Іх жыццё было подзвігам

Да 8 Сакавіка — чырвонай даты ў нашым календары — людзі ставяцца па-рознаму. Нехта кажа, што гэта надуманае, штучнае свята, нехта — наадварот: успрымае яго як яшчэ адну магчымасць засведчыць пашану да сваіх матуль і бабуль, да жонак і дачушак, павіншаваць супрацоўніц, знаёмых... Асабіста я лічу гэты дзень днём увагі і павагі да ўсіх жанчын — і нашых сучасніц, і, вядома ж, папярэдніц.

...Бацька мой — сувязны партызанскага атрада — быў цяжка паранены ў канцы мая 1944-га, страціў многа крыві. «Беражы малых...» — гэта апошняе, што ён паспеў прашаптаць маёй маме. Пахавалі яго на мясцовых могілках — употай, амаль пад носам у каравула паліцэйскага гарнізона. І толькі пасля гэтага, вярнуўшыся дамоў, мама прытуліла да сябе сваіх чацвярых дзяцей і, стоячы над калыскай пятага (двухмесячнай дачушкі), дазволіла сабе расплакацца — наўзрыд...

Услед за ёй заплакалі і мы, дзеці. Трымаўся — як потым расказвалі — толькі старэйшы з нас, Вася. Ён жа і суцяшаў, казаў: «Мамачка, не плач. Неяк жа будзем жыць».

А як? Без мужа, без бацькоў, сваякоў, без мужчынскай апоры? Самой, адной неяк зносіць невыноснае і здужваць непад'ёмнае...

Я, малая, ніколі не бачыла маму без нейкай працы, без пэўнага занятку. Увесь час яна завіхалася — то каля печы, то на падворку, то ў градах. Аж да позняй ночы нешта мыла, прыбірала, цыравала, прала кужаль, крукам сядзела за кроснамі. І ткала, дарэчы, вельмі прыгожыя посцілкі, ручнікі, абрусы альбо проста льняное палатно, з якога потым шыла пасцельную бялізну і адзенне дзецям.

Апроч гэтага, мама штодня хадзіла на працу ў калгас, пастаянна выпрацоўвала належны мінімум працадзён. І нават больш за тое — нягледзячы вось на гэты крыж беспрасветных будняў, яна, калі можна гэтак сказаць, не... гнулася: ніколі не замыкалася ў сабе, не азлаблялася, была вельмі прыветнай і добрай да ўсіх людзей.

І нас трымала ў строгасці, вучыла, каб хлопцы нідзе і ні ў чым не шкодзілі, каб абыходзіліся тым, што мелі, каб, барані Божа, не паквапіліся на нешта чужое.

А жылі ж надгаладзь, на нішчымніцы — бульбы з квасам удосталь ніколі не было! Тоўчанае семя, цёртыя каноплі, зацірка «ў адну руку» (на гаршчок вады адна жменька мукі) лічылася ў нас за вялікае шчасце, а хлеб дык і наогул быў няспраўджанай марай.

Дзівосна смачнымі здаваліся тады гарачыя бліны з леташняй падмерзлай бульбы! (Потым, праз гады, я, дарэчы, паспрабавала такія спячы, але нават паспытаць не змагла. Не зразумела, як гэта можна было есці?!) А быў жа і іншы «падножны корм», які так выручаў вясною: тыя ж лебяда, крапіва, шчаўе, заечая капуста.

Нам хоць трохі лягчэла, калі на пашу выганялі кароў: хлопчыкаў запрашалі ў падпаскі... Часам — за лусту хлеба.

Вось такое было жыццё, а дакладней — выжыванне. Пакуль...

Воляй абставін на хутар, да нашай суседкі, мужа якой па даносе мясцовага паліцая расстралялі немцы, наведаўся прадстаўнік НКУС. Ён спачатку выслухаў удаву, а потым (яна папрасіла дапамагчы, выратаваць сям'ю), завітаў да нас.

Няцяжка ўявіць, што ён убачыў: маму, чатырох схуднелых (скура ды косці) хлопчыкаў і мяне, пятую... Да шасці гадоў ногі мае (наступствы рахіту) мелі форму сплеценых каранёў і зусім не служылі. Гэта значыць, што я толькі ляжала і сядзела...

Гэта не магло, відаць, не ўразіць нармальнага чалавека, і ён (шкада, не ведаем прозвішча!) пачаў дзейнічаць: перш-наперш падрабязна распытаў маму пра партызанскую дзейнасць бацькі, адправіў запыт у штаб партызанскага руху, атрымаў пацвярджэнне і...

Якое ж было шчасце, калі нашай маме прызначылі пенсію ў суме 19 рублёў у месяц! За іх мы маглі хоць нешта купляць, есці хлеб (булка яго каштавала тады 14 капеек)... Гэта быў хоць невялічкі, але ж прасвет!

Мы, дзеці, між тым, пакрысе падрасталі. Браты (а яны па тату пайшлі — былі такія ж прыгожыя, рослыя, здольныя да вучобы...) адзін за адным канчалі сямігодку і паступалі ў прафтэхвучылішчы. Іншага выбару ў іх не было, бо толькі там, у так званых «фабзайнях», «кузнях працоўных кадраў», навучэнцаў кармілі і забяспечвалі спецадзеннем. А ў вольны час браты шукалі падпрацоўку, каб хоць неяк выжыць, каб дапамагчы нам з мамай...

Толькі праз гады кожны з маіх братоў самастойна атрымаў вышэйшую адукацыю. Адзін стаў дырэктарам завода, другі — начальнікам цэха, трэці — рэдактарам газеты, чацвёрты афіцэрам марфлоту. Месцы іх пражывання — Нарыльск, Новасібірск, Амсукчан (гэта ў Магаданскай вобласці), Таймыр.

Месца пахавання траіх — радзіма, родная вёска...

Толькі мне, самай малодшай і адзінай дачцэ, пашчасціла жыць дома, пры маме, бо (да скону дзён мне, відаць, не аддзячыць!) яна, нягледзячы ні на што, так і не прыняла прапаноў здаць мяне ў дом-інтэрнат. На мае пакручаныя хваробай ногі (і кожны божы вечар) яна сама накладвала кампрэсы з распаранага ў печы мурашніка. Сухая ігліца калолася, было балюча, я плакала, але мама працягвала рабіць гэтыя працэдуры. І...

Цуд здарыўся: хай вельмі марудна, але ж косці сталі раўняцца, і ў шэсць гадоў я пачала хадзіць.

Так і расла — на сваім хутары, сярод сваіх людзей, жыццё якіх — як і маёй матулі — было сапраўдным подзвігам.

На ўзгорку, непадалёк ад нашай хаты была, напрыклад, сядзіба Івана Фёдаравіча Бурко (нашага цёзкі па прозвішчы). Побач з ёю — луг, зарослы кустоўем. Як жа незабыўна, як жа хораша там спявалі салаўі!..

У самым канцы вайны, у чырвоную суботу перад Вялікаднем, з самага ранку тупала па хаце гаспадыня — жонка Івана Фёдаравіча, маці шасцярых дзяцей, пякла нейкія прысмакі, фарбавала яйкі. І ўсё гэта потым саставіла на палічку ў варыўні, замкнула дзверы...

Але адысці ад іх не паспела: перад ёй з'явіліся двое бандзюкоў з аўтаматамі. Пачуўшы пах святочнай смакаты, яны загадалі гаспадыні адамкнуць будыніну. Жанчына з таго перапуду ўпусціла ключ — нагнулася ў траву падняць... Але бандыты не дачакаліся — пусцілі ў яе аўтаматную чаргу, сталі збіваць замок... На стрэлы, на шум з крыкам: «А сволачы, што ж вы нарабілі?!» выскачыла з хаты свякроў жанчыны і, «скошаная» новай аўтаматнай чаргой, таксама ўпала на зямлю.

Так чырвоная субота стала на хутары крывава-чорнай.

Не адразу, праз некаторы час у гэтую хату на шасцярых (!) малалетніх сірот прыйшла ўдава, маці траіх сваіх, ужо дарослых, дзяцей. Звалі яе Вольгай Тарасаўнай і была яна рэдкай працаўніцай і вельмі смелай жанчынай. Узяўшы на сябе адказнасць за малых, яна, як здавалася, ніколі нічога не баялася. Аднекуль з Заходняй Беларусі самаходам прыгнала кабылу; на той час адзіная з вяскоўцаў даглядала пчол, апроч кароў, цялят, коз і свіней, трымала цэлыя чароды гусей ды іншай жыўнасці. Яна ж магла апоўначы, не зважаючы на зграі ваўкоў, з суседняга сяла зайсці на свой хутар. Не дзіва, што жыла сям'я па тым часе досыць заможна.

...Аднак самы трагічны лёс выпаў на долю Наталлі Езупавай. У маладосці, як належыць, яна выйшла замуж — за такога ж беднага селяніна. Разам абжываліся, разам гаравалі, гадавалі дзяцей. Пяць сыноў прыжылі, трох дачушак.

На такую сямейку трэба было зарабляць. І гаспадар хацеў.

Асобныя вяскоўцы ездзілі тады хто ў Амерыку, хто ў Сібір. Яго сям'і больш камфортнае жыццё паабяцалі ў Фінляндыі. І Васіль таксама рызыкнуў — на пачатку вайны, у чуткі пра якую ніхто не верыў, з жонкай, з дзецьмі падаўся ў чужую краіну. Але сам потым трапіў на фронт, сям'я — у блакадны Ленінград. Там галоднай смерцю адно за адным памерлі іх дзеці: Валодзя, Ніна, Ваня, Міша, Гена, Вася... Расказвалі, што ў вушах матулі да скону стаяла просьба: «Мамачка, есці хочацца». Тыя 125 грамаў хлеба ў суткі, ад якога матуля адмаўлялася дзеля малых, выратаваць іх не змаглі. Да адкрыцця «дарогі жыцця» праз Ладажскае возера ў Наталлі засталося толькі дзве дачушкі. Старэйшая Анюта з цяжкасцю змагла давезці хворую матулю з малодшай сястрой да роднай хаты, якую, на шчасце, не спалілі ў гады вайны. Муж Наталлі загінуў на фронце.

На твары яго ўдавы я ніколі ў жыцці не бачыла ўсмешкі.

...Нельга параўноўваць непараўнальнае: той час і гэты, але ж жанчынам і сапраўды ніколі не жылося лёгка. Не проста сумяшчаць працу і выхаванне дзяцей, клопат па гаспадарцы, адольваюць часам хваробы, нейкія праблемы, безграшоўе, крыўды... Я тады ўспамінаю маму, суседку Вольгу Тарасаўну, цётку Наталлю Езупаву і... нашага мясцовага лекара Андрэя Адамавіча Астроўлянчыка.

Неяк мая мама прыйшла да яго са скаргай на боль у сэрцы. Паслухаўшы яе, доктар паставіў дыягназ: «Ты, Саша, не глядзі, як жыве твой сусед справа — Іван Фёдаравіч, а глядзі, як жыве сусед злева — Архіп. Тады тваё сэрца балець не будзе».

Той Архіп меў жонку і двух сыноў, але жыў ледзь не ў зямлянцы. Ніякай жыўнасці ў іх не было. На якія сродкі існавала гэта сям'я, мне незразумела дагэтуль...

А таму ў цяжкія перыяды свайго жыцця я таксама не гляджу, як жывуць нейкія там алігархі ды багацеі: я азіраюся назад і ўспамінаю маму.

Ніна БУРКО,

в. Капланцы, Бярэзінскі раён