АПОШ­НЯЕ ПА­ЛЯ­ВАН­НЕ СТЭ­ФА­НА БА­ТО­РЫЯ

Гіс­то­ры­кі лю­бяць вы­лоў­лі­ваць у тво­рах пісь­мен­ні­каў пра мі­нуў­шчы­ну роз­ныя не­дак­лад­нас­ці, не па­цвер­джа­ныя да­ку­мен­та­мі фак­ты і аб­вя­шчаць: «Ня­праў­да!» Ад­нак мас­тац­кая лі­та­ра­ту­ра — рэч спе­цы­фіч­ная, і спрэч­кі пра тое, на­коль­кі воль­на мо­жа абы­хо­дзіц­ца аў­тар з яе вя­лі­кас­цю Гіс­то­ры­яй на­ўрад ці ка­лі сціх­нуць, і тыя, хто зна­хо­дзіц­ца па роз­ныя ба­кі «ба­ры­кад», па­кі­нуць іх, аб­ды­муц­ца і па­ціс­нуць ад­но ад­на­му ру­кі. Ка­лісь­ці за ра­ман­ты­за­цыю бе­ла­рус­кай гіс­то­рыі ду­жа пе­ра­па­да­ла Ула­дзі­мі­ру Ка­рат­ке­ві­чу, але гэ­та не пе­ра­шко­дзі­ла яму стаць кла­сі­кам ай­чын­най лі­та­ра­ту­ры. Та­му пы­тан­не «Праў­да ці праў­да­па­доб­насць?» у да­чы­нен­ні да мас­тац­ка­га тво­ра, мо­жа быць, і важ­нае, але не са­мае га­лоў­нае. Не бу­дзем ад­ра­са­ваць яго і Вік­та­ру Ва­ран­цу. Га­лоў­нае, што апа­вя­дан­не чы­та­ец­ца з ці­ка­вас­цю. Хі­ба не так?

Алесь Ба­дак.

Цар Фё­дар Іа­а­на­віч ад­ста­яў абед­ню і, як заў­сё­ды пе­рад тра­пе­зай, слу­хаў бай­кі ма­на­хаў. Гэ­тым ра­зам у свят­лі­цы ся­дзеў ста­ры ча­ла­век з бліз­най праз увесь твар і рас­каз­ваў пра да­лё­кія паў­днё­выя аст­ра­вы, дзе круг­лы год со­неч­нае ле­та і та­му не па­трэб­на адзен­не; дзе ежа са­ма рас­це з зям­лі, і з тае пры­чы­ны мяс­цо­выя жы­ха­ры ні­ко­лі не пра­цу­юць, а толь­кі пля­туць з кве­так вян­кі і ска­чуць ва­кол вог­ні­шча. Цар слу­хаў, пры­плю­шчыў­шы во­чы, і на яго вя­лі­кім жаў­та­ва­тым тва­ры гу­ля­ла шы­ро­кая ўсмеш­ка. Рап­там рып­ну­лі дзве­ры, і на па­ро­зе з'я­віў­ся блі­жэй­шы да­рад­чык ра­сій­ска­га са­ма­дзерж­ца Ба­рыс Фё­да­ра­віч Га­ду­ноў. Ма­нах тут жа ўско­чыў з ма­лень­ка­га ўслон­чы­ка, на якім ся­дзеў пе­рад ца­ром, ніз­ка па­кла­ніў­ся і вы­сліз­нуў з па­коя. Фё­дар Іа­а­на­віч рас­плю­шчыў во­чы і, уба­чыў­шы Га­ду­но­ва, па-дзі­ця­чы ве­се­ла і звон­ка за­ра­га­таў.

— Ві­таю ця­бе, га­су­дар. Ці доб­ра ад­па­чы­ваў ты? Ці не сніў­ся адзі­на­рог? Ці па ду­шы бы­ла служ­ба ў царк­ве? — усё гэ­та Га­ду­ноў вы­ма­віў на ад­ным ды­хан­ні, кры­ху схі­ліў­шы га­ла­ву пе­рад ула­да­ром. Праў­да, схі­ле­ная га­ла­ва да­зво­лі­ла сха­ваць з'ед­лі­вую ўсмеш­ку, што пра­бег­ла па тва­ры цар­ска­га апе­ку­на.

— Ба­рыс, як шка­да, што ты так поз­на прый­шоў і не чуў ма­на­ха, — шчас­лі­ва за­мар­мы­таў Фё­дар Іа­а­на­віч. — Ён мне пра рай­скія зем­лі рас­каз­ваў. Вось ку­ды б я зля­таў, каб мог пе­ра­тва­рац­ца ў птуш­ку. А ча­му ж ча­ла­век не мо­жа ля­таць?

— Так ужо Бог вы­ра­шыў: птуш­кі па­він­ны ля­таць, а ча­ла­век ха­дзіць. А цар яшчэ і ду­мы ду­маць за ўсіх, — ад­ка­заў Ба­рыс Фё­да­ра­віч.

— Ах, — уз­дых­нуў цар, — а ўсё ж шка­да, што мы не мо­жам ля­таць.

Са­ма­дзер­жац ле­ту­цен­на за­ду­маў­ся. Але ўжо праз хві­лі­ну ён змя­ніў тэ­му.

— А ці да­ве­даў­ся ты, што сён­ня мне па­да­дуць на абед? — з ці­ка­вас­цю ўпе­рыў­ся ён у да­рад­чы­ка. Той зноў па­кла­ніў­ся і з год­нас­цю па­ве­да­міў:

— Га­су­да­ра ча­кае юш­ка, бац­він­не, гу­бы ла­ся ў за­ліў­цы, сма­жа­ная дзі­чы­на, ку­ля­бя­ка, ка­ша, за­ед­кі.

— Ах, як доб­ра, — пляс­нуў у да­ло­ні шчас­лі­вы Фё­дар Іа­а­на­віч і, ус­пом­ніў­шы, за­пы­таў: — А ца­ры­цу не за­бы­лі па­клі­каць?

— Ца­ры­ца ма­рыць уба­чыць свай­го су­жэн­ца, — су­па­ко­іў яго Га­ду­ноў, пас­ля ча­го па­ды­шоў блі­жэй і амаль за­шап­таў на ву­ха гас­па­да­ру.

— Га­су­дар, ла­зут­чы­кі да­нес­лі, што на нас вай­ною збі­ра­ец­ца іс­ці гэ­ты ня­год­нік, поль­скі ка­роль Сця­пан Ба­то­рый.

— Ах, — лег­ка­дум­на ад­мах­нуў­ся цар, — ад­слу­жым абед­ню, Бог і не да­пус­ціць сю­ды па­ля­каў. Па­мя­та­еш, як на­слаў на іх ма­роз пад Пско­вам. І гэ­тым ра­зам што-не­будзь на­шле. Та­му не бой­ся, ба­я­рын, пай­шлі лепш абе­даць.

Га­ду­ноў доў­га гля­дзеў услед ца­ру, за­тым, як бы сха­мя­нуў­шы­ся, вый­шаў са свят­лі­цы і, па­блу­каў­шы вуз­кі­мі пе­ра­хо­да­мі Крам­ля, увай­шоў у не­вя­ліч­кі па­кой. Па­ся­рэ­дзі­не па­коя ста­я­лі стол і дзве ла­вы. Акен­цы ад­сут­ні­ча­лі, і ўсё свят­ло да­ва­ла не­вя­ліч­кая све­чач­ка, што га­рэ­ла на ста­ле. На ла­ве ся­дзеў той жа ста­ры ма­нах з бліз­най на тва­ры. Уба­чыў­шы Га­ду­но­ва, ма­нах устаў. Ба­я­рын сеў на­су­праць і ру­кой па­ка­заў, каб ся­даў і госць.

— Ну што, Іё­ва, — за­га­ва­рыў Га­ду­ноў, — як я і ка­заў, ца­ру больш ці­ка­вы абед з ца­ры­цай, чым хут­кая вай­на з Поль­шчай. А ва­я­ваць нам за­раз ні­як нель­га. Каз­на пус­тая, вой­ска ма­лое, Шуй­скія толь­кі і ча­ка­юць, каб я спа­тыкнў­ся. Та­му да вай­ны да­во­дзіць спра­ву ні­як нель­га.

Ма­нах доў­га і ўваж­лі­ва гля­дзеў на Га­ду­но­ва, пас­ля ча­го ад­ка­заў кры­ху хрып­ла­ва­тым го­ла­сам.

— Вай­ны хо­ча Ба­то­рый. Не бу­дзе Ба­то­рыя — не бу­дзе і вай­ны. Ляг­чэй зні­шчыць ва­жа­ка, чым усю зграю. Як у ваў­коў.

Га­ду­ноў пры­су­нуў­ся блі­жэй да ма­на­ха.

— І што ты пра­па­ну­еш, Іё­ва?

— Ка­лісь­ці, вель­мі даў­но, я ву­чыў­ся ў Пад­уі з ад­ным ці­ка­вым хлоп­цам, які на­зы­ваў ся­бе Мі­ка­лай Бу­чэ­ле. Ён шмат чым аба­вя­за­ны мне і, што са­мае га­лоў­нае, вель­мі лю­біць гро­шы.

— Ча­кай, — ус­ха­піў­ся Га­ду­ноў, — а чым нам мо­жа да­па­маг­чы гэ­ты Бу­чэ­ле?

Ма­нах ледзь пры­кмет­на ўсміх­нуў­ся:

— Мі­ка­лай Бу­чэ­ле — адзін з двух ле­ка­раў Ба­то­рыя.

Га­ду­ноў уз­ра­да­ва­на за­смя­яў­ся.

— І ты мо­жаш яго ку­піць?

Ма­нах моўч­кі кіў­нуў га­ла­вой.

— Цу­доў­на. Заўт­ра ж ад­праў­ляй­ся ў Поль­шчу, ад­шу­кай свай­го зна­ё­ма­га і дай яму гро­шай.

Іё­ва зноў моўч­кі кіў­нуў.

— Слу­хай, ма­нах, даў­но ха­цеў за­пы­тац­ца: а ча­му ты, ліц­він, нам да­па­ма­га­еш? Гро­шы ця­бе, ба­чу, асаб­лі­ва не ці­ка­вяць. Та­ды ча­му?

— Бо я са­праў­ды ліц­він, і я не пры­маю здрад­ніц­кую Люб­лін­скую унію. Ка­лі гэ­та неш­та га­во­рыць та­бе, ба­я­рын.

Га­ду­ноў абы­яка­ва па­ціс­нуў пля­чы­ма…

Ка­валь­ка­да па­ляў­ні­чых шум­на пра­еха­ла зам­ка­вую бра­му і апы­ну­ла­ся ў пра­стор­ным два­ры. Стэ­фан Ба­то­рый, сла­ву­ты ка­роль Рэ­чы Па­спа­лі­тай, са­ско­чыў з ка­ня і яшчэ раз кі­нуў во­кам на ва­зы, што за­мы­ка­лі па­ляў­ні­чы рэй. На іх ля­жа­лі два дзя­сят­кі за­бі­тых сён­ня на па­ля­ван­ні дзі­коў. Але зу­сім не яны грэ­лі ду­шу ма­гут­на­га ўла­да­ра. Асоб­ным во­зам вез­лі агро­міс­та­га, па­ме­рам з доб­ра­га быч­ка-трац­цяч­ка, се­ка­ча. З вя­ліз­най па­шчы тыр­ча­лі не­ве­ра­год­най даў­жы­ні жоў­тыя ік­лы, усё яшчэ на­вод­зя­чы страх на пры­сут­ных. І ў ва­чах ка­ра­ля зноў і зноў па­ўста­ва­ла кар­ці­на сён­няш­ня­га па­ля­ван­ня.

…Яны ся­дзе­лі на ко­нях паў­ме­ся­цам, тры­ма­ю­чы ў ру­ках доў­гія дзі­ды. Брэх са­бак у ле­се па­во­лі на­блі­жаў­ся да верш­ні­каў. Праз якую хві­лі­ну на па­ля­не па­він­на бы­ла з'я­віц­ца дзі­чы­на, якую вы­га­ня­лі за­гон­шчы­кі. І тут з хмыз­ня­ку вый­шаў ве­лі­чэз­ны ся­кач. Па­ме­ра­мі дзік быў па­доб­ны на вя­ліз­ны ва­лун. Яго во­чы га­рэ­лі ша­лё­ным чыр­во­ным по­лы­мем. Сле­дам з гу­шча­ру вы­ска­чы­лі два за­гон­шчы­кі з тра­шчот­ка­мі. Адзін з іх ледзь­ве не на­ско­чыў на дзі­ка і ад не­ча­ка­нас­ці за­мёр на мес­цы. У ру­цэ ўсё яшчэ кру­ці­ла­ся не­па­трэб­ная тра­шчот­ка. Раз'­юша­ны дзік рэз­ка па­вяр­нуў­ся да за­гон­шчы­ка, у мо­мант хі­бам збіў та­го на зям­лю і вост­ры­мі ік­ла­мі ўпіў­ся ў не­ба­ра­ку. Праз ім­гнен­не з хлоп­цам бы­ло скон­ча­на. А з бо­ку ле­су на­рас­таў брэх са­бак. І та­ды ся­кач з усяе мо­цы кі­нуў­ся на­пе­рад да блі­жэй­ша­га верш­ні­ка. Ім і быў Ба­то­рый. Ка­роль не раз­гу­біў­ся, за­мах­нуў­ся дзі­дай і глы­бо­ка ўбіў яе ў ка­рак ка­ба­на. Але звер, быц­цам і не ад­чу­ва­ю­чы бо­лю, ува­гнаў праг­ныя ік­лы ў круп ка­ня. Конь за­хры­пеў і па­чаў за­валь­вац­ца на бок. Ка­роль спрыт­на са­сліз­нуў са спі­ны ка­ня, куль­нуў­шы­ся праз пля­чо, вы­ха­піў доў­гі па­ляў­ні­чы нож і се­ка­нуў па гор­ле дзі­ка. Ся­кач пра­цяг­ла за­хры­пеў і за­дры­жаў у кан­вуль­сі­ях, не ў ста­не ўжо вы­цяг­нуць свае ік­лы з кры­жа зва­ле­на­га ка­ня…

І за­раз, сто­я­чы ка­ля свай­го лю­бі­ма­га га­ра­дзен­ска­га зам­ка, Стэ­фан Ба­то­рый ад­чу­ваў не­ве­ра­год­нае за­да­валь­нен­не: ёсць яшчэ сі­ла, ёсць яшчэ спрыт. І та­кі фі­нал ча­кае ўсіх ка­ра­леў­скіх во­ра­гаў.

Як і на­ле­жыць у та­кіх вы­пад­ках, абед ра­бі­лі ў па­ляў­ні­чай за­ле зам­ка. Два ра­ды ста­лоў бы­лі за­стаў­ле­ны ўся­ля­кі­мі стра­ва­мі: ра­соль­ныя пеў­ні з ім­бі­ром і кач­кі з агур­ка­мі, ця­цер­кі з шаф­ра­нам і кнед­лі­кі з мё­дам… Але ўсе ча­ка­лі са­праўд­на­га па­час­тун­ку — сма­жа­най дзі­чы­ны, уда­ла ўпа­ля­ва­най сён­ня ка­ра­лём. Гос­ці ве­се­ла і гуч­на га­ма­ні­лі, ра­кой лі­ло­ся та­кай­скае, рэй­нскае, муш­ка­тэль. Ба­то­рый з за­да­валь­нен­нем агля­даў ста­лы, і сэр­ца поў­ні­ла­ся шчас­лі­вым уз­ру­шэн­нем. Лю­біў, ох лю­біў ён сваю Га­род­ню, дзе ба­віў ця­пер боль­шую част­ку воль­на­га ча­су, дзе заў­сё­ды бы­лі яму ра­ды гас­цін­ныя га­ра­дзен­цы…

Дзесь­ці апоў­на­чы ка­роль устаў з‑за ста­ла. Гос­ці так­са­ма пад­ня­лі­ся і, дзя­ку­ю­чы і жа­да­ю­чы гас­па­да­ру зда­роўя і даб­ра­бы­ту, год­на па­кі­ну­лі за­лу. Ка­роль за­стаў­ся адзін. Да яго па­ды­шоў хат­ні ле­кар Мі­ка­лай Бу­чэ­ле.

— Ва­ша­мосць зноў п'е ві­но, — з ад­ча­ем за­га­ва­рыў ён. — А вам жа нель­га. Ці па­мя­тае пан свой апош­ні пры­ступ «іn capіtіs affectіonem»? Ві­но толь­кі па­гар­шае ваш стан.

Ка­роль усміх­нуў­ся.

— А вось твой ка­ле­га Сі­мо­ні­ус, на­ад­ва­рот, ка­жа, што ві­но мае га­ю­чыя ўлас­ці­вас­ці. Да­рэ­чы, дзе ён?

— Гэ­ты бла­зан ад ме­ды­цы­ны, Ва­ша­мосць, дзесь­ці швэн­да­ец­ца па мяс­цо­вых ка­бе­тах, за­мест та­го, каб зай­мац­ца спра­ва­мі. І я на­стой­лі­ва пра­шу, мой ка­роль, вы­піць гэ­ты ля­чэб­ны на­пой, каб ві­но не спра­ва­ка­ва­ла но­вы пры­ступ.

Бу­чэ­ле да­стаў з кі­шэ­ні не­вя­ліч­кую бу­тэ­леч­ку і вы­ліў яе змес­ці­ва ў ку­бак. Ба­то­рый з хві­лі­ну гля­дзеў п'я­на­ва­ты­мі ва­чы­ма на ку­бак і за­тым, на здзіў­лен­не ле­ка­ра, без слоў вы­піў пра­па­на­ва­ныя ле­кі. Пас­ля ча­го, зноў жа моўч­кі, пад­ня­ў-
ся з крэс­ла і на­кі­ра­ваў­ся ў спаль­ныя па­коі…

З дзён­ні­ка ка­ра­леў­ска­га сак­ра­та­ра Ежы Хя­ко­ры.

«6 снеж­ня. Ка­роль з ра­ні­цы скар­дзіц­ца на ця­жар у гру­дзях, удуш­ша і ад­чу­ван­не, што яго ку­сае блы­ха.

7 снеж­ня. Ня­гле­дзя­чы на за­ба­ро­ну ле­ка­раў, ка­роль на ка­ні едзе ў царк­ву. З ве­ча­ра ад­чу­вае га­рач­ку ў га­ла­ве. У яго ня­ма апе­ты­ту. Ад­нак вы­пі­вае дзве шклян­кі моц­на­га ві­на. Не мо­жа спаць. Гу­ля­ю­чы па па­ла­цы, губ­ляе пры­том­насць, раз­бі­вае ка­ле­на.

8 снеж­ня. У Ба­то­рыя моц­ны пры­па­дак.

9 снеж­ня. Уве­ча­ры ў ка­ра­ля ад­бы­ва­ец­ца но­вы пры­па­дак у спа­лу­чэн­ні з удуш­шам і су­тар­га­мі. Бу­чэ­ла ды­яг­нас­туе па­дуч­ку.

10 снеж­ня. Ка­ра­ля на­вед­ва­юць канц­ле­ры. Ка­ра­лю кры­ху лепш. Але ўна­чы зда­ра­юц­ца но­выя пры­пад­кі. Вер­ны венгр Ве­се­лы на­ма­га­ец­ца пры­вес­ці ка­ра­ля да свя­до­мас­ці, ад­кры­ва­ючы яму рот, каб па­лег­чыць ды­хан­не. Ле­ка­ры спра­ча­юц­ца пра ка­рысць ві­на. Сі­мо­ні­ус сцвяр­джае, што па­цы­ент па­ку­туе на ды­ха­ві­цу.

11 снеж­ня. У ка­ра­ля спы­ні­ла­ся мо­час­пус­кан­не. П'е толь­кі ва­ду са спе­цы­я­мі. Зноў быў пры­ступ.

12 снеж­ня. Ка­роль вель­мі сла­бы. У за­мак з'яз­джа­юц­ца се­на­та­ры. Ка­роль ска­заў Бу­чэ­лу: «Ад­даю ся­бе ў ру­кі Бос­кія», — ад­нак апош­нія та­ін­ствы ад­кла­да­юц­ца на заўт­ра. Пад­час дру­го­га пры­сту­пу жыц­цё ка­ра­ля аб­ры­ва­ец­ца. Мы стра­ці­лі Стэ­фа­на Ба­то­рыя, вя­лі­ка­га ка­ра­ля Рэ­чы Па­спа­лі­тай!»

...Да вя­чэр­ня­га ма­леб­на быў яшчэ час, і Фё­дар Іа­а­на­віч зай­маў­ся сва­ёй лю­бі­май спра­вай: гу­ляў з блаз­на­мі і кар­лі­ка­мі. Ён ве­се­ла ра­га­таў, ка­лі ад­на­во­кі кар­лік ус­ко­чыў на спі­ну апра­ну­тай у чор­та кар­лі­цы і з кры­кам: «Грэш­ні­ка чорт у пек­ла вя­зе», — па­ска­каў па па­ла­це. Тут у дзвя­рах з'я­віў­ся Ба­рыс Га­ду­ноў. Кар­лі­кі ім­гнен­на сха­ва­лі­ся пад ла­ву. Фё­дар Іа­а­на­віч з той жа ці­ка­вас­цю, што і на блаз­наў, стаў гля­дзець на ба­я­ры­на.

— З доб­рай вест­кай прый­шоў я, га­су­дар! — ура­чыс­та пра­мо­віў Га­ду­ноў і зра­біў паў­зу, гле­дзя­чы на рэ­ак­цыю ца­ра. Але той па-ра­ней­ша­му моўч­кі з паў­ад­кры­тым ро­там гля­дзеў на Ба­ры­са Фё­да­ра­ві­ча.

— Поль­скі ка­роль Стэ­фан Ба­то­рый па­мёр ад не­вя­до­май хва­ро­бы! Вай­ны не бу­дзе…

Фё­дар Іа­а­на­віч рас­ча­ра­ва­на ад­вяр­нуў­ся ад Га­ду­но­ва, пра­мо­віў­шы:

— Так са­бе вест­ка… Я ж та­бе ка­заў: шчы­ра па­мо­лім­ся — і Бог ад­вяр­не ад нас во­ра­га. Так яно і ста­ла­ся. Гэй, блаз­ны, а ну вы­лазь­це з‑пад ла­вы!

І зноў па­ча­ла­ся цар­ская па­це­ха. Ба­рыс Га­ду­ноў кры­ху па­ста­яў, па­гля­дзеў на гэ­тае вар'­яц­тва і, пра­шап­таў­шы: «А бла­зан за­стаў­ся…» — вый­шаў з па­ко­яў…

 Вiктар ВАРАНЕЦ.