Каму была выгаднай Першая сусветная вайна і чаму яе адгалоскі чутны і сёння?
На днях споўнілася роўна 100 гадоў з пачатку аднаго з самых крывавых і маштабных узброеных канфліктаў у гісторыі чалавецтва — Першай сусветнай вайны. Вялікая Еўрапейская вайна, як яе называлі, цягнулася чатыры гады і чатыры месяцы. За гэты час яна стала шматнацыянальным горам: у ёй удзельнічалі 38 з 59 існуючых на той час незалежных дзяржаў. У выніку перасталі існаваць 4 імперыі: Расійская, Аўстра-Венгерская, Асманская і Германская. Загінула каля 10 мільёнаў вайскоўцаў, яшчэ больш — мірных жыхароў…
Першая сусветная вайна — сапраўдны першы апакаліпсіс сусветнага маштабу. Яго вынікі адбіліся і на лёсах беларусаў. Усе карані Другой сусветнай гняздуюцца там, у самым пачатку мінулага стагоддзя. Адгалоскі той вайны дзесьці з'яўляюцца і сёння. Каб асэнсаваць тыя падзеі не толькі з пункту гледжання нашай гісторыі, але і з пазіцыі фарміравання гістарычнай памяці, уяўленняў пра тыя глыбінныя крыніцы і нават магістральныя тэндэнцыі сённяшняга геапалітычнага развіцця, карэспандэнт «Звязды» пагутарыла са старшым навуковым супрацоўнікам Інстытута гісторыі НАН Беларусі, кандыдатам гістарычных навук Міхаілам СМАЛЬЯНІНАВЫМ, які не адзін год даследуе тэму Першай сусветнай вайны і па праве можа лічыць сябе адным з найбольш дасведчаных яе знаўцаў.
— Міхаіл Мітрафанавіч, ні адна вайна не пачынаецца без прычыны. Якія абставіны прывялі да развязвання Першай сусветнай?
— Безумоўна, эканамічныя. У першую чаргу, гэта тычыцца валодання калоніямі. Англія мела больш за усё калоній, Германія — менш. Пачалася барацьба за перадзел раней падзеленага свету. Германія прэтэндавала на вяршэнства ў Еўропе. У яе планы ўваходзіла спачатку разграміць Францыю, саюзніцу Расіі, а потым усе сілы перакінуць на Расійскую імперыю. Планавалася знішчыць іх па адзіночцы. Вайна была выгаднай і тым, хто займаўся ваеннай прамысловасцю. Неабходна было збываць прадукцыю, на якую раптоўна выраслі цэны. Паўплываў і сацыяльны канфлікт, які заключаўся ў супрацьстаянні бяднейшага насельніцтва і прадстаўнікоў заможнага класа. Менавіта аб'яўленне вайны і прымірыла гэтыя класы. Ужо ў першыя дні мабілізацыі расійскі імператар Мікалай ІІ звярнуўся да насельніцтва з маніфестам, у якім заклікаў забыць усе спрэчкі, аб'яднацца і абараніць Айчыну.
— Сёння самая распаўсюджаная версія таго, чаму пачалася Першая сусветная вайна, — забойства спадчынніка аўстрыйскага прастолу Франца-Фердынанда з жонкай...
— Гэта была толькі нагода каб распачаць узброены канфлікт. Падобнай сітуацыі якраз і чакалі. Аўстрыя абвінаваціла ў забойстве Сербію. А Расійская імперыя не магла аказацца ўбаку, бо была з Сербіяй у саюзе. Вядома, што ў перапісцы з германскім імператарам Вільгельмам ІІ Мікалай ІІ яго вельмі ўпрошваў, каб той паўплываў на сваю саюзніцу не развязваць вайну. Вільгельм, у сваю чаргу, ведаў аб паскоранай мабілізацыі ў Расіі і прасіў яе спыніць. На гэта Мікалай адказваў, што ён нічога не распачынае, а проста хоча прыстрашыць некаторыя дзяржавы. Я бачыў тую перапіску і магу ўпэўнена сказаць, што кіраўнікі імперый былі ў добрых зносінах. Нават адзін аднаго называлі Віллі (Вільгельм) і Нікі (Мікалай). Аднак гэта не выратавала свет: Германія аб'явіла вайну Расіі.
— Атрымліваецца, што яна не была нечаканасцю для Расійскай імперыі, паколькі Мікалай ІІ распачаў мабілізацыю яшчэ да таго, як яму аб'явілі вайну?
— Я вам больш скажу: яшчэ ў 1912 годзе мінскі губернатар Аляксей Гірс у сваім прадпісанні паліцэйскім прыставам паведамляў аб тым, што палітычны гарызонт у Еўропе азмрочаны, і загадваў праверыць усе дакументы, якія былі падрыхтаваны на выпадак мабілізацыі. Да вайны задоўга рыхтаваліся і ў іншых краінах Еўропы. Тэлеграфнае паведамленне аб мабілізацыі трапіла ў Мінск позна вечарам 17 ліпеня 1914 года (па старым стылі). Паліцэйскімі прыставамі яны былі адразу разасланы па ўчастках. Таксама мясцовым уладам уручылі так званыя «чырвоныя канверты», дзе змяшчаліся ўказанні, як дзейнічаць падчас мабілізацыі, а таксама была інфармацыя для насельніцтва. Ужо з васьмі гадзін раніцы наступнага дня на мабілізацыйныя пункты пачалі прыходзіць людзі.
— Першая сусветная вайна — тая падзея, якая фактычна стала пачаткам найгоршага часу. Яна змяніла вельмі многія ўяўленні пра нашу цывілізацыю, пра месца чалавека ў грамадстве, закранула палітычныя і эканамічныя аспекты жыцця...
— Любая вайна — найгоршы час. А што, сёння ён лепшы? А калі ён быў лепшым? Югаславія, Афганістан. Лівія, Ірак, Украіна... Увесь свет літаральна працяты ачагамі канфліктаў! Усё паўтараецца. І, на жаль, па тых жа прычынах: вяршэнства ў свеце, валоданне сыравіннымі рэсурсамі... І сёння гэта наглядна дэманструе нам Амерыка: сцягваючы з усяго свету сыравіну, беражэ сваю. У першую чаргу, я маю на ўвазе нафту. Вось такія краіны і дыктуюць свае ўмовы, а пакутуе народ. А ў той жа Украіне: адны да сёмага поту працуюць у данецкіх шахтах, а іншыя спрабуюць на гэтым узбагаціцца. І даб'юцца таго, што поўнасцю знішчаць гэты рэгіён. А гэта вельмі моцна адаб'ецца на ўкраінскай прамысловасці. Для адных вайна — трагедыя, для іншых — спосаб узбагачэння... Як толькі на тэрыторыі Беларусі аб'явілі Першую сусветную вайну, памешчыкі ўзнялі цэны на салому. А салдатам на ёй спаць. Вось з чаго пачыналася — з самых дробязяў. А прамыслоўцы, якія стваралі ўзбраенне, боепрыпасы, тым больш нажываліся.
— Ці можна сказаць, што большая частка нявырашаных праблем Першай сусветнай вайны сталі прычынамі Другой сусветнай?
— Вядома ж! Германія не дамаглася сусветнага панавання, не стала валодаць усім багаццем... Яшчэ пачынаючы з XІІ стагоддзя, у Германіі былі толькі адны мэты: узгадаць хаця б Лядовае пабоішча. Задачы, якія перад сабой ставілі праціўнікі Антанты, у Першай сусветнай вайне не былі дасягнуты. У Другой сусветнай планавалася ўсё ж такі дамагчыся свайго. Тым больш, да ўлады прыйшоў такі чалавек, як Гітлер. Ідэі сталі яшчэ больш вар'яцкімі. Здавалася, правалу быць не павінна. Але так толькі здавалася.
Больш за тое, наступствы гэтых войнаў у апошнія гады праявіліся на тэрыторыі краін былога Савецкага Саюза. Вось якая дыферэнцыяцыя адбылася: хто жабруе, а хто мільярды лічыць. А што, ва Украіне хіба не так? І гэты народ, відаць, як ніякі іншы, так і не засвоіў урокаў Вялікай Айчыннай вайны. Вядома, гэта не тычыцца ўсіх. Не сумняваюся, што сярод тых, хто прыйшоў да ўлады не канстытуцыйным, а захопніцкім, узброеным шляхам, шляхам дзяржаўнага перавароту, — атожылкі тых, хто ў той вайне ваяваў на баку фашыстаў, хто падтрымліваў ідэі Бандэры. Наўрад ці ўнукі і праўнукі герояў Вялікай Айчыннай змаглі б сёння ўзяцца за зброю і ваяваць супраць сваіх.
— Чаму да Першай сусветнай вайны зусім іншае стаўленне, чым да Другой сусветнай? Няўжо справа толькі ў аддаленасці тых падзей ад нас?
— Справа, хутчэй, у тым, што ўзнікае пытанне: як адносіцца беларусам да той вайны — яна наша ці не? Маўляў, гэта была вайна імперый, у якой удзельнічала Расія і ваявалі рускія, а не беларусы. А колькі чалавек з беларускіх губерняў было мабілізавана ў гэтыя ваенныя гады! Сёння нават цяжка падлічыць. Адны кажуць, што 800 тысяч, іншыя называюць лічбу 900 тысяч. Вядома, сярод іх былі не толькі беларусы: на нашай тэрыторыі жылі і расіяне, палякі, украінцы, татары. Да 600 тысяч афіцэраў і салдат страціла на беларускай зямлі расійская армія падчас баявых дзеянняў. Калі ўсіх падлічыць, магчыма, будзе больш за мільён. Беларусь знаходзілася ў эпіцэнтры тых баёў, лінія фронту доўгі час праходзіла на нашай зямлі. Дык няўжо тая вайна не наша?
Сапраўды, Кастрычніцкая рэвалюцыя, грамадзянская вайна, Вялікая Айчынная быццам адсунулі Першую сусветную вайну на задні план. І да гэтага часу падзеі Другой сусветнай даследуюцца большасцю гісторыкаў. Першую сусветную вайну пачалі вывучаць з усталяваннем савецкай улады. У асноўным, гэтай тэмай займаліся вайскоўцы, ды і даследавалі яе толькі з пункту гледжання стратэгіі і тактыкі. Публікавалі навуковыя працы, пісалі мемуары ўдзельнікі вайны. І ўсё на гэтым. Незапатрабаванасць тэмы і адсутнасць цікавасці да яе я адчуў на сабе. Пасля распаду Савецкага Саюза я хацеў перайсці да вывучэння падзей Першай сусветнай вайны, на што кіраўніцтва таго часу мне сказала: маўляў, гэта была руская армія — няхай расіяне і вывучаюць. Гучыць абсурдна, але гэта праўда. Што тычыцца Вялікай Айчыннай вайны, то тут, вядома, такія аргументы недапушчальныя. Хаця, па сутнасці, героі Другой сусветнай — дзеці, унукі тых, хто з такой жа мужнасцю змагаўся за народ, за Радзіму, за нас з вамі падчас Першай сусветнай...
— Многія кажуць пра падабенства эпохі перад Першай сусветнай вайной і нашага часу. Сёння Блізкі Усход — парахавая бочка. Нават, можа, больш выбухованебяспечная, чым Балканы 1914-га...
— На шчасце, вось ужо 70 гадоў як свет жыве без сусветнага пажару. А міжнацыянальныя канфлікты, якія рэгулярна ўспыхваюць у розных кропках постсавецкай прасторы, народжаны распадам Савецкага Саюза. І ад іх нікуды не дзенешся. Гэта тады ў адной краіне ўсе былі роўнымі адзін з адным, незалежна ад нацыянальнасці. А сёння дзяржаў шмат, і ў кожнай — свае інтарэсы. Гэта тычыцца і буйнейшых сусветных дзяржаў. Таму так, пэўнае падабенства назіраецца. Адрозненне толькі ў тым, што тады дзялілі калоніі, а сёння — сыравіну.
— А яе становіцца ўсё менш... Няўжо чарговая сусветная непазбежная?
— Вядома, небяспека вельмі вялікая. Але не дай Бог, бо гэта будзе ўжо канец усяму. Пры існаванні такой магутнай зброі, ды ў масавай колькасці, выжыць не давядзецца. Загіне не толькі канкрэтная краіна, частка свету, кантынент, а цэлая планета. Мы не павінны гэтага дапусціць! Таму трэба, каб народ выступіў адзіным фронтам супраць амерыканскага глабалізму і дыктату іншых краін, аб'яднаўся так, як некалі нашы дзяды і прадзеды. І толькі ад чалавека, ад нас з вамі, залежыць, ці будзе мір на зямлі. А ён павінен быць!
Вераніка КАНЮТА.
Дарэчы
Учора падчас пасяджэння «круглага стала», прысвечанага 100-годдзю пачатку Першай сусветнай вайны, стала вядома, што за сродкі Саюзнай дзяржавы будзе знята кінастужка пра гэтую вайну. «Ужо ідзе працэс дамоўленасці, дзе ў тым ліку абмяркоўваецца бюджэт праекта. Вядома, сума немалая, бо гэта будзе кінаэпапея. На жаль, мы не паспелі да гэтай даты. Аднак у бліжэйшы час праект будзе рэалізаваны», — расказала саветнік Прадстаўніцтва Пастаяннага камітэта Саюзнай дзяржавы ў Мінску Людміла АНТОНАВА.
Прафесар кафедры гісторыі Беларусі і паліталогіі Беларускага дзяржаўнага тэхналагічнага ўніверсітэта Уладзімір КАЗЛЯКОЎ падкрэсліў, што вопыт Першай сусветнай вайны мае важнае значэнне для дзяржаў і народаў. «Галоўнае — зрабіць правільныя высновы. Вопыт вайны павінен быць не толькі захаваны і абагульнены. Урокі вайны трэба пастаянна ўлічваць пры аналізе сённяшніх сітуацый. Аднак самае галоўнае — захоўваць і берагчы гераічныя старонкі нашых продкаў, якія праявілі сябе ў гады Першай сусветнай вайны», — лічыць доктар гістарычных навук.
— Усё часцей гучыць заклапочанасць развіццём тых падзей, якія адбываюцца сёння ў цэнтры славянскага свету, — зазначыў акадэмік-сакратар Аддзялення гуманітарных навук і мастацтваў НАН Беларусі, доктар гістарычных навук, прафесар Аляксандр КАВАЛЕНЯ. — Факел вайны ўжо запалены. Мы стаім на парозе вельмі сур'ёзнага выпрабавання. Шматлікія сілы імкнуцца ўпіхнуць Расію ў братазабойчую вайну. Наш зварот да гісторыі Першай сусветнай вайны грунтуецца, перш за ўсё, на выказванні мудрацоў: «Адшукай усяму пачатак — і ты многае зразумееш». Сёння нельга не бачыць таго, што адбываецца пазачарговы перадзел свету. Таму робіцца многае, каб штурхнуць нас з вамі (я не магу аддзяляць Беларусь ад Расіі) на развязванне новай і больш небяспечнай вайны, калі ўжо не будзе каму яе даследаваць, пісаць успаміны.
Інтэрв'ю з алімпійскім чэмпіёнам па фехтаванні.
Прафесійна, аператыўна, па-добраму.