Рамантыкі ў «краіне Палессе»

Тры па­да­рож­жы Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча і Ва­лян­ці­на Жда­но­ві­ча

Зай­шла ў іх ква­тэ­ру і быц­цам тра­пі­ла ў ін­шы свет. Па­ру кро­каў і па­ру ім­гнен­няў — і на ста­ле пе­ра­да мною раз­лі­ва­ец­ца цэ­лае мо­ра фо­та­здым­каў. Вя­лі­кія і ма­лыя чор­на-бе­лыя ад­біт­кі, не­ка­то­рыя з ха­рак­тэр­ным цёп­лым ад­цен­нем. А вось цэ­лы стос фо­та­кар­та­чак бе­ла­рус­кіх пісь­мен­ні­каў і паэ­таў у іх ма­ла­дыя га­ды: Ар­кадзь Ку­ля­шоў, Кан­драт Кра­пі­ва, Пі­мен Пан­чан­ка, Мі­хась Лынь­коў і мно­гія ін­шыя. Та­кія пры­го­жы, та­кія шчас­лі­выя. Пэў­на, шчас­лі­вым быў і той, хто зды­маў на­шых кла­сі­каў у час іх жыц­цё­ва­га і твор­ча­га роск­ві­ту. Асаб­лі­вае мес­ца тут зай­ма­юць парт­рэ­ты Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча, бо іх над­звы­чай шмат… Вы ду­ма­е­це, я апы­ну­ла­ся ў пэў­ным му­зеі фа­та­гра­фіі? На­са­мрэч не. Я за­ві­та­ла ў гос­ці да сва­я­коў фа­то­гра­фа Ва­лян­ці­на Жда­но­ві­ча. Яго дач­ка Ва­ле­рыя пра­во­дзіць для мя­не эк­скурс у твор­чае мі­ну­лае баць­кі. Яе сяст­ра Рэ­гі­на час­туе ша­ка­ла­дам і зя­лё­най гар­ба­тай, на­лі­тай у зграб­ны ку­ба­чак.

Асо­ба і твор­часць фа­то­гра­фа Ва­лян­ці­на Жда­но­ві­ча над­звы­чай роз­на­ба­ко­вая. Шмат што пра яе мож­на рас­ка­заць (і, вя­до­ма, па­ка­заць) — і мы па­спра­бу­ем зра­біць гэ­та для чы­та­чоў «Звяз­ды» ў най­блі­жэй­шых ну­ма­рах. А сён­ня прос­та не­маг­чы­ма прай­сці мі­ма і не спы­ніц­ца на яго су­мес­ных ванд­роў­ках з Ула­дзі­мі­рам Ка­рат­ке­ві­чам. А іх, між ін­шым, па ад­ным і тым жа марш­ру­це, з раз­беж­кай у 11 і 4 га­ды, бы­ло тры.

Жда­но­віч у тыя ча­сы (зрэш­ты, як і ўсё сваё жыц­цё) пра­ца­ваў фо­та­ка­рэс­пан­дэн­там ча­со­пі­са «Ма­ла­досць». У рэ­дак­цыі та­ды бы­лі вель­мі доб­рыя ча­сы. Там маг­лі са­бе да­зво­ліць фа­то­гра­фа ра­зам з пісь­мен­ні­кам вы­пра­віць у пра­цяг­лае па­да­рож­жа па Па­лес­сі, каб ад­крыць і ад­люст­ра­ваць гэ­ты за­гад­ка­вы край.

Пер­шая ванд­роў­ка ад­бы­ла­ся ў 1969 го­дзе. Па яе вы­ні­ках Ка­рат­ке­віч на­пі­саў на­рыс «Зва­ны ў пра­дон­нях азёр». Кла­сік так апі­саў ся­бе і свай­го на­пар­ні­ка: «І вось яны, жур­на­ліст Ва­лян­цін і лі­та­ра­тар Ула­дзі­мір, ваш па­кор­лі­вы слу­га, у на­леж­ны дзень уз­бро­і­лі­ся фо­та­апа­ра­та­мі, рук­за­ка­мі, ву­да­мі і муж­нас­цю і год­на ўзы­шлі на борт па­вет­ра­на­га лай­не­ра Мінск — Го­мель. Вы­гляд у гэ­тых двох быў ду­жа не­аван­таж­ны: па­тра­па­ныя курт­кі, на­га­ві­цы, якія пры­му­ша­лі жа­даць леп­ша­га, а на ад­ным яшчэ і кір­за­выя бо­ты. Толь­кі пер­ша­клас­ная тэх­ні­ка жур­на­ліс­та да­ва­ла не­ка­то­рае па­няц­це, што гэ­та куль­тур­ныя лю­дзі, а не ба­ся­кі». Ці­ка­вы і яшчэ адзін мо­мант, дзе Ка­рат­ке­віч апіс­вае Жда­но­ві­ча: «Ва­лян­цін. Жур­на­ліст. Фо­та­ле­та­пі­сец вы­лаз­кі. Ча­ла­век з тых, што ах­вот­на зды­ма­юць, зві­са­ю­чы з ве­жы або ша­сі вер­та­лё­та».

Ванд­роў­ні­кі вы­са­дзі­лі­ся ў «ста­ра­жыт­ным го­ра­дзе на Са­жы» (Го­ме­лі). Там се­лі на цеп­ла­ход «Ма­я­коў­скі» — у той час суд­на­ход­ства бы­ло до­сыць ін­тэн­сіў­ным. Ці­ка­ва, як Ка­рат­ке­віч рас­каз­вае пра яшчэ ад­на­го ўдзель­ні­ка іх «ка­ман­ды»: «Па­ра­ход. Ма­ле­неч­кая аку­рат­ная шкар­лу­пін­ка. Жы­вая. З ру­ха­ві­ком, він­та­мі, пад­вяс­ным кі­на­эк­ра­нам. З го­ла­сам. Ба­дзё­рым ра­ні­цою і сон­ным над сон­най вя­чэр­няй ва­дой».

Гэ­ты сплаў на цеп­ла­хо­дзе ака­заў­ся над­звы­чай шчас­лі­вым для ванд­роў­ні­каў, на­поў­не­ным яск­ра­вы­мі су­стрэ­ча­мі і зда­рэн­ня­мі. Яны ча­сам ра­бі­лі пры­пын­кі ў па­лес­кіх вёс­ках, па-сяб­роў­ску ся­дзе­лі з мяс­цо­вы­мі жы­ха­ра­мі. Ра­зам з фальк­ла­рыс­там Ар­се­нем Лі­сам, які да­лу­чыў­ся да іх, за­піс­ва­лі мяс­цо­вую твор­часць. Гэ­тыя вёс­кі са­праў­ды жы­лі, кра­са­ва­лі ўсі­мі сва­і­мі фар­ба­мі. Шмат ма­ла­дых лю­дзей, пры­го­жых дзяў­чат су­стра­ка­ла іх тут. Па­лес­се ад­кры­ва­ла­ся ўсёй сва­ёй пры­га­жос­цю, да­зва­ля­ла твор­цам за­на­та­ваць яе.

Не­ча­ка­на для са­міх ся­бе ў Да­выд-Га­рад­ку яны тра­пі­лі на ўгод­кі цы­ган­ска­га суд­дзі. Вя­лі­кая коль­касць за­га­рэ­лых, сме­лых муж­чын. Іх жан­чы­ны ва­бі­лі та­ям­ні­чай пры­га­жос­цю. Пра тое, што ней­кая цы­ган­ка та­кі па­кі­ну­ла след у ду­шы ці Ка­рат­ке­ві­ча, ці Жда­но­ві­ча, мож­на сцвяр­джаць з упэў­не­нас­цю. Бо аку­рат та­кая су­стрэ­ча апі­са­на ў апа­вя­дан­ні «Кра­і­на цы­га­нія». Там аў­тар рас­па­вя­дае пра чар­ня­ва­га фа­то­гра­фа (так вы­гля­даў Жда­но­віч), яко­га цы­га­ны пры­ня­лі за свай­го, апіс­вае той вір па­чуц­цяў, што ўзняў­ся ў яго ду­шы, ка­лі ён па­зна­ё­міў­ся з ма­ла­дой цы­ган­скай уда­вой…

[caption id="attachment_70093" align="alignnone" width="400"] Ве­ра­год­на, гэ­та тая цы­ган­ская ўда­ва,
у якую быў за­ка­ха­ны чар­ня­вы фа­то­граф.[/caption]

Мэ­тай гэ­тай ванд­роў­кі бы­ло пе­ра­сек­чы ўсё Па­лес­се на­скрозь. Са сва­і­мі па­плеч­ні­ка­мі пісь­мен­нік ра­зы­шоў­ся ў Пін­ску (ім трэ­ба бы­ло вяр­нуц­ца ў ста­лі­цу). Ад­нак сам пра­цяг­нуў ванд­роў­ку: «Я ехаў аў­то­бу­са­мі і спа­да­рож­ны­мі ма­шы­на­мі, ішоў пеш­шу, пе­ра­праў­ляў­ся це­раз рэч­кі і ка­на­лы, за­кід­ваў ву­ды ў спа­кой­ныя за­ва­дзі і аб­ры­ваў круч­ка­мі гар­ла­чы­кі, урэ­чнік і ра­сі­цу. Су­зор'е Рэ­ша­та ўна­чы міг­це­ла на­да мной і ры­бы, тлус­тыя ад ашыт­каў, не­па­ра­зу­ме­ла гля­дзе­лі з‑пад ва­ды на маё вог­ні­шча». Пра­хо­дзя­чы та­кім шля­хам, ра­ман­тыч­на на­стро­е­ны Ка­рат­ке­віч даб­ра­ўся аж да бе­лай Ка­мя­нец­кай ве­жы, да са­ма­га Брэс­та.

Дру­гое па­да­рож­жа, па за­дан­ні рэ­дак­цыі, бы­ло пры­мер­ка­ва­на да 1000‑год­дзя Ту­ра­ва і ад­бы­ло­ся ў 1980 го­дзе. На гэ­ты раз Ка­рат­ке­віч быў ужо не та­кім жыц­ця­ра­дас­ным. У сва­ім эсэ «Сцю­дзё­ная вяс­на, або 1000 год і 7 дзён» ён раз­ва­жае пра стра­ча­ныя каш­тоў­нас­ці ста­ра­жыт­на­га го­ра­да. На мес­цы аў­тэн­тыч­ных фун­да­мен­таў уз­вод­зяц­ца но­выя бу­дын­кі, што не мо­жа не не­па­ко­іць пісь­мен­ні­ка: «І ар­хе­о­ла­гі, якія ча­сам пра­вод­зяць на га­ра­дзі­шчы рас­ко­пы, зна­хо­дзя­чы то му­ры, то пі­ляст­ры ней­ка­га бу­дын­ка, то шы­фер­ны княс­кі (ці біс­куп­скі) сар­ка­фаг, ці рэшт­кі шас­ці­стоў­пна­га трох­ас­під­на­га хра­ма, не мо­гуць па­спець за так зва­най гас­па­дар­чай дзей­нас­цю ча­ла­ве­ка (ма­ла для яе мес­ца па су­сед­ству!) або прос­та за ад­мі­ніст­ра­цый­ным свер­бам не­ра­зум­ных лю­дзей, якія па­гар­джа­юць на­шы­мі за­ко­на­мі, бо ні­ко­га яшчэ не ка­ра­лі за не­па­ва­гу да род­най гіс­то­рыі. І ар­хеа­ло­гія, толь­кі рас­крыў­шы рот, вы­му­ша­на ча­сам на­ве­кі за­маў­чаць «дбан­нем» гэ­тых лю­дзей. А за яе, у боль­шас­ці вы­пад­каў, не ска­жа ні­хто».

[caption id="attachment_70092" align="alignnone" width="400"] Ула­дзі­мір Ка­рат­ке­віч пад­час ванд­роў­кі, пры­све­ча­най 1000-год­дзю Ту­ра­ва.[/caption]

Як ча­ла­век, які так лю­біў гіс­то­рыю, Ка­рат­ке­віч ка­жа пра фак­тыч­ны ван­да­лізм у ста­ра­жыт­ным го­ра­дзе. Яго ін­тэ­лі­гент­нас­ці і стры­ма­нас­ці вар­та па­ву­чыц­ца.

Не­па­ко­і­ла на­ша­га кла­сі­ка і ме­лі­я­ра­цыя, якая поў­ным хо­дам іш­ла на Па­лес­сі. Ка­рат­ке­віч ду­мае пра тое, які лёс на­пат­кае яго лю­бі­мую дуб­ро­ву, лес з дрэ­ва­мі-во­ла­та­мі: клё­на­мі, ясе­ня­мі, гра­ба­мі, лі­па­мі, «гі­ганц­кі­мі воль­ха­мі над ляс­ны­мі ру­ча­і­на­мі». Ён пі­ша: «Я ба­ю­ся гэ­та­га, бо люб­лю гэ­тую зям­лю. Мы мо­жам па­цяр­пець без гэ­тых гек­та­раў… І мы за­вор­ва­ем не­ацэн­ныя пры­пяц­кія па­пла­вы, за­вор­ва­ем па­шу».

Агуль­ны на­строй пісь­мен­ні­ка сім­ва­лі­зуе тая са­мая «сцю­дзё­ная вяс­на». Але ж яна не толь­кі на­за­ляе Ка­рат­ке­ві­чу сва­ім хо­ла­дам, але і на­тхняе яго ўпар­тым ча­кан­нем цяп­ла, леп­шай па­ры.

На гэ­ты раз па ра­цэ яны пе­ра­праў­ля­юц­ца на па­ро­ме. Вя­лі­кі, ма­гут­ны, ён сім­ва­лі­зуе жыц­цё­вую сі­лу ра­кі. Аў­тар пі­ша: «Едуць дзе­ці і да­рос­лыя, едуць ва­зы з се­нам, едуць спя­ву­чыя вя­сел­лі і слёз­ныя хаў­ту­ры (і ве­цер раз­вей­вае чор­ныя стуж­кі на кры­жах)… І та­му круг­лыя су­ткі і ўвесь час воль­най ва­ды крэй­сі­руе па­ро­мам, жар­туе, ра­го­ча, пла­ча, за­ля­ца­ец­ца і сва­рыц­ца на гэ­тым па­ро­ме жы­вое Па­лес­се».

Трэ­цяе па­да­рож­жа Ка­рат­ке­віч і Жда­но­віч здзяйс­ня­лі ў 1984 го­дзе. Та­ды яны да­ста­лі мар­скі плыт — та­кі, што звы­чай­на апош­нім спус­ка­юць на ва­ду, пе­рад тым як то­не ка­ра­бель. На ім яны ха­це­лі зноў ад Пін­ска пра­плыць па ўсёй Пры­пя­ці. Але ра­ка моц­на су­пра­ціў­ля­ла­ся. Пло­шча гэ­та­га на­дзі­ма­на­га плы­та бы­ла до­сыць вя­лі­кай, та­му ве­цер па­ста­ян­на імк­нуў­ся яго знес­ці, на­су­пе­рак плы­ні. Яны ду­ма­лі, што бу­дуць прос­та сплы­ваць уніз, як на Ма­я­коў­скім, але так не атры­ма­ла­ся. Да­вя­ло­ся ледзь не на са­бе цяг­нуць плыт, бы бур­ла­кам.

У 1984 го­дзе мо­ладзь ужо па­вы­яз­джа­ла з па­лес­кіх вё­сак. Быў за­ня­пад, бо шмат срод­каў пай­шло на бу­даў­ніц­тва та­кіх пра­мыс­ло­вых аб'­ек­таў, як Ма­зыр­скі наф­та­пе­ра­пра­цоў­чы за­вод. Гэ­та ўсё ад­бі­ла­ся на ста­не пры­ро­ды, на за­бру­джа­нас­ці на­ва­коль­на­га ася­род­дзя.

[caption id="attachment_70094" align="alignnone" width="400"] Апош­няе пры­жыц­цё­вае фо­та пісь­мен­ні­ка.[/caption]

Ка­рат­ке­віч та­ды быў у вель­мі дрэн­ным ма­раль­ным і фі­зіч­ным ста­не. Ён толь­кі па­ха­ваў жон­ку, якая хва­рэ­ла на рак. Яе смерць ён цяж­ка пе­ра­жы­ваў, ля­жаў у шпі­та­лі.

Пісь­мен­ні­ку свое­ча­со­ва не па­ста­ві­лі пра­віль­ны ды­яг­наз. Яму ўвесь час да­ва­лі таб­лет­кі, праз што ад­кры­ла­ся яз­ва. А пад­час ванд­роў­кі, у Ту­ра­ве ў ра­ён­най баль­ні­цы, на­рэш­це вы­свет­лі­лі, чым на­са­мрэч ён хво­ры. Яго тэр­мі­но­ва за­вез­лі ў леч­ка­мі­сію, але так і не ака­за­лі ква­лі­фі­ка­ва­най да­па­мо­гі. Ка­рат­ке­віч вяр­нуў­ся ў Мінск. Не­ўза­ба­ве ён па­мёр.

Апош­няе пры­жыц­цё­вае фо­та кла­сі­ка, з трэ­цяй ванд­роў­кі, зра­біў Ва­лян­цін Жда­но­віч.

Гэ­та па­да­рож­жа пісь­мен­ні­ка за­на­та­ва­нае ў яго дзён­ні­ку, бо ён па­ста­ян­на вёў на­тат­кі. На маё здзіў­лен­не, у збо­ры тво­раў Ка­рат­ке­ві­ча яго дзён­ні­каў не ака­за­ла­ся. Яны бы­лі на­дру­ка­ва­ны толь­кі ў ча­со­пі­се «Ма­ла­досць» не­ўза­ба­ве пас­ля яго смер­ці ў 1984 го­дзе. У но­вым 25‑том­ным збо­ры тво­раў Ка­рат­ке­ві­ча, не­каль­кі кніг яко­га ўжо з'я­ві­лі­ся ў про­да­жы, дзён­ні­кі так­са­ма за­пла­на­ва­ныя да вы­ха­ду.

…Ля на­шых ног, пад ста­лом, на якім ля­жаць сто­сы фо­та­здым­каў, па­чы­нае пе­ра­валь­вац­ца так­са — яшчэ адзін жы­хар гэ­тай ква­тэ­ры. На ка­ле­ні да Ва­ле­рыі Жда­но­віч за­скок­вае яе пля­мен­нік Мак­сім, сын Рэ­гі­ны, па­чы­нае ла­шчыц­ца. Тым ча­сам яна ад­зна­чае: «Ка­рат­ке­віч быў ра­ман­ты­кам і пра­жыў ра­ман­тыч­нае жыц­цё. Мож­на бы­ло жыць у су­сед­няй з ім ква­тэ­ры і не ба­чыць ні­чо­га та­ко­га, што ба­чыў ён…»

Ні­на ШЧАР­БА­ЧЭ­ВІЧ.

Фо­та­здым­кі з аса­біс­та­га ар­хі­ва сям'і Жда­но­ві­чаў.