Цюпка

На­до­ечы па­ехаў на сваю Ле­пель­шчы­ну на спа­да­рож­най лег­ка­вуш­цы. А вы­еха­лі за­ра­на, з цем­рай. І да­ехаў да па­ва­ро­та з ша­шы на сваю да­рож­ку, ка­лі яшчэ і про­мень не пра­біў­ся праз во­сень­скую ва­ту аб­ло­каў — хоць во­ка вы­ка­лі. Волг­ла, зол­ка... Ус­кі­нуў на спі­ну рэ­ча­вы мя­шок і зра­біў коль­кі кро­каў, ні­бы па ва­дзе, ка­лі асмель­ва­еш­ся па­ку­пац­ца.

На­па­чат­ку трэ­ба бы­ло пе­рай­сці ля­сок — не­вя­лі­кі, але ж у гус­той цем­ры ўсё ад­но ня­ўтуль­ны. Дык зга­да­лі­ся сло­вы ад­на­го свя­та­ра, які ка­заў мне: «А як вы­пад­зе іс­ці ноч­чу па ле­се і страх агар­не, дык рас­хі­ні­це ру­кі ўшыр­кі, жы­вым кры­жом ста­не­це — ня­чыс­ты дух і ад­ліп­не...» Пры­го­жы сро­дак, але на­вош­та ён мне тут, на да­рож­цы, якая пом­ніць мае дзі­ця­чыя сля­доч­кі?

Ды і лес не­ўза­ба­ве скон­чыц­ца, па­чу­ец­ца цур­чэн­не Ка­мян­но­га ру­чая, а там — і па­го­рак, з яко­га ад­кры­ва­ец­ца на­ша вёс­ка.

Ад­кры­ва­ла­ся... Якой цем­рай, бы­ло, ні па­дый­дзі — вёс­ка пры­вет­лі­ва пад­мірг­вае аг­ня­мі, а то і азы­ва­ец­ца ма­ла­ды­мі га­ла­са­мі. Ця­пер — толь­кі цем­ра.

Я між­во­лі пры­спе­шыў крок, каб па­гля­дзець: а мо­жа, у Гам­зю­чы­хі цеп­ліц­ца агень­чык?.. Бы­ва­ла ж, ка­лі ні ўстань, хоць за га­дзі­ну, хоць за дзве да сві­тан­ку — у ей­най пе­чы ўжо ве­се­ла ска­ча па бя­ро­за­вых цур­бач­ках ды ас­кеп­ках агонь. Цёт­ка бы­ла ран­няй птуш­кай. Прай­шоў коль­кі кро­каў і стаў як уко­па­ны: бы­ла... Але ж даў­но па­мер­ла...

А мо­жа, ня­вест­ка ўста­ла па гас­па­дар­цы ўходж­вац­ца?

Ат, са­до­вая га­ла­ва, у ма­ла­дых вяс­коў­цаў даў­но хлеў­чу­кі пус­тыя, толь­кі скраз­ня­кі з ку­та ў кут гу­ля­юць. Ма­ла­дзё­ны крам­ным пе­ра­бі­ва­юц­ца...

Мне за­ха­це­ла­ся як ма­га хут­чэй за­ту­ліц­ца ад гэ­тай, та­кой ад­чу­жа­най род­най пра­сто­ры, і я па­чаў та­роп­ка шу­каць па кі­шэ­нях клю­чы ад род­най ха­ты, ба­ла­зе да яе за­ста­ва­ла­ся — толь­кі ву­лі­цу пе­рай­сці.

* * *

Я пры­ехаў на ра­дзі­му не та­му, што «трэ­ба до­ма бы­ваць час­цей», а каб пад­рых­та­ваць тро­хі сваю не на­дзе­ле­ную вя­лі­кай ува­гай ха­ту да зі­мы. Трэ­ба бы­ло брац­ца за спра­ву, каб пад­час яе ў ка­то­ры раз пе­ра­ка­нац­ца: ні­во­дзін ка­рэнь­чык по­вя­зі з мі­ну­лым тут не аба­рва­ны.

...Ка­лі па­мёр баць­ка і я пры­яз­джаў да­до­му пра­ве­даць ма­ці, дык зноў і зноў здзіў­ляў­ся, коль­кі пра­цы пе­ра­ра­біў мой та­туль­ка за сваё жыц­цё. Ку­ды ні зір­ні на ся­лі­бе — усю­ды плён яго рук. Ка­ля ха­ты — па­са­джа­ны ім сва­ім ча­сам сад, за са­дам — зруб­ле­ная ім ла­зень­ка, на па­на­двор­ку — пу­ня і хляў­чук... Але больш за ўсё мя­не ўраж­ваў яло­вы плот, якім баць­ка, каб не на­ра­бі­лі шко­ды ка­ро­вы ды авеч­кі, аб­га­ра­дзіў увесь наш вя­ліз­ны, у 60 со­так, ага­род. Коль­кі жэр­дак трэ­ба бы­ло аб­ча­саць, коль­кі слу­поў ука­паць!.. І ўсё адзін, адзін: ня­хай сы­нок ву­чыц­ца са­бе, чы­тае, пі­ша...

Я зноў і зноў га­на­рыў­ся баць­ка­вай ду­жас­цю ды пра­ца­ві­тас­цю, згад­ваў, што ў свой час ён быў пер­шым кас­цом у кал­га­се, рас­кла­даў ушыр­кі ды ўзні­маў уго­ру са­мыя вя­лі­кія ва­зы се­на ці жы­та, ка­лі зво­зі­лі пад ша­ху. Ве­даць не ве­даў вы­слоўя: «Ка­лі пра­цу­еш у ку­пе, не ба­ліць у пу­пе...»

Го­нар за баць­ку я ні­ко­лі не вы­стаў­ляў на лю­дзях, ні­бы ці­хай ма­літ­вай, на­паў­няў ім сваю ду­шу, ка­лі быў сам-на­сам. Мо­жа, дзе­ля та­го, каб тро­хі за­цвер­дзіц­ца ў спа­дзя­ван­ні, што і мне — яшчэ па­куль не поз­на — боль­шай ме­рай пе­рад­асца яго пра­ца­ві­тасць, ня­хай са­бе і ў зу­сім ін­шай сфе­ры дзей­нас­ці.

Тро­хі це­шу­ся з та­го, што да пен­сіі па­спеў на­но­ва пе­ра­крыць і аб­ша­ля­ваць на­шу хат­ку, чым за­слу­жыў па­хва­лу ма­ці: «Во, ты тое зра­біў, што баць­ка не па­спеў...» — ад­ной­чы ска­за­ла яна. Мо­жа быць, гэ­та са­мы леп­шы мой пра­цяг.

А сён­ня зу­сім ін­шыя па­чуц­ці на­паў­ня­юць сэр­ца, ка­лі я азі­раю на­шу ся­лі­бу. І не толь­кі та­му, што здзі­чэў не­да­гле­джа­ны баць­каў сад, пад­гніў, упаў воб­зем і рас­ця­га­ны вяс­коў­ца­мі на дро­вы яго плот...

Я іду па дро­вы, каб пры­цеп­ліць гру­бач­ку, і зноў, ні­бы аб пры­то­е­ны ў тра­ве пя­нёк, спа­ты­ка­ю­ся аб не­за­гой­ную дум­ку: «А гэ­та ж ма­ту­ля, ка­лі за­ста­ла­ся на ся­лі­бе ад­на, збі­ла з апол­каў вя­ліз­ны дры­вот­нік і гас­па­дар­чую пры­бу­до­вач­ку, і ка­ту­шок ад­га­ра­дзі­ла ў хля­ве, і пе­ра­га­род­ку па­між ха­тай і пу­няй уз­вы­сі­ла, каб за­ціш­ней на дзян­ні­ку бы­ло... А дзе я та­ды боў­таў­ся са сва­ім муж­чын­скім спры­там? Ачму­ра­ны га­лос­нас­цю, пі­саў пра пе­ра­бу­до­ву кра­і­ны?..»

Са­ма­да­кор і крыў­да на ся­бе за не­да­ра­валь­ную пра­ві­ну пе­рад ма­ці вост­ры­мі кіп­цю­ра­мі па­чы­на­юць дра­паць маю ду­шу. І ні­ку­ды ад гэ­та­га не сха­вац­ца. Хі­ба што рас­па­чаць пра­цу...

І я бя­ру­ся мыць ды пры­стаў­ляць на зі­му па­двое­ныя ра­мы.

* * *

Як ка­за­ла ма­ці, іх зра­біў і за­шкліў баць­ка, хоць і быў ня­ў-
ме­кам у ста­ляр­най спра­ве, як кож­ны ад­да­ны свай­му лё­су «пан са­хі і ка­сы». Прос­та не вы­па­да­ла за­мо­віць іх май­стру — не бы­ло гро­шай, бо на кал­гас­ныя пра­ца­дні вы­да­ва­лі доб­ра ка­лі жы­та ці пша­ні­цу, а не гір­су. Баць­ка на­гле­дзеў­ся, як май­струе спрак­ты­ка­ва­ны ста­ляр, і ўзяў у ру­кі ге­бель.

На­ту­раль­на, што ра­мы ад­шту­ка­ва­ны не над­та спрыт­на — тро­хі гру­васт­кія, ды і па­да­гна­ны да аб­са­ды не цю­цель­ка ў цю­цель­ку... Але ж за­тое пом­ныя, ды і пе­ра­жыў я за імі сцю­дзё­ныя зі­мы ў ма­лен­стве ды юнац­тве, як у Бо­га за па­зу­хай...

І шы­бы ў гэ­тых ра­мах ад­мет­ныя — не­ка­то­рыя не су­цэль­ныя, а скла­дзе­ныя з дзвюх, за­пу­шча­ных ад­но за ад­но, шкель­цаў. І зноў жа пры­чы­на та­кой ашчад­нас­ці тая ж — не ­ха­па­ла гро­шай. За­мя­ніць гэ­тыя шы­бы сён­ня — усё ад­но што ацу­рац­ца кра­наль­ных зга­дак мі­ну­ла­га.

Шмат што ў род­най ха­це на­гад­вае мне пра не­за­мож­нае, а ча­сам і ні­шчым­нае жыц­цё баць­коў. Але гэ­та мя­не і за­сму­чае, і ад­на­ча­со­ва тро­хі су­па­кой­вае, на­ват апраўд­вае. «Не толь­кі ж ба­гац­це, але і бед­насць пе­ра­да­юц­ца ў спад­чы­ну, — ду­маю сам са­бе. — Дык хі­ба па­ві­нен я за­сму­чац­ца, што за ўсе свае пра­жы­тыя дзе­ся­ці­год­дзі не на­жыў ка­пі­та­лу, зда­валь­няў­ся толь­кі «атры­ма­ным» за сваю пра­цу ад дзяр­жа­вы, не га­няў­ся за доў­гім руб­лём, бо не ве­даў, на­вош­та ён, не мах­ля­рыў, ні ў ка­го не ву­чыў­ся хіт­рай на­ву­цы за­раб­ляць гро­шы, а ву­чыў­ся ў ад­на­го са­вец­ка­га паэ­та жыць на­ват без не­аб­ход­на­га, каб не ад­маў­ляц­ца ад ліш­ня­га. А ка­лі мае доч­кі вы­му­ша­ны гэ­тым за­сму­чац­ца, дык гэ­та мая ві­на — не­да­вы­ха­ваў».

* * *

Між тым за вок­на­мі па­ча­ло змяр­кац­ца, а мне трэ­ба бы­ло яшчэ па­мыць столь над печ­чу — над кап­ту­ром і ля­жан­кай, на якой так лю­бі­ла са­мот­ны­мі зі­мо­вы­мі ве­ча­ра­мі па­грэц­ца ма­ма, а то і за­снуць да ра­ні­цы. «А што там мыць? — па­ду­маў я. — Пя­та­чок за­стаў­ся. Ру­кі вы­со­ка ўго­ру ўзды­маць не трэ­ба — на­ад­ва­рот, кар­ча­ком на ля­жан­цы да­вя­дзец­ца ўпраў­ляц­ца, усё ад­но як хма­ру на­віс­лую ша­ра­ваць...»

За­па­ліў цьмя­ную, укру­ча­ную ма­май дзе­ля «эка­но­міі» лям­пач­ку і ўзлез на печ. А тут — ей­ныя ста­рыя апра­на­хі, па­чэп­ле­ныя на цві­чок кас­ні­кі, цёп­лыя тэп­ці на пя­кол­ку, ні­бы­та ўчо­ра па­стаў­ле­ныя, каб пад­сох­лі ды на­грэ­лі­ся... І ста­ла мне так мул­ка, ня­ўтуль­на, як у яме, прык­ра на ха­лод­най пе­чы, што вы­ра­шыў ад­клас­ці ра­бо­ту на заўт­ра.

За­ва­рыў са­бе ка­вы, каб уз­ба­дзё­рыц­ца, за­ку­рыў і на­поў­ніў­ся дум­ка­мі пра тое, што на­шая ха­та сён­ня — най­перш гняз­дзеч­ка ма­мі­най ду­шы, з яко­га ёй ад­ля­таць у веч­ны вы­рай. З род­най ха­ты, а не з га­рад­ской ква­тэ­ры сва­ім ча­сам па­вя­зу я ма­ту­лю на кла­ды да баць­кі і сяст­ры­цы, а вось тут, пад аб­ра­за­мі, дзе ў склад­ках руч­ні­ка за­то­е­ны ей­ны шэпт, па­пла­чу і па­слу­хаю сло­вы вяс­ко­вых ба­бу­лек пра Іры­ні­ну шчод­расць ды спа­гад­лі­васць...

Гэ­тыя дум­кі зу­сім не стра­шы­лі мя­не — на­ад­ва­рот, толь­кі су­па­кой­ва­лі.

«Усё трэ­ба пла­на­ваць!» — лю­біць ка­заць мая ма­ма, і я за ёй, са спа­сыл­каю, а за мной — мая ма­лод­шая дач­ка Ве­ра­ні­ка.

* * *

На­заўт­ра маю адзі­но­ту сцёр, не раў­ну­ю­чы, як я, пыл са сто­лі, сяб­ра Пят­рок. Яго баць­коў­ская ха­та ста­я­ла не­па­да­лёк ад на­шай... Шмат што нас лу­чыць: і год, і мес­ца на­ра­джэн­ня, і су­поль­ная ву­чо­ба, і на­ват тое, што да кал­гас­на­га ла­ду на­шы дзя­ды ме­лі ад­на­го су­поль­на­га кань­ка на свае зя­мель­ныя «шнур­кі». Так атры­ма­ла­ся: ваў­кі за­грыз­лі цяг­ла­вых жы­вё­лін, а каб на­быць но­вых, у га­ра­паш­ных гас­па­да­роў не ха­па­ла гро­шай, дык і скі­ну­лі­ся на ад­на­го кань­ка. Але на­ват не агуль­ны ко­рань ся­лян­ска­га лё­су нас сіл­куе, а лёг­кі су­плёт ду­мак, не­за­цык­ле­насць на гро­шах і ад­ноль­ка­ва моц­нае за­хап­лен­не пры­ўкра­са­мі Бо­жа­га све­ту ды го­жас­цю Яго лю­дзей. Нам заў­сё­ды ёсць аб чым па­га­ва­рыць. І па­маў­чаць — так­са­ма.

Вы­пі­лі з Пет­ра­ком па ча­рач­цы — бо­лей ужо ні маё, ні яго нут­ро не пры­мае (а мо­жа, і па дзве, не па­мя­таю). І тут я, ра­за­мле­лы ад сто­мы, якую раз­нёс па це­ле вя­сё­лы на­пой, рап­там пад­ча­піў у не­трах па­мя­ці зу­сім даў­нюю згад­ку, за­сеў­шую там хоць і не ба­лю­чай, ды ўсё ж стрэм­кай.

— Пят­рок, а па­мя­та­еш, як мы з та­бой, жаў­та­ро­ці­кі, зай­шлі ад­ной­чы па­гу­ляць да ба­бы Ге­ле­ны?..

— Ну...

— А па­мя­та­еш, як яна па­час­та­ва­ла нас цюп­кай?..

— Ну...

— А ска­жы мне, ча­му ты та­ды на­ва­ліў­ся на тую цюп­ку, усё ад­но як з га­лод­на­га краю пры­ехаў­шы? Як ты яе му­гаў, як му­гаў! Лыж­ка бліс­ка­ві­цай міль­га­ла, а ў ця­бе за ву­ша­мі тра­шча­ла... Я ад здзіў­лен­ня той на­едак да ро­та не мог пад­нес­ці...

Пе­рад тым, як на­пі­саць, што ад­ка­заў мне Пят­рок, па­ві­нен сёе-тое рас­па­вес­ці пра ба­бу Ге­ле­ну ды і пра цюп­ку — для зу­сім ма­ла­дзень­кіх.

Ба­ба Ге­ле­на жы­ла ад­на ў цэ­лым све­це — не ме­ла ні му­жа, ні дзе­так, хі­ба толь­кі да­лё­кіх сва­я­коў. Пе­ра­ці­ра­ла дні, як птуш­ка, што ад­бі­ла­ся ад ча­ра­ды. У пры­жы­ва­лы ні да ка­го не іш­ла, хоць сва­я­кі і за­пра­ша­лі пад свой дах. Пе­ра­бу­дзе лю­тыя ма­ра­зы і, га­нар­лі­ві­ца, — на­зад у сваю ха­ту. А больш дак­лад­на — у ха­цін­ку, ма­ле­неч­кую, з акен­ца­мі, як га­ла­ве ўлез­ці, з яшчэ зем­ля­ной пад­ло­гай і толь­кі з са­мым не­аб­ход­ным по­бы­та­вым на­чын­нем.

Ге­ле­ну ў вёс­цы ўсе шка­да­ва­лі, чым маг­лі час­та­ва­лі, ла­са­ва­лі гас­цін­ца­мі. Асаб­лі­ва Пет­ра­ко­ва ма­ці: зва­рыць што-не­будзь — і це­раз да­ро­гу да Ге­ле­ны з цёп­лень­кім.

На­бі­лі­ся мы «на гос­ці» да Ге­ле­ны, ка­лі бы­лі ўжо вась­мі­га­до­вы­мі хлоп­чы­ка­мі, вуч­ня­мі па­чат­ко­вай школ­кі. Кар­це­ла па­гля­дзець на Ге­ле­ні­ну зем­ля­ную пад­ло­гу, бо ў нас ужо бы­лі на­сла­ныя з до­шак. І тут баб­ця хут­кай ру­кой пры­га­та­ва­ла па­час­ту­нак.

Цюп­ка — стра­ва для са­мых бед­ных. Ка­ло­дзеж­ная ва­да, тро­хі пад­са­ло­джа­ная, і на­кры­ша­ны ў яе (аба­вяз­ко­ва ру­ка­мі, а не на­кро­е­ны на­жом, бо так смач­ней) хлеб...

Да та­го ча­су я пра­чы­таў ужо сла­ву­тае апа­вя­дан­не Зміт­ра­ка Бя­ду­лі пра на­шае вяс­ко­вае ды і мес­тач­ко­вае ні­шчым­нае жыц­цё «Пяць лы­жак за­цір­кі». Вось і гля­дзеў на сяб­ра, як на злыд­ня, які аб'­ядае бед­ную ба­бу Ге­ле­ну. Ад­на лыж­ка, дру­гая...

— Ду­рань ты, — ад­ка­заў мне Пят­рок. — А чым жа ў ба­бы Ге­ле­ны мож­на бы­ло па­ла­са­вац­ца, апроч цюп­кі?

Мы рас­смя­я­лі­ся і на ду­шы ма­ёй ста­ла лёг­ка.

* * *

...Не ха­це­ла­ся ра­зы­хо­дзіц­ца. Дзіў­на, але нам зу­сім не на­да­ку­ча­ла га­ва­рыць пра цюп­ку і на­ват за­ма­ну­ла­ся пры­га­та­ваць яе. Пят­рок пры­га­даў, што цюп­ка ро­біц­ца яшчэ смач­ней­шай, ка­лі тро­хі па­ста­іць: хлеб у ва­дзе раз­мя­кае, крош­кі апа­да­юць на дно мі­сы, а там яшчэ — драб­кі цук­ру; дык у апош­ніх лыж­ках — са­мы ла­су­нак!

А я зга­даў зу­сім ін­шую цюп­ку, якую, каб пе­ра­мя­жыць го­лад, ін­шым ра­зам ра­бі­ла мая ма­ма, ка­лі вяр­та­ла­ся з по­ля і не­ўза­ба­ве трэ­ба бы­ло бег­чы су­стра­каць ка­ро­ву ды ўходж­вац­ца па гас­па­дар­цы. Пом­ню, не са­лод­кая тая цюп­ка бы­ла, а са­лё­нень­кая, з да­баў­ле­ны­мі да хле­ба кры­ша­на­мі цы­буль­кі. Прос­тая, як праў­да быц­ця, стра­ва! Го­лад сма­ку не пы­та­ец­ца...

І та­ды я вы­ра­шыў па­тэ­ле­фа­на­ваць жон­цы, каб пе­ра­ка­за­ла ма­ці, што заўт­ра ўжо бу­ду ў Ві­цеб­ску — Пят­рок пад­вя­зе. Не ўтры­маў­ся і за­пы­таў­ся ў сва­ёй су­жан­кі, ці ра­бі­лі ў іх цюп­ку, ці ела яна гэ­тую не­за­быў­ную, як ма­лен­ства, стра­ву...

— Цюп­кі? А як жа. Кры­шы­лі пя­чэн­не, аба­ра­на­чкі ма­лень­кія са­лод­кія і за­лі­ва­лі ма­ла­ком.

— Ого, монд­рыя вы! У нас дык хлеб на ва­дзе...

— Ну мы ж не пра­він­цыя, а Цэнт­раль­ная Бе­ла­русь. На­шу га­вор­ку за асно­ву лі­та­ра­тур­най мо­вы ўзя­лі! — да­ла во­лю сва­ёй га­на­рыс­тас­ці жон­ка.

— Зда­ю­ся... — ад­ка­заў я.

А сам ледзь не пырс­кнуў ад сме­ху: бач ты, цюп­ку «цюп­ка­мі» за­вуць, «лі­та­ра­та­ры» не­вы­вод­ныя...

Ды і вёс­ка ей­ная — Спіч­нік! Што там, спі­цы ў ко­лы ра­бі­лі ці хвар­сіс­тыя ка­ва­ле­ры сяр­ніч­ка­мі пе­рад но­сам ад­но ў ад­на­го, каб па­зла­ваць, трэс­лі?..

* * *

Еду з Пет­ра­ком у ма­шы­не, чы­таю яму на­пі­са­ныя ў род­най ха­це ста­рон­кі.

— Ат, і пра гэ­тае на­пі­саў, і пра тое... — ка­жу. — Цюп­ка атры­ма­ла­ся.

— Але ж, мне зда­ец­ца, не на ва­дзе, а на ро­шчы­не тва­ёй ду­шы, — пад­трым­лі­вае мя­не сяб­ра.

Ня­хай са­бе, ка­лі так...

Сяр­гей Руб­леў­скі