Лепель — першы горад, які я, вясковы хлопчык, пабачыў на свае вочы. Маці вазіла мяне ў паліклініку ці купіць абновы да школы — дык і дзівіўся. Але больш углядаўся ў звыклае: у амаль такія ж, як у нашай вёсцы, драўляныя дамкі, хіба што больш дагледжаныя ды крытыя шыферам. А высокіх цагляных гмахаў дык зусім вобмаль. І гэта горад?! Нібы з асобных вёсак састаўлены ды зведзены ўсутыч вуліцы... Адно што базар мяне здзіўляў — у вёсцы такую гаманкую людскую мітусню не пабачыш. Воклічы, гандлярскі рэй, нібы святочная ажыўленасць. І шчодры россып вішань на доўгіх сталах — буйных, сакаўных, аж пачарнелых ад спеласці...
[caption id="attachment_70903" align="alignnone" width="600"] Архітэктурны фантан.[/caption]
* * *
Калі ў нас з маці выпадала вольная хвіліна — дзе трэба пабывалі, што намячалі, купілі, — мы ішлі ў скверык у цэнтры Лепеля і там бавілі якую гадзіну да адпраўлення аўтобуса. Скверык меў дагэтуль мной ніколі не чутую, але невядома адкуль знаёмую назву — Пятачок. Ён і сапраўды быў невялічкі, круглы, абнесены невысочанькай металічнай агароджай, і месціўся пасярод галоўнай плошчы горада — тут табе і райкам, і Дом культуры, і, што для нас было куды важней, — універмаг.
Мы сядзелі на лавачцы з матуляй, і мне здавалася, што Пятачок абладзілі тут якраз для нас. Ды і наогул — што ўвесь свет гатовы прытуліць нас гэтак жа гасцінна, як і гэты скверык.
Пад подыхам ветру гаманліва шапацелі лісцем высозныя камлістыя таполі, і я задзіраў угору галаву, каб паглядзець, ці моцна гайдаюцца іх вершаліны. Калі мой позірк саслізгваў па галлі долу, міжволі запыняўся на галаве вусатага дзядзькі, які высокай постаццю жалезабетонна стаяў на пастаменце. І дзядзька, здавалася, не менш уважліва глядзеў на мяне: вочы прыжмураны, пад пышнымі вусамі ледзь прыкметная ўсмешка. Ці ён толькі збіраўся ўсміхнуцца, а можа, і пасмяяцца з мяне, маленькага чалавека.
Помнік стаяў блізенька ад аблюбаванай намі лаўкі, і я прывык да яго.
[caption id="attachment_70901" align="alignnone" width="600"] Помнік героям-падпольшчыкам (архіўны здымак).[/caption]
* * *
Тым летам зноў і зноў надараліся розныя нагоды для нашых з маці паездак у Лепель. Адна з іх запомнілася на ўсё жыццё. Калі я чарговы раз з лаўкі на Пятачку азіраў вершаліны таполяў і апусцелыя гнёзды гракоў, раптам звярнуў увагу на тое, што хоць і даволі часу прайшло, на мяне ўсё яшчэ не глянуў вусаты дзядзька. Крыху ўстрывожаны, я зірнуў на пляцоўку, дзе стаяў помнік: яго як карова языком злізала. Не скажу, што гэта мяне засмуціла, але дужа здзівіла: як такое магло здарыцца?! Што за чарадзейная сіла павіхурыла ў скверы і больш нідзе свайго следу не пакінула? Я ўжо было наважыўся звярнуцца з роспытам да мамы, але раптам захапіўся разглядваннем месца, дзе стаяў помнік. Там пунсавела, пералівалася ружовым ды аранжавым колерамі клумба ў выглядзе пяцікутнай зоркі. Я такую ніколі не бачыў. Калі стаяў помнік, клумба-зорка зусім не прыцягвала ўвагу, а цяпер адкрылася ў поўнай красе.
Але што мне магла расказаць пра знос помніка мама?.. Пра ХХ з'езд КПСС я, першакласнік, нічога не зразумеў бы, ды яна, простая калгасніца, пра яго, відаць, і не ведала. А пра акалічнасці зносу помніка Сталіну — тым больш. Я і сам толькі нядаўна дазнаўся, што ўлады тады звярнуліся па дапамогу ў вайсковую часць і адтуль прыслалі танкавы цягач. Жалезабетонны пастамент зачапілі ноччу за трос, зацягнулі помнік у лес ды, як было заведзена, закапалі — з наіўным спадзяваннем, што можна пахаваць прызнаную няўдалай цэлую гістарычную эпоху.
[caption id="attachment_70904" align="alignnone" width="600"] Шчаслівы лепелец.[/caption]
* * *
Другі незабыўны для мяне выпадак з жыцця лепельскіх помнікаў адбыўся на пачатку 1990-х гадоў, калі вялася рэканструкцыя гарадскога парку. Месціцца гэты прытульны для адпачынку куток на пясчана-сонечным беразе Лепельскага возера, патанае ўлетку ў бухматай зеляніне дрэў і дурманіць водарам скошанага разнатраўя... На цэтральнай алеі парку яшчэ ў красавіку 1959 года быў устаноўлены помнік героям-падпольшчыкам, закатаваным фашыстамі ў гады вайны. Дзядуля з аўтаматам і дзяўчына з санітарнай сумкай цераз плячо застылі ў жалобным смутку па палеглых таварышах.
Помнік быў зроблены па стандартах свайго часу: проста і звыкла ўвасобленая ідэя з самага таннага матэрыялу — жалезабетону, з уласцівай для тагачасных скульптараў каструбаватасцю. Але ж з цягам часу і не заўважаеш, як колішнія хібы ператвараюцца ў непаўторныя прыкметы часу. Да таго ж помнік падпольшчыкам архітэктары вельмі ўдала «ўпісалі» ў цудоўны паркавы куток. Дрэвы, здавалася, самачынна адступалі на колькі крокаў ад помніка, сонечнае святло шырокай паласой клалася на выяву, даходзіла да вады і прадаўжалася аж на тым беразе возера, у далягляднай далечыні. І гэтая, як ахапіць вокам, прастора не здавалася занадта вялікай для такога помніка. Адну на ўсіх памяць у вузкім кутку не заціскаюць.
У гады майго школьнага юнацтва, калі я ўжо без маці з розных нагод прыязджаў у Лепель, штораз заходзіў у кніжную краму, якая месцілася ў асобным невялікім дамку акурат перад уваходам у парк. Агледзеўшы ўсе паліцы і купіўшы якую-небудзь нікім не заўважаную цікавую і прытым даволі танную кніжачку, у добрым настроі я ішоў у парк, каб позіркам паздароўкацца са скульптурнымі героямі. Без іх постацяў на той час Лепель не ўяўлялі сабе і многія гараджане. Скульптура стала своеасаблівым сімвалам райцэнтра. Нездарма ж яе выяву адлюстроўвалі на значках, прысвечаных Лепелю. Адзін з іх у мяне, здаецца, захаваўся да гэтай пары.
[caption id="attachment_70905" align="alignnone" width="600"] Русалка са свайго возера.[/caption]
* * *
Рэканструкцыя лепельскага парку адбывалася ў пару перабудовы, калі «агульначалавечыя каштоўнасці» ўзвысілі над намі, як маяковае сонца. Раённыя ўлады, відаць, палічылі, што згадкі пра вайну будуць збіваць людзей з хвалі лёгкага настрою, а тады — які адпачынак?.. І ўкаранёны ўжо, як дрэва, у людскую памяць помнік вырашылі перанесці ў іншае месца. Натуральна, што не ў лепшае — бо лепшае ва ўсім горадзе было толькі адно.
У маі 1990 года помнік, можна сказаць, прытулілі каля будынка райваенкамата. Пра «архітэктурныю прывязку» да прасторы тут казаць не выпадае: за помнікам — бетонная агароджа, трохі далей — гаражы і стандартны трохпавярховы дом з не надта прывабным фасадам... Ад былой манументальнасці засталіся толькі згадкі. Апроч таго, арганізатары пераносу не паклапаціліся нават пра захаванне першапачатковага выгляду помніка — замест трошкі звужанага ўгору пастамента зляпілі грувасткую тумбу.
Каля будынка ваенкамата помнікі нагрувашчаны, нібы на падворку ў якога калекцыянера постсавецкай эпохі. Апроч перанесенага з парку, тут, на пятачку, яшчэ ўсталявана і памятная пліта воінам-інтэрнацыяналістам, а колькі крокаў наўзбоч — бронетранспарцёр... Ці не замнога памяці на «квадратны метр»? Калі бываю ў Лепелі, усё адно як абцяжараны даўняй правінай падыходжу да знаёмага з дзіцячых гадоў помніка — нібыта ёсць мая віна ў яго пераносе...
* * *
А тым часам у гарадскім парку выраслі, разбухмацілі кроны дрэвы, якія, як відаць на архіўным фотаздымку адкрыцця помніка, якраз тады і пасадзілі — у знак памяці герояў-падпольшчыкаў. Цяпер, каб агледзець вершаліны тых дрэў, трэба задзіраць галаву. Як, дарэчы, і пры аглядзе абстрактнай архітэктурнай канструкцыі, устаноўленай на месцы помніка героям-падпольшчыкам. Чатыры струмені фантана б'юць вертыкальна ўгору, а ўверсе сыходзяцца... Усё, як на яве, толькі з бетону. На гэтай арачнай канструкцыі, нібы аблачынка, падмацавана ў паветры фігурная, з акругленымі краямі бетонная пліта. Архітэктурная канструкцыя, відаць, зроблена для таго, каб падкрэсліць звонкую, нібы шкло, празрыстасць лепельскай прыазёрнай прасторы. Небасхіл тут такі ж высокі, як ва ўсім свеце, і такі ж сферычны, абуджаны лётам узрушаных ветрам аблокаў. Адным словам, архітэктурная канструкцыя зусім не замінае бачыць відавочнае.
«А ўсё ж нейкай скульптуры тут нестае...» — відаць, аднойчы падумаў які дзейны і ўладны мясцовы чалавек і ўзяўся за выпраўленне «недахопу». Ці іншыя падумалі, а яго пераканалі. Так або інакш, але непадалёк ад бетоннага «фантана» з'явілася адлітая з селуміну скульптура русалкі. Кожны, хто мае хоць невялічкі архітэктурны досвед, адразу заўважыць, што скульптура, як кажуць спецыялісты, «не прывязана» да прасторы, ніяк не суадносіцца з ёю, не «судакранаецца», бо ўзбярэжна-надводны абсяг, як вы ўжо зразумелі, у самы раз для манументальнага помніка, а не для паркавай, камернай скульптурнай выявы. А гэтая — для ціхага затульнага кутка, дзе можна пасядзець на лавачцы з кніжкай ці проста паназіраць за прыродай. Хаця... Наўрад ці спакойнаму роздуму будзе спрыяць лепельская русалка. Гэта ж зусім не маленькая, вытанчаная русалачка з казкі Андэрсена, якая ахвярвала сабой дзеля кахання і ўслаўлена ў цудоўнай скульптуры, устаноўленай у порце Капенгагена. Наша «дзявуля» можа сімвалізаваць хіба што бязладнае гуллівае жыццё. Глянеш на твар — а мамачка мая! — шчокі азызлыя, вочы пустыя, самотныя. Але паспачуваць ёй зусім не хочацца. Хутчэй пра сябе падумаеш і нават міжволі згадаеш старадаўнюю замову: «Вадзяніца, лесавіца, шальная дзявіца! Адвяжыся, адкаціся, у мой двор не кажыся...»
[caption id="attachment_70902" align="alignnone" width="600"] Лепельскі цмок.[/caption]
* * *
За некалькі метраў ад русалкі ў Лепельскім парку знаходзіцца скульптурная выява цмока. І зноў жа, адлітая з металу — каб навекі!
Цмок стаў для Лепеля, можна сказаць, культавым нячысцікам.
У маладыя гады я сябраваў з адным віцебскім скульптарам. Не ведаю чаму, мне карцела падказаць яму хоць адну ідэю новага твора. Яны ў мяне нараджаліся, можна сказаць, бесперапынна. Дык пры кожнай сустрэчы даводзіў іх, растлумачваў, нават няўмела маляваць на блакнотных аркушыках спрабаваў... Сябар цярпліва выслухоўваў, а тады адной і той жа фразай падводзіў рысу: «Не, братка, гэта літаратура...» У адрозненне ад мяне, творца добра ведаў розніцу паміж вярбальнай і візуальнай прыродай мастацтва.
У Лепелі з гэтых розных мастацтваў, спосабаў мыслення, часам супрацьлеглых светапоглядных канцэпцый пры скульптурным аздабленні горада зрабілі неверагодны кактэйль.
Скульптурнае ўвасабленне ў райцэнтры культа цмока пачалося са старонак рамана Уладзіміра Караткевіча «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Вось колькі радкоў: «І яшчэ казалі вальнадумцы, што каб цмокі былі — яны б народ хапалі, лапалі. І гэта ерась! Па-першае, прападобны Амбражэй тых цмокаў закляў, а па-другое, забылі яны, што ніколі ў тыя часы не аддавала Лепельскае возера трупаў.
А ў той год і вальнадумцы ахнулі. Праўду казаў прападобны. За адну ноч на водмелях тых яшчураў, тых цмокаў знайшлі сорак, ды палова таго хісталася на фалях, як плаваючыя выспы. Ды другой раніцай знайшлі яшчэ трохі менш паловы таго, што выдахла ў першую ноч.
А яшчэ праз ноч усплыў самы вялікі. Адзін».
Фантазіі пісьменніка ўспрыняты сённяшнімі цмокафіламі як адноўленая ў слове рэальнасць. З апісання Караткевіча скульптар Леў Аганаў і ляпіў лепельскага цмока. («А на шыі сядзела галава, адначасова падобная і на галаву змяі, і на галаву лані».) Ці думаў хто, што ў яго атрымаўся, па сутнасці, мемарыяльны помнік вадзяной пачвары, бо калі ўжо ва ўсім верыць аўтару славутага рамана, дык у мясцовым возеры ўсе цмокі перадохлі ...
Лепельцы жартуюць: калі патрэш галаву цмока — разжывешся на долары, калі хвост — на еўра.
Прыхільнікаў калі не новай веры, дык дураслівага захаплення, ужо нямала па ўсёй краіне. У інтэрнэце з'явіўся нават сайт «Краіна цмокаў» (а куды падзелася «краіна замкаў»?!). Найбольш імпэтныя адэпты (ці заўзятары) ерасі мараць, каб помнікі, накшталт лепельскага былі ўсталяваны паўсюль у Беларусі...
Памяркоўныя людзі могуць пачаць супакойваць мяне: маўляў, ну што ты ўсхадзіўся, проста знаўцы піяр-тэхналогій далучаюць нас да беларускага космасу, падбухторваюць няўцямных да пошуку нацыянальнай самаідэнтыфікацыі, ствараюць, нарэшце, турыстычны брэнд месца...
Яно сабе так. Але чаму б не рабіць гэта на аснове культу дабрыні, спагадлівасці, любові, якія так пераканаўча ўзвышаны ў нашым фальклоры, ды і ў міфалогіі. Зусім не варта звужаць яе да цмокавай маральнай амбівалентнасці і сумніўнай эстэтыкі гэтага ідала.
Арганізатары піяр-кампаній лепельскага цмока, думаю, могуць быць цалкам задаволены іх вынікамі. Ім удалося ўцягнуць у свае акцыі дзяржаўных мужоў! На ўстаноўку скульптуры пачвары з казны было выдаткавана, як сведчаць адкрытыя крыніцы інфармацыі, без малага 100 мільёнаў рублёў. Адкрыццё правялі ўрачыста, як грамадска значную падзею. А ў пачатку верасня мінулага года ў парку быў праведзены фестываль беларускай міфалогіі. Афіша заклікала «ў госці да лепельскага цмока».
* * *
Выходзім з парку. Трохі далей адсюль — Пятачок. З гадоў майго маленства ён «аблысеў»: цяпер няма тут былой засені, кашлатых крон над галавой, якія натхняюць на роздум. Ды зноў жа... скульптура. Яна тут параўнальна нядаўна, але ўжо мазоліць вочы.
Зухаваты мужычок, архетып тэатральнага Несцеркі, заціснуў, каб не ўцякла, між ног авечку; побач стаіць, як укапанае, бо, відаць, агаломшанае свінчо, пад пахай — певень... З шчаслівай усмешкай мужычок трымае над галавой непрапарцыянальна вялізны, як засланка печы, пятак 1805 года выпуску. На адваротным баку «манеты» пераможна ўзвышаецца двухгаловы арол Расійскай імперыі. Калі вы спытаеце, чаму капейка 1805 года выпуску, вам могуць сказаць, што ў гэты год Лепель атрымаў статус павятовага горада. Ну а чаму скульптура ўстаноўлена на Пятачку, усім, нават авечцы, зразумела. Толькі не мне!
Усвядомлена ці няўцямна, але аўтар узяў за аснову не тое значэнне слова «пятачок», і атрымаўся падменены сэнс. Каб тыя, хто замаўляў скульптуру, зазірнулі ў тлумачальны слоўнік беларускай мовы, дык зразумелі б, што лепельскі скверык характарызуе не першае значэнне слова «пятачок» (сапраўды манета) і не другое (круглы канец лыча ў свінні), а трэцяе — «невялікая круглая пляцоўка або наогул цесная абмежаваная прастора». Ну, вядома ж, гэта лепельскі невялічкі круглы скверчык, які для мяне азораны памятным святлом дзяцінства.
* * *
Цяпер улетку на лепельскім базары няма былой вішнёвай шчодрасці: так старанна, як раней, даглядаць людзям сады нестае часу, ды і ахвоты — на чарніцах болей можна зарабіць. Што сям'ёй сабраў, што ў людзей перакупіў, загрузіў у прычэпчык — і ў Маскву ці ў Піцер, здабываць свой пятачок. А яшчэ перад паездкай можна і галаву ці хвост скульптурнага цмока пацерці — каб паспрыяў з курсам валюты. Або вакол Пятачка колькі кругоў на легкавіку «наматаць», каб для натхнення нагледзецца на ўзнятую, нібы сонца, над галавой кірмашовага лепельчаніна капейку.
...Не дай мне, Божа, аслепнуць ад святла такога ідэалу.
Сяргей Рублеўскі
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».