Як думаеце, за які час можна вырасціць, скажам, растаропшу? Садаводы ці агароднікі са стажам пацвердзяць: гэтае пустазелле поўнасцю фарміруецца за тры-чатыры месяцы... Але пры дапамозе сучасных тэхналогій дарослая расліна можа з'явіцца значна хутчэй — за два тыдні. Праўда, сонца і дажджу такі арганізм так і не «ўбачыць» — разам з дзясяткамі «прыяцеляў» куст будзе расці ў спецыяльнай шклянцы, напоўненай пажыўным рэчывам. Такі спосаб называецца мікракланальным размнажэннем. Больш падрабязна пра яго, а таксама пра сваю любоў да працы і ўласныя поспехі «Чырвонцы. Чырвонай змене» расказала малодшы навуковы супрацоўнік аддзела біяхіміі і біятэхналогій раслін Цэнтральнага батанічнага саду Нацыянальнай акадэміі навук Вольга КАЎЗУНОВА, якая нядаўна атрымала стыпендыю Прэзідэнта краіны.
— Гэта адбылося за даследаванні плямістай растаропшы, — гаворыць дзяўчына. — Па звестках Сусветнай арганізацыі аховы здароўя за 2015 год, захворванні печані знаходзяцца на дзявятым месцы сярод прычын смяротнасці. Таму ў Беларусі і за мяжой прафілактыка і лячэнне захворванняў гэтага органа застаюцца сур'ёзнай праблемай. Адным з ключавых момантаў з'яўляецца распрацоўка новых біялагічна актыўных фармакалагічных прэпаратаў на аснове расліннай сыравіны. Галоўнае біялагічна актыўнае злучэнне растаропшы — сілімарынавы комплекс — не прысутнічае больш ні ў адной расліне.
Гэты комплекс абараняе печань ад вялікага спектра ўздзеянняў: хімічнага, цяжкіх металаў, радыяцыі, бактэрый, вірусаў. Фактычна, сілімарын выконвае ролю «брані» для найважнейшага органа. Серыя эксперыментаў паказала, што пасля ўвядзення ў крываток мышы гэтага рэчыва і наступнага атручвання, напрыклад ядам белай паганкі, гіне толькі каля 23 працэнтаў клетак печані, але арганізм застаецца жывым. Без такой абароны пашкоджанне атрымліваюць амаль 100 працэнтаў клетак — несумяшчальны з жыццём паказчык.
Растаропшай Вольга займаецца ўжо чатыры гады. Да працы яе падштурхнуў навуковы кіраўнік, акадэмік Уладзімір Рашэтнікаў, які заўважыў, што ў Беларусі мала ўвагі надаецца раслінам, якія дапамагаюць у лячэнні захворванняў печані. Вольга працуе з двума сартамі: венгерскім і «Папялушкай», выведзенай у батанічным садзе. На жаль, у Беларусі няшмат вольных пасяўных плошчаў, тым больш для засявання растаропшай — раслінай, вядомай беларусам як пустазелле. Вырашыць праблему дапамагаюць біятэхналогіі — кожныя 14 дзён у батанічным садзе збіраюць «ураджай» вырашчанай у шклянках абаронцы печані.
Галоўнае дасягненне Вольгі заключаецца ў выяўленні ўмоў, пры якіх растаропша «з прабіркі» назапашвае найбольшую колькасць карысных рэчываў. Пры дапамозе хімічнай апрацоўкі (спосаб, распрацаваны ў Інстытуце фізіка-арганічнай хіміі НАН, — расліну «кормяць» наначасціцамі жалеза, медзі, кобальту, якія не аказваюць таксічнага ўздзеяння. — Аўт.) атрымалася павялічыць назапашванне растаропшай рэчываў другаснага метабалізму ў два-чатыры разы. Яшчэ адзін метад — электрамагнітнае ўздзеянне. На спецыяльнай устаноўцы ў Інстытуце ядзерных праблем БДУ звычайна апрацоўваюць насенне для таго, каб павялічыць яго ўсходжасць.
Сама Вольга родам з Рэчыцы, а ў Цэнтральны батанічны сад трапіла падчас навучання ў Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце імя М. Танка.
— На радзіме ў маіх бацькоў свой дом, вядома, з участкам, на якім маці вырошчвае разнастайныя кветкі, — дзеліцца дзяўчына. — Яна расказвала, што гады ў тры я ўвесь час корпалася ў зямлі, выкопвала дажджавых чарвякоў, спрабавала іх дзяліць. Таму, скажам так, цікавасць да біялогіі была заўсёды. Паралельна любіла гуляць «у настаўніцу». У школьныя гады мне здавалася, што гэтая праца не надта складаная. Але на практыцы, калі на старшых курсах давялося папрацаваць у гімназіях, школах, ліцэях, зразумела, як бывае цяжка. Цяпер я таксама ў пэўнай ступені займаюся педагагічнай дзейнасцю, бо да нас прыходзяць студэнты-практыканты з таго ж БДУ, і мы дапамагаем ім у напісанні навуковых прац.
Дзяўчына вучылася на факультэце прыродазнаўства па спецыяльнасці «Біялогія і хімія». З трэцяга курса пачала пісаць курсавыя і дыпломныя работы пры Цэнтральным батанічным садзе, бо для выканання ёй патрэбны былі эксперыменты, якія можна правесці толькі тут.
— Адразу я прыйшла ў лабараторыю экалагічнай фізіялогіі, — распавядае навукоўца. — Там займалася праблемай падбору хвойных дрэў для азелянення Мінска. Трэба было знайсці такія віды, якія будуць адпавядаць прыродным патрабаванням тэрыторыі сталіцы. Таполі і клёны ў Мінску жаўцеюць, каштаны таксама дрэнна сябе адчуваюць. Вось мы і шукалі дрэвы, якія вытрымаюць салявыя нагрузкі, не памруць ад высокай колькасці цяжкіх металаў і адначасова будуць ачышчаць паветра. Асабіста я займалася піхтамі. У выніку знайшлі такі сорт, якім у сталіцы цяпер і карыстаюцца.
Пасля была магістратура пры БДПУ, а ў аспірантуру Вольга паступіла, ужо працуючы ў батанічным садзе. Тады ж пачалася праца па вывучэнні растаропшы. Галоўнае, аб чым дзяўчына шкадуе — у Беларусі вынікі працы пакуль не запатрабаваны. Айчынныя фармацэўтычныя кампаніі працягваюць набываць сыравіну за мяжой, і іх можна зразумець. Для таго, каб наладзіць біятэхналагічную вытворчасць у нас, патрабуюцца велізарныя грашовыя сродкі. І рабіць гэта дзеля адных толькі прэпаратаў для абароны печані немэтазгодна. З іншага боку, хворым на гепатыт C сур'ёзна дапамагло б стварэнне беларускага аналага шалёна дарагіх замежных прэпаратаў для абароны печані.
Акрамя працы ў Цэнтральным батанічным садзе, Вольга разам з мужам з мінулага года займаецца стварэннем сайта для зацікаўленых біятэхналогіямі людзей. Bіofact.by распавядае пра мікракланальнае размнажэнне, фармацэўтыку, біяхімію, фізіялогію, публікуе матэрыялы для студэнтаў і школьнікаў. Там жа публікуюцца вынікі працы Вольгі і яе калег. За год рэсурс сабраў пэўную аўдыторыю і ўжо прыносіць стваральнікам карысць — менавіта праз яго на беларускіх біятэхнолагаў выходзяць замежныя калегі з прапановамі аб супрацоўніцтве.
— Я тут на сваім месцы, — падсумоўвае Вольга. — Нягледзячы на пэўныя праблемы, адчуваю, што працую не ўпустую: калі калегі з розных краін цікавяцца вынікамі работы, калі іншыя ўстановы і фармацэўтычныя кампаніі прапануюць супрацоўніцтва... Я разумею, што ўся мая праца можа стаць маленькім крокам дзеля вырашэння вялікіх праблем і ўратавання чалавечых жыццяў, і гэта галоўнае.
Фота Сяргея НІКАНОВІЧА
Амаль тысяча дзвесце чалавек сабраліся, каб вырашаць найважнейшыя пытанні развіцця краіны.
Расказаў першы намеснік старшыні Дзяржаўнага камітэта па навуцы і тэхналогіях Рэспублікі Беларусь Дзяніс Каржыцкі.
Як вакцыны выратоўваюць жыцці і чаго можа каштаваць іх ігнараванне?
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
