10 ліпеня 1994 года беларусы абралі першага Прэзідэнта
15 сакавіка 1994 года Вярхоўны Савет прыняў Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, згодна з якой яна была аб'яўлена ўнітарнай дэмакратычнай сацыяльнай прававой дзяржавай. У адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспубліка Беларусь была абвешчана прэзідэнцкай рэспублікай. Першыя выбары Прэзідэнта Беларусі адбыліся 23 чэрвеня і 10 ліпеня. Роўна 20 гадоў таму перамогу ў другім туры атрымаў Аляксандр Лукашэнка, які набраў 80,1% галасоў.
Шлях да веры
Першы крок па ім мы зрабілі дваццаць гадоў таму
Ліпень 1994-га, памятаю, быў гарачы і вільготны, шчодры на навальніцы і цёплыя дажджы, ад якіх грыбы высыпалі ледзь не каля парога бацькоўскай хаты. Яшчэ ён запомніўся першай практыкай у Мінску: пасля трэцяга курса нам дазволілі паспрабаваць сілы ў сталічных выданнях, і (бедныя нашы старэйшыя калегі, на чые галовы мы зваліліся!) мы амаль усёй групай «газетчыкаў» журфака рынуліся асаджаць Дом прэсы. Яшчэ былі бяссонныя ночы з дурнаватымі песнямі пад гітару, з гарачымі спрэчкамі ў інтэрнатаўскай ліфтавой пра будучыню краіны і пра нашу ролю ў яе гісторыі. Нам было па дваццаць гадоў, і здавалася, што зямны шарык толькі таму і круціцца, што мы папіхаем яго сваімі нагамі. Мы ў тыя неспакойныя часы, як і ўсе дваццацігадовыя ў любую эпоху, былі палітыкамі, аналітыкамі, нігілістамі, скептыкамі.
Менавіта такім — скептычна-нігілістычным — вокам мы назіралі за тым, як наша краіна ператвараецца з парламенцкай рэспублікі ў прэзідэнцкую, як праходзяць першыя выбары кіраўніка дзяржавы. Вядома, мы ў іх удзельнічалі — першыя ў жыцці сапраўдныя выбары, дзе можна адчуць сябе абсалютна дарослым і зноў жа (хоць на каліва!) стваральнікам найноўшай гісторыі. Спрачаліся да хрыпаты аб вартасцях свайго кандыдата, не разумеючы тады галоўнага: менавіта ў ліпені 1994 года мы, разам з усёй краінай, маладой, амбіцыйнай і крыху разгубленай (якраз як тыя студэнты-трэцякурснікі), прастаяўшы тры гады пасля абвяшчэння незалежнасці на раздарожжы, нарэшце зрабілі выбар, у якім напрамку ісці, і зрабілі першы крок...
Ды і як было тое зразумець і ў тое паверыць, калі мы на той момант не верылі ні ў што і ні ў кога, акрамя саміх сябе. Мы былі страчаным пакаленнем, народжаным у эпоху застою. Яно падрастала ў эпоху перабудовы, а стала дарослым на пачатку незалежнасці. За наш такі нядоўгі век мы бачылі столькі прыгожых ідэалаў, якія рушыліся ў адзін момант, што ствараць новыя ці проста прызнаваць іх лічылі справай марнай і бескарыснай. Нават калі гэты ідэал — краіна, у якой ты жывеш. Мы яе любілі, але не паважалі і не асабліва ў яе верылі. (Дапускаю: хтосьці з сённяшніх саракагадовых паспрабуе з гэтай катэгарычнасцю паспрачацца; але наколькі гэта будзе шчыра?) І ўжо зусім неверагодным здавалася, што адзін чалавек, за якога прагаласавала большасць жыхароў краіны, здолее штосьці змяніць або хаця б вярнуць нам тую так і не набытую за дваццаць гадоў жыцця веру.
Таму што, каб упершыню ў жыцці паверыць, трэба было шмат. Не бачыць, як у роднай вёсцы разносіцца калгаснае дабро — аж да страхі з цялятніка, які стаў раптам нікому не патрэбны, і вялізныя незаараныя палеткі зарастаюць улетку асотам і лебядой. Не бегаць па горадзе ў пошуках элементарных прадуктаў — малака і тварагу, не кажучы ўжо пра вараную каўбасу, якая была раскошай і па якую выстройваліся доўгія чэргі. Не насіць аднолькавы «шырпатрэб» турэцкага ці кітайскага пашыву — іншага не было, а адзенне з Еўропы маглі дазволіць сабе толькі «новыя беларусы» (цікавыя такія хлопцы, памятаеце: усе скрозь у спартыўных касцюмах кіслотных колераў або ў чырвоных і зялёных пінжаках). Не сумнявацца ў тым, што пяць гадоў ва ўніверсітэце дадуць свой плён (мець вышэйшую адукацыю тады было не надта модна, бо ў час «чаўнакоў» яна асацыявалася з беднасцю і беспрацоўем). Не стаяць штодня каля абменніка (стыпендыя была мізэрная, інфляцыя — вялізная, і на штодзённай розніцы курсаў удавалася атрымаць добрую прыбаўку да бюджэту, каб не прасіць у бацькоў, якія самі ледзь перабіваліся ад зарплаты да зарплаты). Не саромецца перад прыезджымі іншаземцамі сваіх вуліц, ператвораных у кірмаш, не зайзросціць іх дагледжанаму выгляду і ўпэўненасці. Не марыць выйсці замуж за аднаго з гэтых дагледжаных і ўпэўненых ці знайсці за мяжой работу — і з'ехаць да сытага жыцця і дабрабыту...
Цяпер, праз дваццаць гадоў, я спрабую ўспомніць: калі ж з'явіліся першыя парасткі гэтай веры? Можа, калі аднойчы маці-пенсіянерка, якой старалася дапамагаць з зарплаты, адмовілася ад маіх грошай: «Не трэба, дачушка, пенсіі на жыццё стала хапаць»? Можа, калі ўбачыла, як закінутае поле за гумнамі арэ сучасны вялікі трактар? Можа, калі ўпершыню праехалася па Мінску на новенькім «Белкамунмашаўскім» тралейбусе? Ці калі ўбачыла першыя два паверхі будоўлі, у якой праз колькі часу павінна была з'явіцца мая кватэра (тады давялося ўлезці ў пазыкі і крэдыт, але, як і тысячы іншых людзей, справілася)?.. Гэтая вера была ўжо трывалай і моцнай, калі, вяртаючыся з першага адпачынку на моры ў Балгарыі, праехаўшыся на аўтобусе па ўкраінскіх ды румынскіх дарогах, раптам заўважыла, якія яны роўныя ў нас і якая прыгажосць і чысціня абапал іх. Яна мацавалася з кожным годам, і нядаўна на вечары-сустрэчы, калі пагаварыла са сваімі аднакласнікамі, якія — выпускнікі невялікай вясковай школкі — усе знайшлі сябе ў жыцці, да гэтай веры дадалося яшчэ вельмі важнае разуменне. Наша краіна, наша дзяржава, калі ў цябе ёсць рукі, галава, імпэт і жаданне працаваць, не дасць прапасці, дапаможа выйсці ў людзі, і шукаць лёгкага хлеба дзесьці за яе межамі не варта. Бо нідзе, акрамя як тут, мы не будзем сваімі на сваёй зямлі... А за мяжу — хіба што паехаць паглядзець на іх помнікі ды славутасці ці адпачыць на моры: мы, як і ўсе еўрапейцы, любім падарожжы, аказваецца...
Я не палітолаг, не ведаю дакладна, з якіх пастулатаў ствараецца дзяржаўная ідэалогія. Але, здаецца, у аснове яе — вось гэтая вера, якая складаецца з зусім простых рэчаў, блізкіх кожнаму. Яна, разам з павагай і любоўю, — самыя важныя паняцці, без якіх ні краіна, ні яе грамадзяне не будуць адчуваць сябе трывала і ўпэўнена.
Магчыма, яшчэ праз дваццаць хтосьці з дваццацігадовых (якія, несумненна, як і мы калісьці, будуць усе як адзін — палітыкі, аналітыкі, нігілісты, скептыкі) спытае, што для мяне асабіста быў гэты перыяд, які пачаўся ў гісторыі Беларусі ў ліпені 1994-га. І я без аніякіх сумненняў адкажу: гэта быў час, калі я навучылася верыць. У сваю краіну, у людзей, якія ў ёй жывуць, у саму сябе. Я адчула, што ў мяне ёсць Радзіма, якую можна не толькі проста любіць, але якой можна ганарыцца...
А калі хтосьці з маіх равеснікаў паспрабуе паспрачацца, няхай спачатку задумаецца, наколькі шчыры ён будзе перад самім сабой.
Алена ЛЯЎКОВІЧ.
Што для нашай краіны азначаў паварот у бок прэзідэнцкай рэспублікі?
Гэтае пытанне мы задалі парламентарыю, палітолагу і гісторыку
Валянціна ЛЯВОНЕНКА, член Пастаяннай камісіі Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь па міжнародных справах:
— Моладзь сёння не памятае тых перыпетый, з якімі сутыкнулася наша краіна пасля распаду Савецкага Саюза. Мы знаходзіліся ў глыбокім крызісе, бо эканамічныя сувязі рваліся па-жывому. Беларусь была зборачным цэхам Савецкага Саюза. Тут канцэнтраваліся кваліфікаваныя кадры, быў больш высокі адукацыйны ўзровень. Рэспубліка мела высокі навукова-тэхнічны патэнцыял, але эканамічны крызіс балюча ўдарыў па ўсіх сферах і пацягнуў за сабой крызіс палітычны. Дастаткова сказаць, што інфляцыя складала тады 40% у месяц. Наспяваў сацыяльны выбух. І ў гэты час, на жаль, парламент раздзіраўся ўнутранымі сваркамі, пустой балбатнёй і не мог выпрацаваць праграму, якая была здольная вывесці краіну з таго стану, у якім яна апынулася.
У гэтай сітуацыі і з'явіўся на палітычнай арэне Прэзідэнт, які здолеў сфармуляваць сваю праграму так, што яна адпавядала асноўным чаканням грамадзян. Ён знайшоў набор лексікі, якая была сугучная думцы абсалютнай большасці беларусаў. І народ пайшоў за ім. Праз 20 гадоў пасля выбару, які быў зроблены беларусамі ў 1994 годзе, мы бачым, наколькі Прэзідэнт аказаўся ў патрэбным месцы ў патрэбны час, з неабходным наборам асабістых якасцяў і з праграмай, якую падтрымалі беларусы. Гэтым быў забяспечаны поспех.
З таго дня, па сутнасці, пачалося ўзыходжанне Беларусі да сённяшняга яе ўзроўню развіцця. Вытокі нашай сацыяльна-эканамічнай стабільнасці — у першых прэзідэнцкіх выбарах. Дасягнуць яе было вельмі складана, але Прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка стварыў такую сістэму каштоўнасцяў і прапанаваў такія выхады са складаных сітуацый, якія дапамаглі стабілізаваць грамадскасць. Думаю, што кожны, хто мае непрадузятае стаўленне да сітуацыі ў нашай краіне, пагодзіцца, што выбар тады быў зроблены правільны.
Сяргей Кізіма, доктар палітычных навук:
— Парламент — рэч добрая і патрэбная, але форма праўлення, пры якой парламент вяршэнствуе ў прыняцці палітычных рашэнняў, падыходзіць да спакойных сітуацый, калі ў краіне няма вялікіх праблем, калі нармальна функцыянуе эканоміка, няма знешніх і ўнутраных выклікаў і пагроз. У такой сітуацыі галоўная роля парламента дазваляе нармальна развівацца. У Беларусі да 1994 года сітуацыя была зусім іншая. У эканоміцы існавалі вялікія праблемы, узрастала беспрацоўе, сацыяльныя гарантыі нівеліраваліся, народ адчуваў сябе цалкам неабароненым, са смуткам згадваў савецкія часы, пры ўсіх іх мінусах, але з вялізнай колькасцю плюсаў. Для тых гадоў характэрны, апроч іншага, разгул злачыннасці. У такіх умовах парламент як цэнтр прыняцця палітычных рашэнняў не мог эфектыўна функцыянаваць, бо ў любым парламенце існуюць розныя фракцыі, розныя пункты гледжання, прыхільнікі розных метадаў дзеяння, і ў экстрэмальных умовах прыняць адну праграму, дамовіцца пра адны метады дзеяння і рэалізаваць іх практычна немагчыма.
Таму прэзідэнцкая форма праўлення для Беларусі ў той сітуацыі аказалася максімальна адэкватнай і народ галасаваў за таго кандыдата, які гатовы быў узяць на сябе ўсю адказнасць, каб стаць цэнтрам правядзення неабходных рэформ, цэнтрам абароны сацыяльных гарантый насельніцтва, цэнтрам аднаўлення эканомікі, барацьбы са злачыннасцю, у прыватнасці — з карупцыяй, што было вельмі актуальна ў той час. Іншымі словамі, які гатовы быў выступіць у якасці гаранта і абаронцы інтарэсаў насельніцтва Рэспублікі Беларусь. У гэтай сітуацыі Прэзідэнтам стаў Аляксандр Лукашэнка, які паслядоўна і планамерна рэалізоўвае ўсе гэтыя місіі.
Вячаслаў Даніловіч, дырэктар Інстытута гісторыі НАН Беларусі, кандыдат гістарычных навук, дацэнт:
— Як гісторык я лічу, што першыя прэзідэнцкія выбары ў нашай краіне сталі надзвычай значнай падзеяй. Дзякуючы таму, што яны адбыліся, што краіна выбрала моцнага кіраўніка, беларусы дамагліся рэальнай незалежнасці сваёй Айчыны. Цяпер мы маем магчымасць развіцця Беларусі як моцнай еўрапейскай краіны, годна адстойваем свае інтарэсы. І наша вага на міжнароднай арэне будзе ўзрастаць з развіццём еўразійскай інтэграцыі. Вельмі важна і тое, што першы прэзідэнт абраў палітычны курс, пры якім самым галоўным у дзяржаве абвясцілі інтарэсы грамадзян. Таму як грамадзянін я таксама бачу ў тых выбарах станоўчыя наступствы.
Вольга Мядзведзева, Уладзіслаў Кулецкі.
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».