Бла­сла­в­ен­не на подз­віг

 Царк­ва ўжо ў пер­шы дзень вай­ны за­клі­ка­ла са­вец­кіх гра­ма­дзян ах­вя­ра­ваць са­бой дзе­ля ра­дзі­мы

Пра ўдзел Царк­вы ў вы­зва­лен­ні на­шай зям­лі ад ня­мец­ка-фа­шысц­кіх за­хоп­ні­каў, пра тое, аб чым па­куль не пі­шуць у свец­кіх пад­руч­ні­ках па гіс­то­рыі, «Звяз­да» рас­пы­та­ла вы­клад­чы­ка мін­скіх ду­хоў­ных ака­дэ­міі і се­мі­на­рыі про­та­ды­я­ка­на Паў­ла Буб­но­ва.

— Ай­цец Па­вел, ці шмат ся­род свя­шчэн­на­слу­жы­це­ляў ве­тэ­ра­наў Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны?

— Ця­пер ся­род ма­іх аса­біс­тых зна­ё­мых та­кіх ужо не за­ста­ло­ся. Але яшчэ 10 га­доў та­му іх бы­ло до­сыць шмат.

— Гэ­та бы­лі лю­дзі, якія ва­я­ва­лі, а по­тым ста­лі свя­та­ра­мі? Ці яны ў га­ды вай­ны спа­лу­ча­лі сан і ба­раць­бу з за­хоп­ні­ка­мі?

— Бы­лі і та­кія, але боль­шасць ве­тэ­ра­наў унут­ры Царк­вы ста­ла свя­та­ра­мі пас­ля за­кан­чэн­ня вай­ны. З іх лі­ку — на­сель­нік Жы­ро­віц­ка­га ма­нас­ты­ра схі­ар­хі­манд­рыт Міт­ра­фан (Іль­ін), яко­га ша­на­ва­лі як стар­ца. У га­ды вай­ны ён ва­я­ваў у пар­ты­зан­скім атра­дзе імя Дзі­міт­ра­ва бры­га­ды Па­на­ма­рэн­кі, якая дзей­ні­ча­ла ў Брэсц­кай воб­лас­ці. Ка­ман­да­ваў ды­вер­сій­най гру­пай, быў уз­на­га­ро­джа­ны ме­да­лём «За ад­ва­гу». У 1958 го­дзе ён прый­шоў у Жы­ро­віц­кі ма­нас­тыр, доў­гія га­ды быў ду­хоў­ным на­стаў­ні­кам і па­моч­ні­кам ты­ся­чам лю­дзей.

— Ён што-не­будзь рас­каз­ваў пра сваё ва­ен­нае мі­ну­лае?

— Ён ста­ра­ўся гэ­та не афі­шы­ра­ваць. Бы­лі вы­пад­кі, ка­лі нех­та з яго бы­лых па­плеч­ні­каў па пар­ты­зан­скім атра­дзе су­стра­каў яго ў ма­нас­ты­ры, але ай­цец Міт­ра­фан не дэ­ман­стра­ваў бы­лыя су­вя­зі.

— Ай­цец Па­вел, рас­ка­жы­це, у якім ста­не Пра­ва­слаў­ная царк­ва на на­шай зям­лі су­стрэ­ла па­ча­так Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны?

— Пас­ля пры­хо­ду да ўла­ды баль­ша­ві­коў у Ра­сіі, па­чы­на­ю­чы з 1918 го­да, пры­ма­ец­ца шэ­раг дэ­крэ­таў, якія на­кі­ра­ва­ны фак­тыч­на на зні­шчэн­не Царк­вы. Ажыц­цяў­лен­не гэ­тых дэ­крэ­таў і ін­шых за­ко­наў у 1920-1930-я га­ды пры­вя­ло да та­го, што на тэ­ры­то­рыі Са­вец­кай Бе­ла­ру­сі да 1939 го­да, як і на ўсёй тэ­ры­то­рыі Са­вец­ка­га Са­ю­за, цар­коў­нае жыц­цё бы­ло лік­ві­да­ва­на. У Са­вец­кай Бе­ла­ру­сі не дзей­ні­чаў ні­вод­ны пра­ва­слаў­ны храм, ні­вод­ны ма­нас­тыр, ні­вод­ная на­ву­чаль­ная ўста­но­ва, ні­вод­нае пе­ры­я­дыч­нае вы­дан­не ці ін­шая ар­га­ні­за­ва­ная фор­ма цар­коў­на­га жыц­ця. Царк­ва і рэ­лі­гія бы­лі аб'­яў­ле­ны ідэа­ла­гіч­ны­мі во­ра­га­мі, па­плеч­ні­ка­мі па­пя­рэд­ня­га ла­ду. Дзя­сят­кі ты­сяч свя­шчэн­на­слу­жы­це­ляў і ма­на­хаў (у маш­та­бах Са­ю­за — міль­ё­ны) бы­лі асу­джа­ны, сот­ні ты­сяч — рас­стра­ля­ны або за­гі­ну­лі ў ла­ге­рах.

На да­лу­ча­ных у 1939 го­дзе да Са­вец­ка­га Са­ю­за тэ­ры­то­ры­ях цар­коў­нае жыц­цё не зні­шча­ла­ся на­столь­кі хут­ка з-за не­ста­біль­най знеш­не­па­лі­тыч­най сі­ту­а­цыі, ха­ця гэ­та бы­ло ў пла­нах са­вец­кай ула­ды.

Пас­ля 22 чэр­ве­ня 1941 го­да са­вец­кая рэ­лі­гій­ная па­лі­ты­ка ка­рэн­ным чы­нам змя­ні­ла­ся. Бо ця­пер не столь­кі ў ва­ен­ным, коль­кі ў ідэа­ла­гіч­ным су­праць­ста­ян­ні Са­вец­ка­га Са­ю­за і гер­ман­ска­га на­цыз­му Царк­ва ака­за­ла­ся па­трэб­най аса­біс­та Ста­лі­ну і са­вец­кай ула­дзе. Кі­раў­нік Рус­кай пра­ва­слаў­най царк­вы, прад­ста­я­цель Міт­ра­па­літ Сер­гій (Ста­ра­га­род­скі), Па­тры­яр­шы Мес­ца­блюс­ці­цель, з пер­ша­га дня вай­ны і по­тым больш за 50 ра­зоў атрым­лі­ваў маг­чы­масць пуб­ліч­на звяр­тац­ца да Царк­вы з па­слан­ня­мі, што ў па­пя­рэд­нія га­ды бы­ло прос­та не­маг­чы­ма.

Царк­ва так­са­ма атры­ма­ла маг­чы­масць збі­раць і пе­ра­да­ваць срод­кі для ар­міі і фрон­ту. У па­чат­ку 1944 го­да на ах­вя­ра­ван­ні вер­ні­каў бы­ла па­бу­да­ва­на тан­ка­вая ка­ло­на імя Дзі­міт­рыя Да­нско­га. Быў на­ват ад­кры­ты спе­цы­яль­ны бан­каў­скі ра­ху­нак Рус­кай пра­ва­слаў­най царк­вы, што бы­ло зроб­ле­на ў па­ру­шэн­не са­вец­кіх за­ко­наў, бо Царк­ва не ме­ла пра­ва юры­дыч­най асо­бы.

— Што ў гэ­ты час ад­бы­ва­ла­ся на аку­па­ва­ных тэ­ры­то­ры­ях?

— Ця­пер да­след­чы­кам вя­до­ма, што на­цысц­кая ідэа­ло­гія пра­ду­гледж­ва­ла да 1965 го­да зні­шчэн­не ўсіх хрыс­ці­ян­скіх кан­фе­сій на тэ­ры­то­рыі Трэ­ця­га рэй­ха і на­са­джэн­не языч­ніц­ка­га ста­ра­жыт­на­арый­ска­га гер­ман­ска­га куль­ту. Але ка­лі на аку­па­ва­ных тэ­ры­то­ры­ях па­ча­ло­ся сты­хій­нае ад­ра­джэн­не цар­коў­на­га жыц­ця, но­выя ўла­ды гэ­та­му не пе­ра­шка­джа­лі. Такім чынам бы­ло ад­кры­та 9400 хра­маў, у тым лі­ку на тэ­ры­то­рыі су­час­най Бе­ла­ру­сі — ка­ля 700. Пра­ва­слаў­ным пры­хо­дам бы­лі вер­ну­тыя свя­ты­ні з ан­ты­рэ­лі­гій­ных му­зе­яў — на­прык­лад, мо­шчы пра­па­доб­най Еўф­ра­сін­ні По­лац­кай і пра­вед­най Са­фіі Слуц­кай.

Асаб­лі­вую вя­до­масць у гэ­ты час атры­маў на­сель­нік Жы­ро­віц­ка­га ма­нас­ты­ра ар­хі­манд­рыт Се­ра­фім (Шах­муць), які са свя­та­ром Ры­го­рам Ку­да­рэн­кам ад­кры­ваў хра­мы ва Ус­ход­няй Бе­ла­ру­сі, здзяйс­няў на­ба­жэн­ствы і та­ін­ствы. Су­час­ні­кі на­зва­лі той час Дру­гім Хры­шчэн­нем Ру­сі. Пры­хо­дзі­ла­ся пра­ца­ваць дзень і ноч, каб на­сы­ціць ду­хоў­ную пра­гу, якая ўтва­ры­ла­ся за два па­пя­рэд­нія дзе­ся­ці­год­дзі...

— Бы­ла ж яшчэ па­трэ­ба ма­ліц­ца за бліз­кіх, з які­мі раз­лу­чы­ла вай­на.

— Так, не толь­кі мер­кан­тыль­ны раз­лік са­вец­кай дзяр­жа­вы ста­яў за пе­ра­ме­най ад­но­сін да Царк­вы, але і ра­зу­мен­не, што лю­дзям у эк­стрэ­маль­ных аб­ста­ві­нах па­трэб­на су­ця­шэн­не і да­па­мо­га. Но­выя хра­мы ў са­вец­кім ты­ле па­куль не ад­кры­ва­лі­ся, але дзе­ю­чым ужо не ра­бі­лі­ся пе­ра­шко­ды, і на­ват вя­до­ма, што ў бла­кад­ным Ле­нін­гра­дзе дзе­ю­чыя хра­мы за­бяс­печ­ва­лі­ся му­кой і ві­ном для здзяйс­нен­ня Лі­тур­гіі.

Па­ва­рот­ным мо­ман­там у рэ­лі­гій­най па­лі­ты­цы са­вец­кага кіраўніцтва ста­ла 4 ве­рас­ня 1943 го­да, ка­лі Ста­лін за­пра­сіў да ся­бе Міт­ра­па­лі­та Сер­гія (Ста­ра­га­род­ска­га), Міт­ра­па­лі­та Алек­сія (Сі­ман­ска­га) і Міт­ра­па­лі­та Мі­ка­лая (Яру­шэ­ві­ча). На гэ­тай су­стрэ­чы, па-пер­шае, бы­ло аб'­яў­ле­на пра ства­рэн­не спе­цы­яль­на­га са­вец­ка­га ор­га­на па ўза­е­ма­ад­но­сі­нах з Царк­вой — Са­ве­та па спра­вах Рус­кай пра­ва­слаў­най царк­вы. По­тым бы­ло па­ве­дам­ле­на пра не­аб­ход­насць абран­ня Па­тры­яр­ха. Пас­ля смер­ці Па­тры­яр­ха Ці­ха­на ў 1925 го­дзе са­вец­кая ўла­да не да­зва­ля­ла пра­во­дзіць Са­бор для абран­ня Па­тры­яр­ха. На су­стрэ­чы з міт­ра­па­лі­та­мі Ста­лін па­пра­сіў са­браць Са­бор «баль­ша­віц­кі­мі тэм­па­мі» (і яго са­бра­лі за 4 дні). Так­са­ма раз­гля­да­ла­ся пы­тан­не пра маг­чы­мае вы­зва­лен­не з мес­цаў па­збаў­лен­ня во­лі свя­шчэн­на­слу­жы­це­ляў і епіс­ка­паў...

— Што па­слу­жы­ла на­го­дай?

— Іс­нуе пэў­ная мі­фа­ла­гі­за­цыя гэ­та­га ра­шэн­ня Ста­лі­на, але ўсё да­стат­ко­ва прос­та. Гэ­та бы­ло зроб­ле­на, у пер­шую чар­гу, дзе­ля знеш­не­па­лі­тыч­на­га імі­джу на­пя­рэ­дад­ні Тэ­ге­ран­скай кан­фе­рэн­цыі. Важ­на бы­ло ўся­му све­ту па­ка­заць, што Царк­ва ў Са­вец­кім Са­ю­зе іс­нуе і яна ра­зам з са­вец­кай ула­дай зма­га­ец­ца су­праць фа­шыз­му.

Абран­не Па­тры­яр­ха, да та­го ж, ста­ла ўда­рам ні­жэй по­яса для фа­шысц­кай пра­па­ган­ды, якая сцвяр­джа­ла, што Гер­ма­нія ідзе на Ус­ход з «кры­жо­вым па­хо­дам» па вы­зва­лен­ні хрыс­ці­ян­ства, — а гэ­та бы­ло ня­праў­дай. Ге­бельс на­ват сцвяр­джаў, што на Са­бор бы­лі зве­зе­ны пе­ра­апра­ну­тыя транс­парт­ныя ра­бо­чыя.

Фак­тыч­на гэ­та бы­ло вы­ка­ры­стан­не Царк­вы ў зям­ных мэ­тах, але ча­ла­век ве­ру­ю­чы ўсе гіс­та­рыч­ныя па­дзеі раз­гля­дае ў свят­ле Бо­жай во­лі. Мы ба­чым, што на­ват тут, праз мэ­ты зям­но­га кі­раў­ні­ка, Гас­подзь спры­яў Царк­ве, лю­дзі атры­ма­лі ад­кры­тыя хра­мы і ма­нас­ты­ры.

— Як па­во­дзі­лі ся­бе свя­шчэн­на­слу­жы­це­лі на аку­па­ва­най тэ­ры­то­рыі?

— Яны ака­за­лі­ся па­між двух аг­нёў. Боль­шасць свя­та­роў ра­зу­ме­ла, што доб­ра­зыч­лі­васць аку­па­цый­най ула­ды да Царк­вы ча­со­вая. Яны ад­кры­та і ў пры­ват­ных раз­мо­вах ка­за­лі пра не­па­збеж­ную пе­ра­мо­гу нашай зброі. Абран­не Па­тры­яр­ха так­са­ма свед­чы­ла, што цар­коў­нае жыц­цё маг­чы­мае пры са­вец­кай ула­дзе. Да та­го ж пар­ты­за­ны, якія дзей­ні­ча­лі па ўсёй Бе­ла­ру­сі, раз­ліч­ва­лі на ма­тэ­ры­яль­ную і ін­фар­ма­цый­ную да­па­мо­гу свя­та­роў. Час­та свя­та­ры ха­ва­лі лю­дзей, вы­ра­тоў­ва­ю­чы іх жыц­ці.

На­ста­я­цель Од­рыж­скай Свя­та-Ус­пен­скай царк­вы Іва­наў­ска­га ра­ё­на Брэсц­кай воб­лас­ці Ва­сіль Ка­пыч­ка да­па­ма­гаў ра­не­ным во­і­нам Чыр­во­най Ар­міі. Яго дом стаў мес­цам су­стрэч пад­поль­шчы­каў з пар­ты­за­на­мі. Свя­тар за­клі­каў вер­ні­каў да су­пра­ціў­лен­ня, пе­ра­піс­ваў і рас­паў­сюдж­ваў звод­кі Са­вецкага ін­фарм­бю­ро, пар­ты­зан­скія ліс­тоў­кі, ар­га­ні­зоў­ваў збор адзен­ня і пра­дук­таў для пар­ты­зан, пе­ра­да­ваў ім зброю. Ка­лі на­цыс­ты ўжо вы­пі­са­лі ор­дэн на яго арышт, пар­ты­за­ны лі­та­раль­на ў апош­нія хві­лі­ны вы­вез­лі свя­та­ра і яго сям'ю ў лес, і да вы­зва­лен­ня Бе­ла­ру­сі ён зна­хо­дзіў­ся ў пар­ты­зан­скім атра­дзе. Ай­цец Ва­сіль быў узна­га­ро­джа­ны ба­я­вы­мі ор­дэ­на­мі і ме­да­ля­мі.

На­ста­я­цель царк­вы ў ся­ле Хво­рас­на Ла­гі­шын­ска­га ра­ё­на Пін­скай воб­лас­ці свя­тар Іа­ан Лой­ка пры­на­род­на бла­сла­віў трох сва­іх сы­ноў іс­ці ў пар­ты­за­ны. Ка­лі паз­ней Хво­рас­на бы­ло акру­жа­на кар­ні­ка­мі і пар­ты­за­ны вы­ра­шы­лі вы­вес­ці боль­шую част­ку на­сель­ніц­тва, ай­цец Іа­ан за­стаў­ся з ты­мі, хто не мог іс­ці (хво­ры­мі, ста­ры­мі, ка­ле­ка­мі), і быў спа­ле­ны ра­зам з 300 пры­ха­джа­на­мі ў хра­ме, дзе здзяйс­няў Бо­жую лі­тур­гію.

У ба­я­вых апе­ра­цы­ях пар­ты­зан­ска­га злу­чэн­ня ўдзель­ні­чаў на­ста­я­цель ін­ша­га пры­хо­да ў Ла­гі­шын­скім ра­ё­не, у ся­ле Ма­ла-Плот­ніц­кае, про­та­і­е­рэй Аляк­сандр Ра­ма­нуш­ка...

— Ці­ка­ва, што ў сва­ёй кні­зе «Бе­ла­русь у гіс­та­рыч­ным дзяр­жаў­ным і цар­коў­ным жыц­ці» ар­хі­епіс­кап Афа­на­сій (Мар­тос) рас­каз­вае пра так зва­ныя за­ро­кі, якія ра­бі­лі бе­ла­ру­сы ў га­ды вай­ны: за ад­ну ноч вы­раб­ля­лі і ўста­лёў­ва­лі на ўез­дах у свае на­се­ле­ныя пунк­ты па­клон­ныя кры­жы, звяр­та­ю­чы­ся та­кім чы­нам па Бо­жую аба­ро­ну і зна­хо­дзя­чы су­ця­шэн­не. А жы­ха­ры род­най вёс­кі ар­хі­епіс­ка­па Вя­лі­кая Лі­па Ня­свіж­ска­га ра­ё­на рас­ка­за­лі мне, як пад­час аку­па­цыі жан­чы­ны, чые муж­чы­ны за­гі­ну­лі або бы­лі на фрон­це, у пар­ты­за­нах, ці лёс іх быў не­вя­до­мы, па за­ро­ку за ад­ну ноч спра­лі і са­тка­лі 8-мет­ро­вае па­лат­но, каб па­крыць іка­на­стас...

— Па­доб­ны вы­па­дак ад­быў­ся ў 1942 го­дзе ў Ба­ры­са-Глеб­скім пры­хо­дзе ў вёс­цы На­крыш­кі Дзят­лаў­ска­га ра­ё­на. Пад­час кар­най апе­ра­цыі ў Лі­пі­чан­скай пу­шчы бы­ла спа­ле­на вёс­ка Дуб­роў­ка ра­зам са 122 жы­ха­ра­мі. На чар­зе бы­лі На­крыш­кі. І та­ды муж­чы­ны да­лі за­рок і за ад­ну ноч пай­шлі ў лес, ссек­лі дуб, абчасалі, а потым з гэтых брусоў збілі і ўста­ля­ва­лі крыж, а жан­чы­ны той жа ноч­чу спра­лі і са­тка­лі руч­нік, каб гэ­ты крыж упры­го­жыць. Сві­та­нак вёс­ка су­стра­ка­ла ля кры­жа, з ма­літ­вай. Нем­цы ча­мусь­ці На­крыш­кі не кра­ну­лі. З та­го ча­су і да­гэ­туль у кож­ную се­ра­ду Ве­лі­код­на­га тыд­ня пры­ха­джа­не згад­ва­юць цу­доў­нае вы­ра­та­ван­не сва­ёй вёс­кі і дзя­ку­юць Бо­гу. Крыж, да­рэ­чы, ста­іць і ця­пер.

Воль­га МЯДЗ­ВЕ­ДЗЕ­ВА.

P.S. Ка­лі я па­зва­ні­ла на­ста­я­це­лю Ба­ры­са-Глеб­ска­га пры­хо­да ў На­крыш­ках, каб удак­лад­ніць па­дзеі вяс­ны 1942 го­да, про­та­і­е­рэй Ры­гор РОЙ рас­па­вёў мне яшчэ і пра свя­шчэн­ні­ка Дзі­міт­рыя Глад­ко­ва і пса­лом­шчы­ка Анд­рэя Зе­ню­ка, якія вы­ра­та­ва­лі ў На­крыш­ках мо­ладзь ад уго­ну ў Гер­ма­нію, а на га­ры­шчы царк­вы, уся­го за 250 мет­раў ад ня­мец­кай ка­мен­да­ту­ры, раз­мяс­ці­лі пар­ты­зан­скі ла­за­рэт. Дач­ка ай­ца Дзі­міт­рыя Тац­ця­на і ня­вест­ка Ве­ра пра­ца­ва­лі мед­сёст­ра­мі ў нем­цаў і дзя­ку­ю­чы гэ­та­му маг­лі да­стаць ме­ды­ка­мен­ты для па­ра­не­ных і хво­рых пар­ты­зан. Аку­пан­ты так і не да­ве­да­лі­ся пра са­праўд­ную ве­ру бе­ла­рус­кіх свя­та­роў і іх паст­вы.