Клёцкі

Каб па­лю­біць буль­бу так, як лю­бім яе мы, бе­ла­ру­сы, трэ­ба вель­мі па­га­ра­ваць. Гэ­та ж вам не да­лі­ка­тэс які, а са­праўд­ны па­ра­ту­нак. Вунь ір­лан­цы — так­са­ма буль­ба­шы. Пад анг­лій­скім на­ціс­кам буль­бач­ка для іх у свой час бы­ла не "дру­гім", а "пер­шым" хле­бам — толь­кі ёю і пе­ра­бі­ва­лі­ся. Ка­лі ж у ся­рэ­дзі­не XІХ ста­год­дзя на вы­ра­та­валь­ныя клуб­ні на­па­ла за­ра­за — фі­та­фта­роз, дык ледзь­ве не па­мер­лі: го­лад ска­сіў амаль тра­ці­ну на­сель­ніц­тва.

...Ка­лі па краі гу­ля­юць вой­ны, як у нас, ды вы­мя­та­юць з куб­лоў, за­се­каў, па­ліц, дзе­жак усе за­па­сы, дык хо­чаш не хо­чаш, але абе­руч ухо­піш­ся за вы­ра­та­валь­нае ка­ліўе. Ці за рыд­лёў­ку. Буль­бу ж ані­ко­лі не вы­бе­раш да апош­ня­га клуб­ня, неш­та ў зям­лі за­ста­нец­ца, а га­лод­ны ча­ла­век га­то­вы пе­ра­ка­паць цэ­лую дзя­лян­ку, каб вы­вер­нуць на па­верх­ню коль­кі вы­ра­та­валь­ных клу­бянь­коў — не абы-які скарб. А то і вы­па­раць з гле­бы якім прут­ком, ка­лі не­глы­бо­ка ў зям­лі ля­жаць. Та­кія клуб­ні ў на­ро­дзе на­зы­ва­юць "па­ро­ні­кі". Дар­ма што доб­ра пад­мерз­лыя: не здзя­руц­ца на тар­цы, дык зле­пяц­ца ў якую алад­ку, не­пры­ем­на са­лад­ка­ва­тую, не вель­мі смач­ную, але ж го­лад не цёт­ка...

Буль­ба — не сы­ты на­едак, не над­та спа­жыў­ны, але го­лад пад­ма­неш. Мо­жа, бе­ла­ру­сы та­му та­кія ешчыя (ах­во­чыя доб­ра па­ес­ці), як свед­чыў у сва­іх тво­рах Ка­рат­ке­віч, што як­раз і па­раз­бі­ва­лі, па­рас­цяг­ва­лі свае страў­ні­кі буль­бай пад­час хар­чо­вай ня­ста­чы, а та­ды ўжо гэ­тая асаб­лі­васць і ў "па­ро­ду" ўе­ла­ся. Дык не бу­дзеш жа ха­дзіць і слу­хаць, як бур­чыць пус­ты жы­вот. Па­хо­дзіш, па­хо­дзіш — ды і пе­ра­ку­сіш. Тым больш, ка­лі са­ла поў­ны ку­бел, на га­ры­шчы ві­сяць кум­пя­кі, кін­дзюк, на доў­гім шаст­ку — коль­цы дух­мя­ных каў­бас, а ў пра­ха­лод­ным скле­пе ста­яць ца­бэ­рач­кі з са­лё­ны­мі груз­да­мі ды ін­шы­мі, пры­ціс­ну­ты­мі гнё­там, ма­чо­ні­ка­мі. Ну і, вя­до­ма, са­лё­ныя агу­роч­кі, дзе­жач­ка ква­ша­най ка­пус­ты. Ды шмат ча­го яшчэ... А буль­бы ў ка­ту­ху — пад столь. "Ура­дзі­ла ле­тась — ад­гро­бу не бы­ло, — ка­за­лі ад­на­вяс­коў­цы. — Ды ўся ежан­ка, як ад­бор­ная, — клу­бень у клу­бень". А но­вых вай­ско­вых гры­мот па­куль не чут­но і зда­лё­ку — рас­пя­рэз­вай­ся, бе­ла­рус!

Пры­сма­кі пры­сма­ка­мі, але як ты за­бу­дзеш­ся на вы­ра­та­валь­ні­цу-буль­бу? Ані­як. І не толь­кі з удзяч­нас­ці. Ня­гле­дзя­чы на тое, што пас­ля апош­няй вай­ны коль­кі па­ка­лен­няў вы­рас­ла — звыч­ка да заў­сёд­ня­га ўжы­ван­ня буль­бы ўжо ў ген­най па­мя­ці за­ма­ца­ва­ла­ся.

А каб буль­бач­ка не "згу­бі­ла­ся" на свя­точ­ным ста­ле ся­род роз­ных пры­сма­каў, бе­ла­ру­сы па­ча­лі кру­ціць яе, цер­ці, скрэб­ці, на­ра­заць ды пры­дум­ляць са­мыя раз­на­стай­ныя стра­вы. Звыш дзвюх­сот, зда­ец­ца, пры­ду­ма­лі. У ка­го больш?

У гэ­тым вы­на­ход­стве, як мне зда­ец­ца, вы­яві­ла­ся не абы-якая муд­расць і жыц­цё­вая сі­ла май­го на­ро­да. Зра­біць з буль­бы сма­ка­ту та­кую, каб ма­лыя дзет­кі да­ба­вач­кі пра­сі­лі, ні­ко­лі не зды­маць яе са ста­ла — і ў буд­ні, і ў свя­ты, пад­час кож­най ра­дзін­най бя­се­ды, каб усе да ад­на­го пад­свя­до­ма ўця­мі­лі: без буль­бы ня­ма жыц­ця.

Ся­род га­ла­ва­круж­на­га мност­ва бе­ла­рус­кіх буль­бя­ных страў ёсць коль­кі вы­біт­ных, якія мы вы­стаў­ля­ем за­меж­ным гас­цям, каб па­ка­заць сваю на­цы­я­наль­ную ад­мет­насць. Пер­шын­ству­юць тут, ба­дай што, дзя­ро­ні­кі. Пры­тым па­да­дзе­ныя па-роз­на­му га­тун­ку: мож­на са смя­тан­кай, мож­на пе­ра­кла­дзе­ныя дух­мя­ны­мі сква­рач­ка­мі і скрыль­ка­мі сма­жа­най каў­бас­кі з цы­буль­кай...

Мая жон­ка па­час­тун­ка­выя дзя­ро­ні­кі га­туе за­звы­чай з час­нач­ком. За­ўва­жы­ла, што яны вель­мі па­да­ба­юц­ца май­му сяб­ру Пет­ра­ку. Дык як толь­кі да­зна­ец­ца, што ён пры­е­дзе на гос­ці ці на ры­бал­ку, — не­ўза­ба­ве ўчую, як на кух­не спя­вае сва­ім хры­па­тым глу­хім го­ла­сам тар­ка.

Пят­рок, упля­та­ю­чы дзя­ро­ні­кі, не пра­мі­не ска­заць: "Якая ў ця­бе Яня ха­ро­шая..." Я маў­чу, а сам са­бе ду­маю: "Усе чу­жыя жон­кі "ха­ро­шыя", каб ты ве­даў, сяб­рук..."

Ад­ной­чы, пад­час вай­ны, мая ма­ту­ся Фро­ся вы­му­ша­на бы­ла па­зна­ё­міць з на­шай на­цы­я­наль­най ку­лі­нар­най ад­мет­нас­цю ня­мец­ка­га сал­да­та.

Фронт ад­ка­ціў­ся. У на­шай вёс­цы за­стаў­ся не­вя­ліч­кі гар­ні­зон за­хоп­ні­каў — сал­да­ты ста­рэй­ша­га ве­ку, з або­зу, мож­на ска­заць. Зда­ры­ла­ся так, што ма­ту­ся са слязь­мі на ва­чах бы­ла вы­му­ша­на з да­па­мо­гай ін­шых жан­чын пры­рэ­заць сваю за­ня­па­лую ад рап­тоў­най хва­ро­бы ка­роў­ку. Дык і на­ду­ма­ла на све­жым лоі на­сма­жыць дзя­ро­ні­каў на ўсю сям'ю ды пры­сель­цаў са спа­ле­ных хат — ба­ла­зе ў той год вай­ны ча­го-ча­го, а буль­бы яшчэ тро­хі бы­ло. Дух­мя­ны пах учуў не­мец, які на раз­да­рож­жы, по­бач з аца­ле­лай ад па­жа­ру ха­ты ма­ту­сі, са стрэль­бай за пля­чы­ма ста­яў на па­сту. Дык не па­спе­ла яна на­сма­жыць га­руш­ку дзя­ро­ні­каў, як тоў­сты, ні­бы ца­бэ­рак, фрыц ува­ліў­ся ў ха­ту. Агле­дзеў рас­па­ле­ную печ, за­гнет, ткнуў паль­цам у чыс­тую та­лер­ку на ста­ле і ска­ман­да­ваў: "Мат­ка, ком!" Ма­ту­ся, сціс­нуў­шы сэр­ца, бы­ла вы­му­ша­на на­клас­ці за­хоп­ні­ку з па­тэль­ні га­ра­чых дзя­ро­ні­каў. А по­тым зноў гу­ча­ла: "ком", "ком"... Што тут па­ро­біш, за­ста­ва­ла­ся хі­ба што лі­чыць на­поў­не­ныя та­лер­кі, як тыя "пяць лы­жак за­цір­кі"...

На­заўт­ра тоў­сты не­мец зноў уку­ліў­ся ў ха­ту і, не пра­мо­віў­шы ні ні сло­ва, да­стаў з кі­шэ­ні і па­клаў на стол шпу­лю ні­так з ігол­кай і ка­ва­ла­чак мы­ла. А, фрыц, смач­на?

На жаль, мя­не ба­дай што ні­ко­лі ў жыц­ці ні­хто не на­зы­ваў "буль­ба­шом". А то б я ў ад­каз пры­яз­на ўсміх­нуў­ся: пры­зна­лі-та­кі брат­ку-бе­ла­ру­са ў "ва­ві­лон­скім стоў­па­тва­рэн­ні" на­ро­даў! Якая тут крыў­да — ра­дасць! А вось ка­лі я ў якой ку­лі­на­рыі чы­таю на цэт­лі­ку "оладьи кар­то­фель­ные", дык, пры­знац­ца, тро­хі крыў­джу­ся — не за ся­бе, а за дзя­ро­ні­кі. Але ня­доў­га. Як па­ду­маю, што маг­лі б на­пі­саць "драники" ці горш та­го — "дряники", дык мо­таш­на ро­біц­ца. Не мае пе­ра­кла­ду гэ­тае сло­ва. Не­паў­тор­нае яно, як на­ша на­цы­я­наль­ная ад­мет­насць.

Але, каб вы ве­да­лі, аса­біс­та я не дзя­ро­ні­кі лі­чу га­лоў­най на­цы­я­наль­най стра­вай з буль­бы, а клёц­кі. На ма­ёй Ле­пель­шчы­не (і не толь­кі) гэ­тая стра­ва яшчэ і куль­та­вая, сак­раль­ная.

Толь­кі што зва­ра­ныя клёц­кі, як ні­вод­ная ін­шая стра­ва, па­ты­ха­юць га­ра­чы­нёй. Па­кла­дзе­ныя на та­лер­ку, яны доў­га сы­хо­дзяць па­рай, а яшчэ — во­да­рам мяс­но­га, на­поў­не­на­га дух­мя­ны­мі пры­пра­ва­мі на­чын­ня, які ад­дае па­вет­ру ўда­ла зроб­ле­ная ўме­лай гас­па­ды­няй аба­лон­ка з буль­бя­но­га дзя­рэн­ня. Як­раз для та­го, каб зра­біць та­кую аба­лон­ку, і па­тра­бу­ец­ца ку­хар­ская спрыт­насць. Трэ­ба па­ста­рац­ца, каб яна бы­ла не ка­ля­най і каб не раз­ва­ры­ла­ся, каб атры­ма­ла­ся мяк­кай і са­ка­ві­тай. А для гэ­та­га — ад­чу­ваць, да якой сту­пе­ні ад­ціс­каць у мар­лі дзя­рэн­не, каб у ім за­ста­ло­ся роў­на столь­кі, коль­кі трэ­ба, буль­бя­но­га со­ку. Вось у чым па­він­на быць спрыт­насць! А пра ас­тат­нія "дро­бя­зі", без якіх ня­ма сма­ку, я ўжо і ка­заць не бу­ду.

Мяс­ное на­чын­не клёц­кі, як вы ве­да­е­це, на­зы­ва­ец­ца "ду­шой". Ві­даць, як­раз та­му праз аса­цы­я­тыў­ную по­вязь клёц­кі ста­лі ў нас аба­вяз­ко­вай, мож­на ска­заць, ры­ту­аль­най стра­вай на хаў­ту­рах і па­мін­ках — і на со­рак дзён, і кож­ную Ра­ду­ні­цу.

Сё­ле­та на гэ­ты Вя­лік­дзень для па­мер­лых, пас­ля та­го, як па­кла­ніў­ся род­ным ма­гі­лам, я па­ехаў ра­зам з сяб­рам у яго вёс­ку з пра­го­жай наз­вай Асцё, што ў дру­гім ба­ку ад Ле­пе­ля. На мо­гіл­ках са­бра­ла­ся ўся яго ра­дзі­на. Па­ста­ві­лі квет­кі пад кры­жы, па­га­ва­ры­лі, а та­ды пай­шлі ў ха­ту да Але­га­вай цёт­кі Тац­ця­ны на бя­се­ду. Але за­ба­ві­лі­ся на мо­гіл­ках, а бра­ту Але­га Ва­ле­рыю трэ­ба бы­ло спеш­на ехаць на па­клон жон­чы­ным род­ным, якія па­кі­ну­лі гэ­ты свет. Мо­гіл­кі ж тыя — на краі су­сед­ня­га ра­ё­на, яшчэ па­спець трэ­ба. Дык і за­сер­да­ваў ма­лец на ма­руд­лі­васць рад­ні, ір­ва­нуў з мес­ца...

Ка­лі цёт­ка Та­ця­на па­ча­ла па­да­ваць клёц­кі, дык толь­кі і ўзды­ха­ла:

— А-я-яй, як шка­да, што Ва­ле­рач­кі ня­ма з на­мі, як шка­да! На­хай бы хоць ад­ну клё­цач­ку з'еў...

Цёт­ка шка­да­ва­ла не толь­кі та­му, што Ва­ле­рач­ка не па­каш­та­ваў смач­нень­ка­га, а больш та­му, што не за­вя­заў­ся яшчэ адзін не­за­мен­ны ву­зель­чык на ні­ці­не па­мя­ці, якая злу­чае рад­ню праз аб­ся­гі жыц­ця і смер­ці. Дзіў­на, але як­раз пад­час каш­та­ван­ня клё­цак гэ­тая ні­ці­на на­цяг­ва­ец­ца асаб­лі­ва моц­на, як стру­на. Вось вам і звы­чай­ная ежа!

Не трэ­ба ду­маць, што клёц­кі "пры­пі­са­ны" толь­кі на жа­лоб­ным ста­ле. Зу­сім не. Усе смач­ныя стра­вы — жыц­це­сцвяр­джаль­ныя, ва­рац­ца з пры­пра­вай ра­дас­ці. Ад­но што ча­су трэ­ба шмат на пры­га­та­ван­не клё­цак, да­во­дзіц­ца "па­пэц­кац­ца", а вяс­ко­вай гас­па­ды­ні, у свой час за­ня­тай на кал­гас­ным по­лі ды ў ага­ро­дзе, дых­нуць не бы­ло ка­лі. Але ж ах­во­та — клёц­кі! Уста­неш, ка­лі яшчэ цём­на, на­га­ту­еш поў­ны са­га­нок, на жар­кія вуг­лі па­ста­віш. І на­ясі­ся га­ра­ча­нькіх пе­рад ра­бо­тай.

Смач­ныя клёц­кі і са­праў­ды про­сяц­ца ў рот ад­на за ад­ной. Я ма­гу з'ес­ці ча­ты­ры — пяць клё­цак, а та­ды стрым­лі­ваю ся­бе: бо клёц­кі хоць і ду­жа смач­ныя, але не вель­мі лёг­кая для за­сва­ен­ня ежа.

Ін­шым ра­зам, ка­лі не бы­ло све­жа­га мя­са (а клё­цак жа са­праўд­на­му бе­ла­ру­су, асаб­лі­ва ка­лі ён з Ле­пель­шчы­ны, хо­чац­ца заў­сё­ды), гас­па­ды­ня да­ста­ва­ла з куб­ла скрыль са­лё­на­га са­ла, па­жа­да­на з пра­жыл­ка­мі, на­ра­за­ла яго аку­рат­ны­мі ку­бі­ка­мі і ра­бі­ла з іх "ду­шы". Ня­хай са­бе на­едак атрым­лі­ваў­ся не та­кі дух­мя­ны і апе­тыт­ны, але ж клёц­кі! Праў­да, я ў та­кіх вы­пад­ках — от жа да­лі­кат­нае дзі­ця — "ду­шы" не еў, толь­кі аба­лон­ку.

І вось, згад­ва­ю­чы гэ­тыя клёц­кі з са­лам за­мест фар­шу, ду­маю ця­пер: буль­ба, са­дра­ная на тар­цы, зва­ра­ная цэ­лень­кай або ў мун­дзі­рах, не-не ды і на­га­дае: рас­ка­шуй­це­ся са­бе, брат­кі-бе­ла­ру­сы, еш­це ад пу­за, ве­ся­лі­це­ся, але не за­бы­вай­це, што ня­ста­ча, а то і ні­шчым­ні­ца да­лё­ка ні­ку­ды не сы­хо­дзі­лі. Так што тры­май­це­ся мя­не, не на­ля­гай­це над­та на за­мор­скія да­лі­ка­тэ­сы, не пры­звыч­вай­це­ся...

Не ве­даю, як вы, а я, не­ма­ла­ды ча­ла­век, звяр­таю ўва­гу на гэ­тую пе­ра­сця­ро­гу.

Трэ­ба бы­ло б пад­ра­бяз­на рас­ка­заць і пра та­кую зна­ка­мі­тую буль­бя­ную стра­ву, як баб­ка, але не ха­чу за­ліш­не зай­маць ваш час. Ад­но ска­жу: га­та­ваць яе трэ­ба толь­кі ў доб­ра на­цеп­ле­най пе­чы, у са­ган­ку, як, да­рэ­чы, і мно­гія ін­шыя буль­бя­ныя стра­вы. А як зга­ту­ец­ца баб­ка, зні­ме­це яе з ву­гол­ля, рас­кла­дзя­це па та­лер­ках, пад­стаў­це са­га­нок уну­ку або ўнуч­цы, дай­це лыж­ку — ня­хай па­шкра­буць сцен­кі, па­каш­ту­юць хрумс­ткіх пры­га­ра­чак. Як­раз праз сма­коц­це ма­ле­чы лац­вей да­лу­чац­ца да на­цы­я­наль­най стра­вы, вы­рас­туць са­праўд­ны­мі буль­ба­ша­мі.

Ад­на вы­ха­валь­ні­ца дзі­ця­ча­га сад­ка рас­каз­ва­ла мне пра та­кі вы­па­дак. Да яе ў гру­пу пры­вя­лі ма­лень­кую Ве­ра­ніч­ку, а дзяў­чын­ка з пер­ша­га дня і ў рот ад­мо­ві­ла­ся браць "ка­зён­ную" ежу. На дру­гі дзень вы­ха­валь­ні­ца ўсхва­ля­ва­ла­ся, па­ча­ла рас­пыт­ваць ма­лень­кую:

— Ве­ра­ніч­ка, а якую ежу ты лю­біш, што та­бе до­ма га­ту­юць?..

— Ком­кі...

Кла­пат­лі­вая вы­ха­валь­ні­ца здзіў­ле­на па­ціс­ну­ла пля­чы­ма, а ўве­ча­ры па­ча­ла рас­пыт­ваць ма­ці дзяў­чын­кі:

— Што за "ком­кі"? Мо­жа, кам­кі, ка­мы?

— Ну, вя­до­ма, ка­мы. Ба­бу­ля пры­ву­чы­ла...

Ка­мы-"ком­кі" — звы­чай­ная буль­бя­ная ка­ша, за­праў­ле­ная пад­сма­жа­ны­мі з цы­буль­кай дроб­ны­мі сква­рач­ка­мі. Так што хоць ты пер­са­наль­на­га ку­ха­ра для Ве­ра­ніч­кі най­май...

Ка­лі я зу­сім са­ста­рэ­лую ма­му пры­ту­ліў у сва­ім жыт­ле ў го­ра­дзе, дык на­па­чат­ку ду­маў: чым бы яе на­кар­міць смач­нень­кім, якім "га­рад­скім" на­ед­кам ура­зіць?.. А не­ўза­ба­ве пры­кме­ціў, што смач­ней за ўсё ма­ме ва­ра­ная буль­бач­ка, дзя­ро­ні­кі, клёц­кі, ка­мы... Як толь­кі ска­жу: "Ма­ма, ідзі сне­даць, буль­ба на ста­ле сты­не...", дык мая да­ра­жэнь­кая ку­ды спрыт­ней, чым звы­чай­на, пад­хоп­лі­ва­ец­ца з мес­ца, воч­кі пра­яс­ні­ва­юц­ца іск­рыс­тым бла­кі­там, як у аза­рнай пры­ем­най на­ві­ной дзяў­чын­кі. Буль­бя­ныя стра­вы, у ад­роз­нен­не ад ін­шых, ма­ту­ля з'я­дае да апош­няй лыж­кі...

Якая жыц­ця­дай­ная сі­ла ў та­бе, буль­ба, якая яд­наль­ная моц. Як тык­та­ніч­ныя плас­ты, зруш­ва­еш ты, злу­ча­еш праз доў­гія дзе­ся­ці­год­дзі, зроў­ні­ва­еш бе­ла­ру­саў роз­ных па­ка­лен­няў у ад­чу­ван­ні тва­ёй вы­ра­та­валь­най сі­лы...

Але за­ба­віў­ся. Зму­шу ся­бе (не­раў­ну­ю­чы, як ад­мо­віц­ца ад чар­го­вай клёц­кі) не­ўза­ба­ве па­ста­віць кроп­ку.

Эх, ця­пер бы буль­бач­кі раз­ва­рыс­тай, сква­рач­ку ды ча­рач­ку пер­ша­ку, каб бы­ла на­го­да пра­мо­віць — дар­ма што на са­мо­це і та­му не ўслых — вось гэ­тыя сло­вы: "Ня­хай і на­да­лей не­аслаб­на тры­мае буль­ба наш род на зям­лі — клёц­ка­мі, баб­кай, дзя­ро­ні­ка­мі, ка­ма­мі, пе­ча­ны­мі ў пры­са­ку клуб­ня­мі, якія пах­нуць ма­лен­ствам! А сло­ва "па­ро­ні­кі" ня­хай на­шыя дзе­ці ды ўну­кі ве­да­юць толь­кі па слоў­ні­ку!"

 Сяргей РУБЛЕЎСКІ