуліцы Юраўскай — на месцы сённяшняга Палаца Рэспублікі. Гэты дом, які ў свой час лічыўся лепшай рэзідэнцыяй у горадзе (тут у 1706 годзе месяц пражыў рускі цар Пётр І), быў акружаны прыгожым фруктовым садам, у якім флянсы будучай сапяжанкі быццам бы пасадзілі дочкі Казіміра Яна Сапегі, вывезшы іх з Францыі. А Казімір Сапега быў на той час яшчэ і мінскім кашталянам. Праўда, з генеалогій вядомая толькі адна дачка мажнаўладцы — Кацярына-Схаластыка.
Адносна месца нараджэння славутага гатунку ёсць іншыя версіі. Паводле Паўла Шпілеўскага, грушы-сапяжанкі некалі вывез з Венгрыі сам Казімір Сапега і спачатку разводзіў іх у сваёй рэзідэнцыі Беразіно. А беларускі паэт Аляксей Зарыцкі прысвяціў паходжанню сапяжанак аднайменны верш, у якім выклаў сваю версію, больш паэтычную, чым гістарычную, звязваючы пачатак сапяжанак са слаўным і грозным некалі Быхаўскім замкам. Зрэшты, паколькі Казімір Сапега сапраўды быў яшчэ і «графам на Быхаве», нельга адкідаць гэтую версію. І, вядома, у якой са шматлікіх яго рэзідэнцый ні былі б першапачаткова выведзены сапяжанкі, відавочна, што менавіта з падворкаў гэтага роду пачалося іх распаўсюджванне…
Сапяжанкі
(Аляксей Зарыцкі)
Знаў напады,
Знаў набегі,
Чуў асады грук і гром
Замак гетмана Сапегі,
Змрочны замак над Дняпром.
І гарматы з грознай пыхай
Углядаліся ў прастор,
Пазіраючы на Быхаў,
На Дняпро й зарэчны бор.
Ды запомніўся народу
Гэты гетман тым здавён,
Што, вярнуўшыся з паходу,
Бавіў час у садзе ён.
Без шабелькі і пістолі
Завіхаўся ратны муж
На садоўніцкім прыволлі,
Каля яблынек ды груш.
Дзе батальныя прыгоды,
Клікі ў гонар перамог?
Пазабыліся паходы,
Грозны замак друзам лёг.
Спрахлі слугі і служанкі,
І штандар Сапегаў спрах,
Толькі грушы-сапяжанкі
Сёння спеюць у садах.
Летні вецер лёгка вее,
Навявае забыццё,
Ды панадна ружавее
Сапяжанка скрозь лісцё.
Кухмістр Верашчака
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».