У гады акупацыі на тэрыторыі толькі аднаго раёна дзейнічалі 6 тысяч партызанаў
Крупскі раён быў вызвалены літаральна за некалькі дзён да таго запаветнага дня, калі ў беларускую сталіцу ўвайшлі чырвонаармейцы. Баі за крупскую зямлю працягваліся пяць дзён. Шмат жыццяў было пакладзена на алтар Перамогі, дашчэнту былі разбураны многія будынкі, ледзь не на папялішчы стаяў і так зруйнаваны гарадскі пасёлак. 30 чэрвеня 1944 года ў ходзе Віцебска-Аршанскай наступальнай аперацыі, дзякуючы баявому майстэрству вайскоўцаў 3-й і 18-й танкавых брыгад, 2-й мотастралковай брыгады 3-га гвардзейскага танкавага корпуса 5-й гвардзейскай танкавай арміі 3-га Беларускага фронту, раён быў цалкам вызвалены. Пачалося мірнае жыццё. У летапісе крупскай зямлі была перагорнута старонка, ён стаў сведчыць гісторыю новага часу, без болю і пакут...
Пад акупацыяй
Усведамленне страшнай рэальнасці, што пачалася вайна, у Крупкі прыйшло 1 ліпеня 1941 года. Гітлераўцы ў лічаныя дні завалодалі цэлым раёнам, расправы над мірным насельніцтвам пачалі вяршыць амаль адразу.
Каля гестапа была створана турма, другая знаходзілася пры камендатуры. У двух кіламетрах ад горада быў арганізаваны канцлагер, на тэрыторыі якога размяшчаўся вагон-душагубка. За гады вайны тут было знішчана больш за дзве тысячы чалавек.
— У Крупках працавала школа па падрыхтоўцы агентаў гестапа, — расказвае навуковы супрацоўнік Крупскага гісторыка-краязнаўчага музея Таццяна ПАПАЎЯН. — За злоўленага партызана абяцалі ўзнагароджанне — 13 пудоў солі, а за тых, хто звязаны з народнымі мсціўцамі, — 5. На тэрыторыі раёна немцы стварылі некалькі гарнізонаў. Звычайна ў іх налічвалася па 100 чалавек. Але былі і буйныя гарнізоны: у Крупках, напрыклад, дыслацыравалася 400 гітлераўцаў.
У першыя месяцы акупацыі гітлераўцы, як і ўсюды, праводзілі масавае знішчэнне яўрэйскага насельніцтва. У верасні 1941 года каля вёскі Лебедзева было забіта 1975 жыхароў Крупак, а ў Бабры — 961 чалавек, пад Халопенічамі — 2700 крупчан. Працаздольнае насельніцтва вывозілася ў Германію, астатнія людзі выкарыстоўваліся на работах у Крупках.
Мясцовыя жыхары ішлі ў партызанскія атрады. Першым партызанскім атрадам у раёне стала група акружэнцаў пад камандаваннем Сяргея Жуніна. Так быў створаны атрад Сяргея. Пазней узніклі групы Кулікова, Мажэйкі, Гурскага і іншыя.
— У маі 1942 года ў раён на парашутах закінулі дыверсійную групу Алены Колесавай, — працягвае супрацоўніца музея. — За кароткі час 12 дзяўчат узарвалі чыгуначны мост, 4 варожыя эшалоны, 7 эшалонаў разам з іншымі дыверсійнымі групамі, 3 аўтамашыны, удзельнічалі ў пагроме шасці гарнізонаў. 11 верасня 1942 года падчас аднаго з пагромаў Алена Колесава загінула. Пасмяротна ёй прысвоілі званне Героя Савецкага Саюза. Сёння імя гэтай мужнай дзяўчыны носіць піянерская дружына Крупскай раённай гімназіі.
Толькі партызаны за тры гады акупацыі здзейснілі ў раёне 159 дыверсій. Вялікія страты панёс вораг, асабліва на чыгунцы. Рэйкавая вайна набірала абароты. І вялікая заслуга ў гэтым ураджэнца Крупскага раёна Аляксея Лукашэвіча. Пра яго подзвіг, які адзначаны Зоркай Героя, ведаюць усе крупчане — ад малога да вялікага. Трапіўшы ў засаду ў лістападзе 1943-га, быўшы цяжка параненым, ён узарваў сябе і немцаў гранатай.
У гады акупацыі на тэрыторыі раёна дзейнічала 6 тысяч партызанаў. 134 узарваныя эшалоны ворага, 89 аўтамашын, 9 мастоў, 8 знішчаных гарнізонаў, каля 10 тысяч забітых фашыстаў — па сваім маштабе дзеянні беларускіх партызанаў не маюць аналагаў у гісторыі вайны!
Безумоўна, партызаны не дабіліся б такіх поспехаў без дапамогі і падтрымкі мясцовага насельніцтва. Практычна ў кожнай вёсцы былі сувязныя, якія перадавалі ў атрады звесткі аб перамяшчэнні немцаў. У некаторых населеных пунктах існавалі нават цэлыя падпольныя групы. На акупаванай тэрыторыі выходзілі падпольныя газеты «Красное знамя», «Партизанский путь», «Народный мститель».
237 крупчан, сувязных і падпольшчыкаў, расстралялі гітлераўцы. Многія былі адпраўлены ў турмы, канцлагеры, адкуль вярнуліся не ўсе. Усяго ад рук акупантаў на Крупшчыне загінула 7371 чалавек. Цалкам было спалена 10 вёсак, часткова знішчана 12 населеных пунктаў.
Тэрыторыя памяці
Крупчане помсцілі як маглі. Адны — на франтах вайны, другія — тут, у тыле ворага. Сваімі подзвігамі і ўчынкамі яны набліжалі вызваленне роднага краю, любай Беларусі. За гэта 2614 жыхароў Крупскага раёна былі ўзнагароджаны шматлікімі ордэнамі і медалямі. Залатымі літарамі ўпісаны ў гісторыю мясцовасці 17 Герояў Савецкага Саюза, 11 з іх — ураджэнцы Крупшчыны.
Героям крупскай зямлі на тэрыторыі мясцовага гісторыка-краязнаўчага музея прысвечана Алея Славы. У цэнтры горада пастаўлены камень крупчанам, якія, абараняючы сваю Радзіму, загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Шануюць тут і тых, хто не з'яўляецца земляком, але ўнёс вялікі ўклад у справу барацьбы з ворагам. Аднаму з іх — Васілю Чабатарову — прысвечаны асобны помнік.
Усёй сям'ёй — у партызаны
Няма ўжо тых, хто ўдзельнічаў у вызваленні Крупскага раёна. Але яшчэ жывыя вызваліцелі іншых населеных пунктаў, удзельнікі Вялікай Айчыннай вайны. На жаль, на Крупшчыне іх засталося ўсяго 32 чалавекі. А тых, хто яшчэ ў страі, — яшчэ менш. Да іх і прывяла наша журналісцкая дарога.
Да Клаўдзіі Барысавай мы паехалі ў вёску Лебедзева, што за тры кіламетры ад райцэнтра. Аб тым, што ў невялічкім драўляным доме жыве ветэран вайны, нагадвае чырвоная зорка, прымацаваная да дзвярэй. Да нас выйшла бабуля, вельмі прыгожая для свайго ўзросту і вельмі не падобная да вясковай. У парадным касцюме, на якім звіняць шматлікія ўзнагароды, з завіўкай, у бліскучых завушніцах і з беласнежнай усмешкай. Нават і не скажаш, што ёй — 93 гады!
— Ніколі не думала, што так доўга пражыву, — адчула наша здзіўленне яна. — Працаваць трэба любіць. Ды, вядома, вайна загартавала...
Вайна для дваццацігадовай дзяўчыны пачалася ў Шклоўскім раёне, дзе яна жыла з бацькамі. Сям'я была вялікая: мама, тата і сямёра дзяцей. Бацьку і двух братоў забралі на фронт. Бацьку забілі ў першыя дні вайны пад Масквой, братоў захапілі ў палон.
— Маці была сувязной у партызанаў, — успамінае Клаўдзія Мартынаўна. — У той дзень ёй трэба было перадаць запіску ў Шклоў. Назбірала цэлую карзіну яек, запіску пад іх паклала і выбралася ў дарогу. Далёка не дайшла: немцы як убачылі яйкі, дык забралі разам з карзінай. У нашу хату прыйшлі праз тры дні: відаць, знайшлі тую запіску. Маму забралі. Мы думалі, што больш ніколі яе не ўбачым.
Толькі яна вярнулася. Уся пабітая, нямоглая. Забрала дзяцей і павяла ў лес.
— Яна толькі потым нам расказала, што ўцякла ад немцаў. Вывелі яе і яшчэ 15 чалавек страляць. Яны з адной жанчынай вырашылі бегчы: маўляў, усё роўна заб'юць. Маці ўскочыла ў пусты хлеў, лягла на падлогу і накрыла сябе дошкай, якая ў кутку стаяла. Так і засталася жывая. Тры дні поўзала каля лесу (параненая была) і нарвалася на партызанаў. Так мы ўсёй сям'ёй пайшлі ў партызаны.
Маці, хворая, з малымі дзецьмі сядзела ў зямлянцы. А яна з братамі, якія ўцяклі з нямецкага палону, і з адной сястрой стала ў строй народных мсціўцаў. Спачатку трапілі ў 112-ты атрад, затым даведаліся пра большы, 115-ты, і перайшлі туды. Атрад размяшчаўся ў горацкіх лясах, каля станцыі Пагодзіна.
Клаўдзія Барысава была радавым байцом. Ніякіх патуранняў! Што хлопцы, мужчыны рабілі, тое і яна з дзяўчатамі. Усе былі роўныя, іначай у партызанах не месца.
На ўсялякія заданні хадзіць даводзілася. Усяго наглядзелася, нацярпелася. Самым страшным было забіць свайго. А ў іх у атрадзе дагавор быў: калі моцна параняць гітлераўцы, то каб свае застрэлілі. Яе прасілі неаднойчы, але так і не змагла...
У партызанскім атрадзе Клаўдзія Барысава ваявала ажно да вызвалення Горак.
— Ніхто не верыў! — успамінае яна. — Партызанаў вывелі з лесу і павялі на мітынг у Горкі. Насустрач беглі людзі, плакалі, спявалі, крычалі ад радасці — і тады мы паверылі.
Пасля вызвалення Клаўдзію Мартынаўну, як і астатніх дзяўчат і жанчын, пакінулі ў Горках. Трэба было аднаўляць горад. Яны арганізоўвалі дзіцячы дом. Сірот збіралі па ўсім раёне, мылі, лячылі і размяшчалі ў вялікім пустым доме. У сваю хату вярнулася праз некалькі тыдняў. На месцы дома быў толькі зруб: ні сцен, ні даху, ні вокнаў. Жыллё будавалі наноў. Адны жанчыны: братоў забралі на фронт.
Пасля вайны Клаўдзія Барысава паехала ў Оршу, уладкавалася на ткацкую фабрыку. Праўда, перад гэтым давялося вучыцца паўгода. Там сустрэла свайго будучага мужа, які працаваў у міліцыі. Пажаніліся ў 1955 годзе і прыехалі сюды, у Крупскі раён, дзе жыла яго маці з нявесткай і дзецьмі. Так і жылі ўсе разам. Нарадзілі дваіх дзяцей, пазней з'явіўся яшчэ сын. Толькі праз некалькі гадоў пабудавалі свой дом, дзе і сустрэла нас ветэранка.
Гэтая маленькая прыгожая жанчына амаль усё жыццё працавала на зямлі. А паралельна насіла пошту — 44 гады! Сёння ёй вельмі цяжка ўсвядоміць, як жыць без сваёй бульбы, агародніны. І зараз, ужо зусім слабая, яна садзіць невялічкі агарод, старанна яго даглядае, а пасля з любоўю дзеліцца ўраджаем з унукамі і праўнукамі, якіх у яе па шэсць.
«Перамогу сустрэў на хаду...»
Да ветэрана вайны Мікалая Гацуры мы прыехалі ў Халопенічы. Непадалёк адсюль ён нарадзіўся, тут жыве і цяпер.
— Да вайны жылі ў вёсцы, — удакладняе Мікалай Сямёнавіч. — Я — адзін мужчына на сям'ю. Бацька памёр яшчэ да вайны.
— Я так зненавідзеў немцаў, што, калі яны прыязджалі, нават не трапляў ім на вочы, — успамінае ветэран.
Аднак увесь час за імі сачыў: куды едуць, дзе размяшчаюцца, чым займаюцца. Гэтыя звесткі і дакладваў партызанам. Насіў ім прадукты, калі-нікалі нейкую вопратку.
— І якраз мне пашанцавала, — расказвае Мікалай Сямёнавіч. — З Масквы ў наш раён даслалі партызанскі атрад, які размясціўся непадалёк ад нашай вёскі. І камандзір атрада пасябраваў з маёй сястрой. Калі ён прыйшоў аднойчы да нас, я набраўся смеласці і папрасіў зброі. І што вы думаеце? Праз некалькі дзён я паехаў да іх у атрад, дзе мне далі і вінтоўку, і 100 патронаў, і нават дзве гранаты-лімонкі!
Такі баец быў на вагу золата. Тады і залічылі ў брыгаду імя Кірава атрада «За Перамогу». Пачалі браць на заданні: у асноўным, на засады хадзілі, на пагромы гарнізонаў, калі-нікалі — на чыгунку.
Сваё першае баявое хрышчэнне Мікалай Гацура памятае і дагэтуль. У партызанскі атрад паступіў сігнал, што з Сяльца ў Адамаўку рухаецца група немцаў. На адным з участкаў дарогі зрабілі засаду. Быў там і юнак. Немцы суправаджалі абоз з харчаваннем. Перастрэлка была добрая. Тое, што засталося ад абозу, партызаны забралі ў атрад. Шчасце якое было!
— Толькі пасля той перастрэлкі я зразумеў, што значыць быць пад агнём, што такое страляць самому, — прызнаецца Мікалай Сямёнавіч.
Выходзіць сухімі з вады партызанам удавалася не заўсёды. У той дзень, 16 мая 1944 года, гітлераўцы збіраліся пераходзіць з адной вёскі ў іншую. За імі сачыла група партызанаў з шасці чалавек. У тым ліку і Мікалай Гацура.
— Пачалі па іх страляць, а яны — у адказ, — успамінае ён. — Што тут казаць: іх было больш, лепшым, безумоўна, было і ўзбраенне. І раптам наляцелі нямецкія самалёты і пачалі нас «хрысціць». І мяне цяжка параніла асколкам. Перабіла дзве нагі. Я выйшаў са строю...
Параненага пераправілі за лінію фронту. Так Мікалай Гацура апынуўся ў Віцебскай вобласці. Пазней яго перавозілі з месца на месца. Дэмабілізавалі ў кастрычніку 1944 года. Баец з яго ўжо быў ніякі.
— А куды ехаць, не ведаю, — гаворыць ветэран. — Чуў па радыё, што ўжо і Крупкі вызвалены. Толькі дзе мая сям'я? Ці жывыя яны?
Пісаў лісты, а адказу не атрымліваў. Аднойчы яму напісаў аднапалчанін, які і расказаў, што ўсе жывыя, толькі жывуць ужо ў іншым месцы. У Халопенічах. Туды і прыехаў партызан, у невялічкі закутак у драўлянай хаце...
Пасля вайны Мікалаю Сямёнавічу прапанавалі стаць дырэктарам Дома культуры, пасля яго перавялі ў спецсувязь. Паралельна заканчваў школу. Затым паступіў ва Усесаюзны завочны інстытут сувязі ў Маскву. Райкам партыі вучыцца не адпусціў: прапанавалі працу сакратара ў райвыканкаме. Дзе толькі пасля не працаваў! Амаль заўсёды займаў кіруючыя пасады: былога партызана тут паважалі.
Акрамя баявых узнагарод — ордэна Айчыннай вайны ІІ ступені, медалёў «Партызану Айчыннай вайны», «За Перамогу над Германіяй», Жукава, у Мікалая Гацуры шмат і працоўных адзнак. Ветэранам вайны і ветэранам працы ганарацца дзеці, унукі і праўнукі.
На развітанні Мікалай Сямёнавіч прызнаўся, што ніколі нават не марыў дажыць да 70-годдзя вызвалення Беларусі. Гэта для яго святы дзень.
«Наш Абрамовіч»
У Крупках яго называюць «наш Абрамовіч». Валянцін Дзям'янавіч заўсёды рады гасцям. Вось і на гэты раз, нягледзячы на паважаны ўзрост, пагадзіўся з намі не толькі пагутарыць — а нават прайсціся па памятных месцах. Спачатку адправіліся да Алеі Славы, якую некалькі гадоў таму адкрываў і ганаровы ветэран.
Калі пачалася вайна, яму было 16. Як пачулі страшную вестку, бацька сказаў: «Нічога, сынок, паваюем!» Для іх вайна пачалася з падпольнай арганізацыі, якая аб'ядноўвала камсамольцаў бліжэйшых сельсаветаў. Трымалі цесную сувязь з партызанамі.
— Аднаго з нашых аднойчы злавілі немцы. Ён не вытрываў катаванняў і расказаў пра нас, — успамінае Валянцін Дзям'янавіч. — Нас накрылі. Праўда, не ўсіх. Так я трапіў у турму. Я аказаўся больш вытрыманым: сваім не здрадзіў. Фашысты тады за мяне — і ў лагер ваеннапалонных.
Пашчасціла ўцячы, калі выводзілі на працу. Доўга блукаў, пакуль не знайшоў бацьку. Ён і забраў сына да сябе, у партызанскі атрад імя Варашылава, брыгаду Шчорса. Затым змагаўся з ворагам у атрадзе «За Савецкую Беларусь».
Калі пачалося ўз'яднанне з рэгулярнымі войскамі, партызанаў мабілізавалі на фронт. Валянцін Абрамовіч спачатку трапіў у запасны 366 полк, а пасля трохмесячнай падрыхтоўкі яго накіравалі ў 60 артылерыйскі полк. Ён быў разведчыкам-назіральнікам.
— Сутнасць сапраўднага бою зведаў, калі выратоўваў свайго камандзіра, — расказвае ветэран. — Яго параніла ў абедзве нагі. Добра яшчэ, што на нейтральнай тэрыторыі знаходзіўся. Салдаты — за ім. Ды дзе там! Аднаго параніла, другога забілі. Чую, камандзір мяне кліча. Больш нічога не заставалася, і я папоўз. Узяў з сабой двух салдат. Я ўжо з жыццём развітаўся. Толькі нам пашчасціла больш — і камандзір быў выратаваны.
Перамогу Валянцін Дзям'янавіч сустрэў у шпіталі. Шмат пра вайну гаварыць не любіць. Кажа, што ўзнагароды больш красамоўныя — ордэн Айчыннай вайны ІІ ступені, медаль «Партызану Айчыннай вайны». Сёння, па словах ветэрана, лепш гаварыць пра мірнае жыццё. І тут яму ёсць што сказаць: узнагароджаны знакам «Выдатнік сацыялістычнага ўліку», ордэнам «Знак Пашаны».
Усё жыццё працаваў у райвыканкаме, узначальваў аддзел статыстыкі (пасля фінансавы аддзел). У працоўнай кніжцы — усяго адзін запіс!
Пасля працы ў хатняй цішы ён пісаў вершы на беларускай мове. І ўсе прысвяціў любай жонцы.
Беларускую мову Валянцін Абрамовіч любіць з дзяцінства. На ёй размаўлялі бацькі, увесь час гаворыць ён сам. Нават на выпускным у Маскве ён выступаў з прамовай на роднай мове. Дарэчы, усё жыццё выпісваў «Звязду». Потым быў перапынак. А цяпер паабяцаў, што выпіша зноў. Увогуле, лічыць ветэран, што не было б Перамогі, каб людзі так не шанавалі родную мову, не любілі сваю Радзіму. Каб і хацеў — не паспрачаешся.
Вераніка КАНЮТА.
Фота Надзеі БУЖАН.
Крупскі раён.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Актрыса НАДТ імя М. Горкага — пра шлях да сцэны і натхненне.
Тата і мама — два самыя важныя чалавекі ў жыцці кожнага дзіцяці.