Гераізм і пацыфізм з экрана

Му­зей гіс­то­рыі кі­но пра­па­ноў­вае да­лу­чыц­ца да пра­гля­ду леп­шых філь­маў пра Пер­шую су­свет­ную вай­ну

Ці­ка­вай аль­тэр­на­ты­вай мэй­нстры­му з кі­на­пра­ка­та мо­жа стаць рэт­ра­спек­тыў­ная пра­гра­ма Му­зея гіс­то­рыі кі­но «Вар'­яц­тва 1914 го­да» пры­све­ча­ная 100-год­дзю з па­чат­ку Пер­шай су­свет­най вай­ны.

Нель­га ад­маў­ляць важ­насць гэ­тай тэ­мы не толь­кі ў між­на­род­ным кан­тэкс­це, але і для на­шай кра­і­ны ў пры­ват­нас­ці. «Ва­ен­ныя дзе­ян­ні», аку­па­цыя, га­за­выя ата­кі, ва­ен­ная цэн­зу­ра, пры­му­со­вая пра­ца, ма­ра­дзёр­ства, буй­ныя ча­ла­ве­чыя, ма­тэ­ры­яль­ныя і куль­тур­ныя стра­ты ад­бы­ва­лі­ся быц­цам на аран­да­ва­най бе­ла­рус­кай тэ­ры­то­рыі, якая пе­ра­ўтва­ры­ла­ся ў тэ­ат­раль­ную пло­шчу для жу­дас­на­га арт­ха­ус­на­га спек­так­ля, але не да­ла ні га­лоў­ных ро­ляў, ні ды­ві­дэн­даў, ні сла­вы.

Ка­лі нель­га аб­мі­нуць тэ­му су­свет­най вай­ны ў ста­га­до­вы юбі­лей са­ра­еў­ска­га за­бой­ства, то іг­на­ра­ваць маг­чы­масць па­зна­ё­міц­ца з на­быт­ка­мі гіс­то­рыі кі­не­ма­то­гра­фа так­са­ма не­па­жа­да­на. На што ў пра­гра­ме трэ­ба звяр­нуць ува­гу? На ўсё! Але ж каб вы­браць стуж­ку на свой густ, трэ­ба ра­за­брац­ца больш кан­крэт­на.

Ім­ёны Хіч­ко­ка, Штэрн­бер­га, Куб­ры­ка, як гэ­та ні ба­наль­на, га­во­раць са­мі за ся­бе. Але боль­шас­ці не­вя­до­ма, аб чым яны і ін­шыя рэ­жы­сё­ры (у пра­гра­ме 8 філь­маў) ха­це­лі па­ве­да­міць, за­кра­на­ю­чы тэ­му су­свет­най вай­ны, што з бяс­кон­ца­га плас­та ін­фар­ма­цыі па­лі­чы­ла­ся най­больш важ­ным і шмат­знач­ным, ці, мо­жа, вай­на ста­ла толь­кі ан­ту­ра­жам, са­сту­па­ю­чы мес­ца пра­та­га­ніс­та не­ча­му ін­ша­му? Якія фі­ла­соф­скія, псі­ха­ла­гіч­ныя, ідэа­ла­гіч­ныя плас­ты лепш за ўсё раз­ві­ваць у тэ­ме вай­ны? Па­гля­дзім, які­мі сты­ліс­тыч­ны­мі, кі­не­ма­та­гра­фіч­ны­мі пры­ёма­мі, дра­ма­тур­гіч­ны­мі кан­флік­та­мі ка­рыс­та­лі­ся рэ­жы­сё­ры. Вар­та зра­зу­мець, ці мо­жа сі­ла мас­тац­тва праз ча­ла­ве­ка, які зна­ё­мы з вай­ной не з эпіч­ных кніг, а з гнят­лі­вай рэ­ча­іс­нас­ці, пра­сяк­нуць су­час­на­га гле­да­ча.

Пра­гра­ма скла­да­ла­ся з кла­січ­ных філь­маў су­свет­ных рэ­жы­сё­раў, ра­біў­ся ак­цэнт на гуч­ныя ім­ёны твор­чых лю­дзей. Боль­шая част­ка кар­цін у рэт­ра­спек­ты­ве зня­та яшчэ ў пер­шай па­ло­ве XX ста­год­дзя.

У пра­гра­ме ёсць дзве са­вец­кія кар­ці­ны. Ула­дзі­мір Корш-Саб­лін, адзін з вы­дат­ных дзея­чаў бе­ла­рус­ка­га кі­не­ма­то­гра­фа ў час яго ста­наў­лен­ня, у сва­ёй кар­ці­не «Пер­шы ўзвод» рас­па­вя­дае пра част­ку ар­міі, сфар­мі­ра­ва­ную ў бе­ла­рус­кім го­ра­дзе. Ва ўзво­дзе ра­зам бу­дуць зма­гац­ца баль­ша­ві­кі і мен­ша­ві­кі, і ў вы­ні­ку фільм пе­ра­тво­рыц­ца ў апо­вед-ус­хва­лен­не ўся­го «са­вец­ка­га», што не дзіў­на для філь­ма 1932 го­да. Ажыц­ця­віц­ца гэ­та праз ад­люст­ра­ван­не кан­флік­ту па­між «ма­гут­ным» ду­хам са­вец­ка­га ча­ла­ве­ка і «контр­амі». Абод­ва ба­кі су­праць­дзе­ян­ня (у цэнт­ры ж во­ра­гі не су­свет­най вай­ны, а гра­ма­дзян­скай) ма­юць ка­тэ­га­рыч­ныя рэ­жы­сёр­скія яр­лы­кі «ста­ноў­чы/ад­моў­ны». Зда­га­дай­це­ся, хто ёсць хто.

Мож­на звяр­нуц­ца да філь­ма «Ус­кра­і­на» Ба­ры­са Бар­не­та, дзе за­дзей­ні­ча­ны тэ­ры­та­ры­яль­на бліз­кія нам пер­са­на­жы. Мі­ка­лай Кад­кін ся­род ты­сяч та­кіх жа, як ён, жы­ха­роў пра­він­цыі, ад­праў­ля­ец­ца на фронт Пер­шай су­свет­най вай­ны. Ня­гле­дзя­чы на цяж­касць тэ­мы, фільм лёг­кі, прос­ты і на­ват смеш­ны, бо смех, як вя­до­ма, леп­шы па­ся­рэд­нік у спра­ве ад­роз­нен­ня праў­ды ад хлус­ні.

Се­рыю па­ка­заў жа на гэ­там тыд­ні ад­крыў фільм аме­ры­кан­ца-муль­ты­міль­я­не­ра Го­вар­да Хью­за «Анё­лы пек­ла». Хьюз — ін­жы­нер, авія­тар, прад­пры­маль­нік, адзін з са­мых ба­га­тых лю­дзей Аме­ры­кі і той «хто мог на­ву­чыць плес­ці інт­ры­гі са­мо­га Ма­кі­я­ве­лі». Асо­ба спрэч­ная, не­ад­на­знач­ная, але ле­ген­дар­ная, пра­та­тып га­лоў­на­га ге­роя філь­ма «Авія­тар» Мар­ці­на Скар­сэ­зэ (і не толь­кі яго). І гэ­ты ча­ла­век зды­маў філь­мы. Як ама­тар па­лё­таў, ён зра­біў га­лоў­ны­мі ге­ро­я­мі кар­ці­ны «Анё­лы пек­ла» двух бра­тоў-авія­та­раў на па­чат­ку су­свет­най вай­ны. Фільм атры­маў­ся, ма­быць, та­кім жа маш­таб­ным, як асо­ба рэ­жы­сё­ра і яго ра­ху­нак у бан­ку. Кар­ці­на ад­мет­ная не­ве­ра­год­ны­мі тру­ка­мі са­ма­лё­таў у па­вет­ры, на якія бы­лі па­тра­ча­ны та­кія ж не­ве­ра­год­ныя для та­го ча­су гро­шы.

Фільм Лью­і­са Мэй­лстоў­на «На за­ход­нім фрон­це без пе­ра­мен» па­вод­ле ра­ма­на Рэ­мар­ка ці­ка­вы ўжо тым, што з'яў­ля­ец­ца эк­ра­ні­за­цы­яй тво­ра ад­на­го з га­лоў­ных пісь­мен­ні­каў «стра­ча­на­га па­ка­лен­ня». Да та­го ж і сам фільм стаў якас­ным, узор­ным ула­даль­ні­кам двух «Ос­ка­раў». Не трэ­ба ча­каць пус­то­га ўва­саб­лен­ня фа­бу­лы, бо ў асно­ве — Рэ­марк, а ён ней­кім не­вы­тлу­ма­чаль­ным чы­нам ства­рае ўлас­ную не­за­быў­ную ат­мас­фе­ру. Ёсць і ідэя: заў­зя­ты па­цы­фізм. Ні­я­кай пры­га­жос­ці ў во­ін­скіх подз­ві­гах ці паэ­тыч­нас­ці ў па­тры­я­тыз­ме сал­дат. Вай­на, перш за ўсё, — зло­дзей, які кра­дзе не­зва­рот­нае.

У пра­гра­ме ёсць яшчэ дзве аме­ры­кан­скія кар­ці­ны: «Агань­ба­ва­ная» Джо­за­фа фон Штэрн­бер­га з Мар­лен Дзіт­рых у га­лоў­най ро­лі і больш бліз­кі да су­час­нас­ці ў па­раў­на­нні з кар­ці­на­мі трыц­ца­тых фільм Стэн­лі Куб­ры­ка «Сцеж­кі сла­вы» (1957).

Да­рэ­чы, фон Штэрн­берг, як ві­даць па проз­ві­шчы, не аме­ры­ка­нец, а аў­стры­ец, ды і Мар­лен Дзіт­рых у свой час з'е­ха­ла з род­най Гер­ма­ніі, па­лі­ты­ка якой ёй прын­цы­по­ва не па­да­ба­ла­ся. Што ты­чыц­ца «Агань­ба­ва­най», сэр­ца мо­жа ўзру­шыц­ца яшчэ на анон­се. У цэнт­ры дра­ма­тыч­на­га сю­жэ­та пра­сты­тут­ка/агент аў­стрый­скай контр­раз­вед­кі Ма­ры, якая за­ка­ха­ла­ся ў рус­ка­га лей­тэ­нан­та і да­па­маг­ла яму па­збег­нуць арыш­ту. За здра­ду ра­дзі­ме яна па­він­на па­нес­ці ад­каз­насць. Пра­явы са­праўд­на­га ка­хан­ня, ад­да­на­сці свай­му па­чуц­цю і ад­ва­гі да кан­ца жыц­ця ў аб­ста­ві­нах вай­ны на­бы­ва­юць гі­пер­ба­лі­за­ва­ны, ге­рой­скі ха­рак­тар. Яшчэ боль­шае ўра­жан­не гэ­та ства­рае та­му, што ўва­саб­ля­ец­ца ў ге­ра­і­не-жан­чы­не. «Агань­ба­ва­ная» — не адзі­ны прык­лад су­пра­цоў­ніц­тва рэ­жы­сё­ра і акт­ры­сы, іх пер­шай су­мес­най пра­цай ста­ла стуж­ка «Бла­кіт­ны анёл», пас­ля якой Дзіт­рых ста­ла зна­ка­мі­тай, услед ру­шыў фільм «Ма­ро­ка», зня­ты ўжо ў Га­лі­ву­дзе, по­тым «Агань­ба­ва­ная», «Шан­хай­скі экс­прэс» і ін­шыя.

Фільм з На­цы­я­наль­на­га рэ­ест­ра най­больш знач­ных філь­маў ЗША «Сцеж­кі сла­вы» Стэн­лі Куб­ры­ка па­каз­вае вай­ну не як зма­ган­не па­між фак­тыч­ны­мі во­ра­га­мі (Фран­цыя і Гер­ма­нія), а ба­раць­бу на ад­ным ба­ку ба­ры­кад, дзе ага­ля­юц­ца глуп­ства, кры­ва­душ­насць і жорст­касць ар­мей­скіх вяр­хоў.

Ге­не­ра­ла ў філь­ме сыг­раў Адольф Мен­жу, які ў свой час вы­ка­наў ад­ну з га­лоў­ных ро­ляў у філь­ме «Па­ры­жан­ка» Чарль­за Чап­лі­на, так­са­ма ў «Сцеж­ках сла­вы» зняў­ся вя­до­мы ак­цёр Кірк Дуг­лас.

Фільм тон­ка­га сты­ліс­та — фран­цуз­ска­га рэ­жы­сё­ра Жа­на Рэ­ну­а­ра (сы­на мас­та­ка Агюс­та Рэ­ну­а­ра) «Вя­лі­кая ілю­зія» — «кі­не­ма­та­гра­фіч­ны во­раг №1» для на­цысц­кай Гер­ма­ніі. Два фран­цуз­скія лёт­чы­кі трап­ля­юць у ня­мец­кі ла­гер для ва­ен­на­па­лон­ных, дзе зна­хо­дзяц­ца так­са­ма і бры­тан­скія афі­цэ­ры. Ра­зам яны пла­ну­юць уцё­кі, але фран­цу­заў ад­праў­ля­юць у ін­шую тур­му.

Ці­ка­ва, на­коль­кі моц­ны па­цы­фісц­кі па­сыл у філь­ме, дзе не гу­чыць вы­бу­хаў гар­мат, не льец­ца кроў, сал­да­ты не па­мі­ра­юць ад зброі во­ра­га. Дзе­ян­не кар­ці­ны ад­бы­ва­ец­ца амаль увесь час у за­кры­тых па­мяш­кан­нях, ар­се­нал рэ­жы­сё­ра — пер­са­на­жы, дыя­ло­гі ды эс­тэ­тыч­ны па­ды­ход да ства­рэн­ня кі­но.

«Сак­рэт­ны агент» — фільм, які Аль­фрэд Хіч­кок зняў за­доў­га да вя­до­мых кар­цін «Вя­роў­ка», «Акно ў двор», «Псі­ха» і ін­шых у Вя­лі­ка­бры­та­ніі, а не ў Га­лі­ву­дзе. Сю­жэт па-хіч­ко­каў­ску дэ­тэк­тыў­ны, у цэнт­ры дзе­ян­ня — бры­тан­скі агент, які па­ві­нен вы­ка­наць пэў­нае за­дан­не ў Швей­ца­рыі, яго ка­ле­га-кі­лер па мя­нуш­цы Ге­не­рал і на­зва­ная жон­ка Эль­за. Фільм з ідэа­льным спа­лу­чэн­нем за­хап­ляль­на­га сцэ­на­рыя, вы­дат­най ак­цёр­скай іг­ры і вы­ве­ра­на­га ман­та­жу па­ды­хо­дзіць для якас­на­га ад­па­чын­ку і ўсве­дам­лен­ня «ма­гіі кі­но».

Па­ка­зы бу­дуць ажыц­цяў­ляц­ца па се­ра­дах і пят­ні­цах да 29 жніў­ня.

Ірэ­на КА­ЦЯ­ЛО­ВІЧ