Мікола Гіль. Мой сябра Міша Стральцоў

«Няма таго, што раньш было…»

Гэтае просценькае сцвярджэнне паэта, дзякуючы песеннай акрыленасці, нечакана стала вядомым і набыло ці не абагульняючы, усеагульны сэнс. Куды ні кінь вокам, аб чым ні падумай, што ні згадай — сапраўды, няма таго, што было раней.

Самае ж жахлівае, што няма не толькі таго, але й тых — аднагодкаў, саслужыўцаў, знаёмцаў, дружбакоў, сяброў. Пагорнешся перабраць старыя паперы, пісьмы, фотакарткі — і зжахнешся: і гэтага ўжо няма, і таго, і гэнага… Уздыхнеш, паківаеш горка і няўцешна галавою — блізіцца і твая пара! — завяжаш матузкі распатрошанай папачкі і пакладзеш яе на ранейшае месца ў шуфлядку, каб праз нейкі час зноў дастаць у адказ на покліч так і несупакоенай душы. Мо не на покліч — на напамін. Аб тым, што мо ўсё ж варта было б сёе-тое запісаць-занатаваць. З таго, што помніцца. Памяць, праўда, ужо дзіравая, бы рэшата, але ж і яна, трошкі разварушаная, мае здольнасць ажываць, агукацца і вяртаць з небыцця прыспанае-прызабытае і нават, надараецца, быццам начыста сцёртае.

Але ж каб не мая вагавая, альбо лепш — шалевая натура! Трэба ж было нарадзіцца пад гэтым хісткім, з вечным гойданнем сюд-туд знакам! Усё жыццё, здаецца, прайшло пад ягоным моцным вагальным уплывам, у няспынных сумненнях, у нерашучасці і няўпэўненасці. Мо нават, бадай што, у няпэўнасці.

Трэба табе ці каму-небудзь тое? А ці конча трэба? Мо абыдзецца? Неба ж на зямлю не ўпадзе, калі й не зробіш. Хіба не пераконваўся ў тым сотні разоў?

От таму і палохае ўжо нават сам ліст чыстае паперы. Калі й не палохае, дык, прынамсі, спараджае тыя ж згаданыя сумненні і няпэўнасць: а ці трэба, ці варта яго чым-небудзь запаўняць? Ці спатрэбяцца каму-небудзь і калі-небудзь гэтыя мае крэмзы? Тым больш, што выразна ўсведамляю іх не надта высокую вартасць.

Кожны знае сабе цану. Адно не кожны хоча, можа ў тым прызнацца. Вось і казырыцца каторы, пнецца з жабоцькі стаць сланом. Непрыемна, брыдка, часам гідка чытаць такога генія. Скажаш скрушна ў думках: лепш бы ты, браце, прамаўчаў, чым вось гэтак паказваць, выяўляць сваю дурноту, неразумнасць, недалёкасць. Пыха чалавечая — ці не самая непрыемная загана. Выхваляцца, ставіць сябе на катурны — адназначна непрыстойны занятак.

І дзякаваць богу, што я на гэта ніколі не хварэў, гэтым ніколі не грашыў. Хапала мяне, здаецца, на тое, каб не выстаўляцца. А галоўнае — адчуваць талент іншага чалавека і паважаць гэты талент. І не прыроўнівацца да яго. На панібрацтва я таксама не хварэў. Хутчэй — наадварот: заўсёды хадзіў-паводзіў сябе «малым пляменнікам вялікага дзядзькі», чым нямала, цяпер гэта разумею, нашкодзіў найперш сабе.

Кажуць: пішы тады, калі не можаш не пісаць. Пэўна ж, праўду кажуць. Бо толькі вольнае, натхнёнае слова валодае цудадзейнай сілай уражваць і хваляваць іншых. Аднак жа вельмі часта, мо найчасцей сверб пісаніны апаноўвае не генія, а графамана. І я, бадай, не засмучаўся з-за таго, што ў мяне такога неадольнага свербу пісаць не было ці амаль ніколі не было. Сотні разоў прыбягала нават думка аб тым, ці правільна абраў калісьці свой жыццёвы шлях. Не, не пісьменніка. Гэтым высокім званнем (скажу так) быў я ўганараваны калегамі канешне ж авансам, якога, на жаль, так і не сплаціў. Маю на ўвазе шлях газетчыка, журналіста, урэшце, калі на тое пайшло, літаратара. З аднаго боку, нібыта іначай і быць не магло. У пісарах (мая першая, дадзеная яшчэ пры нараджэнні дзедам мянушка, была акурат Пісар) хадзіў з самага малку. Шмат чытаў — прынамсі, у параўнанні са сваімі вясковымі равеснікамі-аднакласнікамі. Любіў «шрайбаваць» школьныя пераказы і сачыненні, сяды-тады нават у вершах, ці, лепш сказаць, у рыфму. Недзе ў дванаццаць-трынаццаць гадоў напісаў некалькі «апавяданняў пра вайну» — пад уражаннем дзіцячых аповедаў, што друкаваліся ў газеце «Піянер Беларусі» і якія пасля склалі кніжку «Ніколі не забудзем». Апавяданні свае нават «выдаў» кніжкай: цярпліва перапісаў друкаванымі літарамі, змацаваў лісткі сшыткавымі дроцікамі-сашчэпкамі, зрабіў-намаляваў вокладку з пазнакай, што кніжка выйшла ў «Дзяржаўным выдавецтве БССР» і што каштуе 1 рубель 50 капеек…

Шкада, вядома, што яна не збераглася. Ды, зрэшты, як магла зберагчыся, калі была «надрукавана», само сабою, у адзінкавым экзэмпляры.

Дык вось, пісаць быццам бы й была ахвота. Падагравалася яна і прыкладам старэйшага брата Ніла, вершы якога друкаваліся ў розных газетах і часопісах усё часцей, творчыя спробы якога ўспрымалі ўжо ўсюды і ўсур’ёз, якога ў сорак сёмым, калі я перайшоў у чацвёрты клас, выклікалі на Рэспубліканскую нараду маладых пісьменнікаў.

Ды сталася так, што я затрымаўся са сваім сталеннем, доўга застаючыся наіўным, інфантыльным хлапчуком-падлеткам. І калі набегла пара выбару таго самага жыццёвага шляху, калі надышоў час паступаць на вучобу пасля сканчэння школы, заяву разам з іншымі дакументамі падаваў на філфак БДУ, на аддзяленне журналістыкі, і з трымценнем-радасцю, з салодкім патаемным жаданнем паступіць і вучыцца, але і з бояззю, а ў дадатак — і з нейкім адчуваннем нерэальнасьці ўсяе гэтае задумы-дзеі, быццам гэта раблю не я, а нехта іншы, падобны на мяне. І на васямнаццатым годзе жыцця быў я ўсё тым жа, ранейшым наіўна-неразумным, агорнутым дашчэнту сумненнямі і няўцямнымі мроямі падлеткам. Хацелася, вядома, стаць студэнтам, але — не верылася, што такое можа здарыцца са мною папраўдзе. Адчуваў сябе нявартым статусу студэнта самога БДУ! Комплекс сваёй хлапечай ушчэрбнасці прыгнятаў і прыніжаў мяне страшэнна. Пэўна ж недзе ёсць сур’ёзныя, сапраўды здольныя і разумныя хлопцы, цвёрдыя і вызначаныя ў сваіх намерах і жаданнях, вартыя быць студэнтамі ўніверсітэта, прытым — акурат творчага, не абы-якога! — аддзялення журналістыкі. А хто і што я? Кволыя і не надта важкія, а папросту легкаважкія на думкі і высновы школьныя крэмзы — вось і ўвесь мой набытак і заяўка на творчы патэнцыял. А нехта, пэўна ж, цалкам свядома і даўно акрэсліў свой выбар і дзеля здзяйснення яго настойліва і мэтанакіравана пісаў і друкаваў (а хоць бы і ў «раёнцы»!) свае вершы, нарысы, замалёўкі, допісы…

З гэтым непераадольным (і непераадоленым) адчуваннем боязі, няпэўнасці, нерэальнасці задуманага ехаў я і на экзамены. Пачуццё боязі было, бадай, большае, чым падчас падачы дакументаў у прыёмную камісію. Прыцёгся з фанерным куфэрачкам (тагачасным «дыпламатам») ва ўніверсітэцкі скверык з бетонным хлопчыкам у сухім фантане, сеў на лаўку і… стаў чакаць. Чаго? А ліха яго ведае! Ну не вялі мяне ногі ў тую прыёмную камісію, куды, паводле атрыманага запрашэння, я павінен быў звярнуцца. Не хапала ў мяне рашучасці вось так, з ходу, пайсці туды. Трэба было, няйнакш, супакоіцца, перадыхнуць, астынуць.

Каб не сядзець проста так, дастаў з куфэрка падручнік «Эканамічная геаграфія СССР», разгарнуў яго, спрабуючы засяродзіцца на лоўленых вачыма радках. І, мусіць жа, засяродзіўся папраўдзе, бо не адразу заўважыў, што паблізу ад мяне, на тую ж лаўку, прысеў хлопец. Схамянуўся тады, калі той, падсунуўшыся бліжэй, торкнуў пальцам мяне пад локаць і спытаў:

— Старичок, у вас и в школе география была по-белорусски?

Я зірнуў на яго. Відочна не вясковы хлапец. Апрануты не ў вельветавую футболку (ці камізэльку) з замочкамі-кішэнькамі на грудзях, а ў самы што ні ёсць касцюмец, і чаравікі — не брызянтовікі, навэцганыя для бляску гуталінам, а цалкам скураныя. І нават тварам не вясковы. Чысты, светлы твар, не ўрудзелы-абсівераны. І вочы — разумныя, учэпістыя. Чаго ж тады пра дурное пытаецца? Усё па-беларуску было, дык чаму геаграфія будзе выключэннем?!

Сусед жа нечакана спытаў:

— На экзамены приехал?

— Ага.

— А куда поступаешь?

— На філфак, аддзяленне журналістыкі.

— Ну даешь, старче! Так и я же на журфак!..

— А ты адкуль прыехаў, што гэтак пытаешся?

— Со Славгорода Могилевской области.

— Дык а ў вас што, не па-беларуску вучылі?

— По-русски, старичок. Все по-русски. Я впервые такую книжку вижу. И ты понимаешь всё? Ну-ка, переведи по-русски этот абзац!

Дзівак нейкі, падумаў я пра нечаканага суседа па лаўцы. Магілёўшчына — гэта ж Беларусь, дык чаго прыкідваецца гэткім русаком? Не верыць, што я і па-руску ўмею? Ці бачыш, перакладзі яму! Я трошкі паспешліва і, напэўна, не надта складна пераказаў паказаны ім абзац па-руску. Хлапец усміхнуўся, сказаў, бы пахваліў:

— Да-а… А у нас такой практики нет. В смысле — навыков. Ты же и с русского на белорусский можешь так же?

Я кіўнуў.

— В приемной был уже?

— Не яшчэ…

— Тогда пошли, покажу. Рядом койку займешь. Была свободна. Кстати, меня Михаилом звать. А тебя?

Так адбылося маё знаёмства з… Міхасём Стральцовым, якое перарасло ў добрае сяброўства і доўжылася не адзін дзясятак гадоў. А калі дакладна, дык роўна трыццаць гадоў і тры гады, бо сустрэліся мы ў жніўні 1954-га, а развіталіся назаўжды ў 1987-м, таксама ў жніўні, калі яго забрала гэтак заўчасна — у самы, як кажуць, поўдзень веку бязлітасная смерць…

У той далёкі — Божа, прайшло болей за паўстагоддзя! — і незабыўны дзень Міша (гэтак звалі яго мы, сябры-аднакурснікі, асабліва напачатку, першыя тры-чатыры курсы сумеснай вучобы, да той пары, калі ён пачаў друкаваць апавяданні і крытычныя артыкулы і набыў новае, літаратурнае, афіцыйна замацаванае імя — Міхась) узяў нада мною шэфства (якое, зноў жа, доўжылася шмат гадоў), завёў у прыёмную камісію, дзе зафіксавалі маё прыбыццё на экзамены, дапамог атрымаць накіраванне ў інтэрнат і «определил» на суседні са сваім ложак у аграмаднай спартыўнай зале хімічнага корпуса. А галоўнае — мы разам пераадолелі ўсе сем бар’ераў уступных іспытаў — экзаменаў было акурат сем: такая вось шчаслівая лічба-колькасць. Сталіся яны для нас сапраўднай эпапеяй, пра якую грэшна не расказаць.

Сачыненне па рускай мове і беларускую дыктоўку мы абодва напісалі на чацвёркі. Літаратуры — беларускую і рускую — здалі на выдатна. Згаданая геаграфія СССР прынесла нам, зноў жа, па пяцёрцы, як і гісторыя таго ж СССР. Засталася — замежная мова, а папраўдзе і для Мішы, і для мяне — нямецкая. Самае наша, як цяпер кажуць, слабае звяно: і мяне, і Мішу нямецкай мове вучылі, бадай што, былыя сяржанты-старшыны, якія вярнуліся з пераможанай Германіі і трошкі «шпрэхалі» па-нямецку. Што рабіць, як адолець гэты апошні і самы небяспечны бар’ер?

Міша прапанаваў:

— Пойдем, старичок, последними. Пусть немка устанет и все мы ей к чертям осточертеем!

Экзамен прымалі дзве «немкі». І дасюль памятаю прозвішчы абедзвюх, але згадваць тут іх не буду. Адно скажу, што адна з іх лічылася «добрай», другая ж — «лютай». Мы з Мішам сталі ў чаргу, само сабою, да «добрай». Ды трапіць да яе нам не собіла. Калі паперадзе нас пад дзвярыма кабінета заставалася двое-трое такіх жа пакутнікаў, «добрая» прачыніла дзверы і сказала:

— Вас четверо? Даже пятеро? Извините, но всех принять я не смогу — мне к пяти надо быть в другом месте. Пожалуйста, вы, двое последних, перейдите в другой кабинет, я скажу, чтобы вас приняли там.

Ну што тут скажаш? Сапраўды: як сіраце жаніцца, дык і ноч кароткая! Панік я, павесіў нос. А Міша казырыцца:

— Ничего, старче! Будет и на нашей улице праздник! Идем, как договаривались, последними. А там — Бог не выдаст и свинья не сьест!

Прыйшла ў рэшце рэшт і наша чарга. Зайшлі мы, як апошнія, разам, не паасобку, абілеціліся, селі за сталы рыхтавацца. Першым «лютая» запрасіла да свайго стала мяне. Тэкст я сяк-так пераклаў, нешта спрабаваў бэкаць-мэкаць пра скланенні-спражэнні… Не даслухала мяне «лютая», запыніла:

— Сядьте, обождите. Послушаю вашего товарища. Товарищ ведь, да?

Міша бэкаў-мэкаў ці не горш за мяне. Замежныя мовы, па ўсім, даваліся яму з цяжкасцю, сведкам чаго даводзілася быць і пасля, калі мы разам, ужо студэнтамі, спрабавалі асіліць англійскую і здавалі так званыя «тысячы» — аб’ём перакладаў вылічваўся ў тысячах друкаваных знакаў.

«Лютая» гэтак жа, як і мяне, не даслухала і Мішу. Нечакана звярнулася да нас абодвух:

— Вы не спешите? Пожалуйста, соберите чернильницы и словари и занесите в деканат. Я там буду. — І пайшла.

Завіхнуліся мы з Мішам, паскідалі на падносік чарніліцы і ручкі, паскладалі ў стосы слоўнікі, занеслі ў дэканат. «Лютая» — там. Паглядзела на нас, сказала:

— Спасибо. Хорошие вы, видно, ребята, и ваши экзаменационные листки мне не хотелось бы портить, но больше тройки поставить вам не могу. Обоим! Видит Бог, не могу!

Я маўчаў. Бо — што тут скажаш? Праўда на яе баку. А Міша падаўся наперад, сказаў:

— Мы знаем, что больше тройки не заслуживаем. Но с тройкой — не поступим, конкурс не пройдем.

— Точно не пройдете? — неяк няўпэўнена спытала «лютая».

— Стопроцентно! Тридцать один балл — непроходной! — адчаканіў Міша.

— Что же делать, ребятки? Жаль мне вас, но…

— Если поступим, мы перейдем в группу начинаюших английского языка! — падхапіў Міша.

— Ах, так вы немецкого еще и не любите?! Ну, знаете…

Села за стол «лютая», чырканула штосьці ў нашых экзаменацыйных лістках, хуценька падала іх і рукой махнула, бы выправоджваючы нас за дзверы:

— Берите! Всё!

Выскачылі мы на калідор, зірнулі ў лісткі, а там — і ў мяне, і ў Мішы — «хорошо»! Анямелі мы ад радасці, ногі ў нас здранцвелі. Першым ачомаўся, вядома, Міша, — зрэшты, я ці не з першае хвіліны знаёмства пакорліва падпарадкаваўся яму ва ўсім, бадай. Адчыніў ён дзверы дэканата — рыўком, без стуку — і сказаў-выгукнуў:

— Спасибо! Обещаем: изначально английский!

І сёння не ведаю, ёсць Бог ці няма яго, але тое, што нешта звышняе ўсё ж ёсць, не буду аспрэчваць. Як-ніяк, а студэнтамі мы сталі. Ці не адны з трыццацю двума баламі.

А праз нейкі пяток дзён паехалі мы на першую студэнцкую «бульбу» — памагаць так і не акрэплым за дзесяць паваенных гадоў калгасам выбіраць-ратаваць, каб не пайшоў пад снег, «другі хлеб».

Пра штогадовыя восеньскія выезды на «бульбу» варта, проста неабходна сказаць таксама асобна. «Бульбу» мы і пракліналі (асабліва калі верасень надараўся дажджлівы і халодны), і бласлаўлялі. Месяц, праведзены ў калгасе, асабліва на пачатку, быў часам нашага збліжэння, сяброўскага яднання, акурат там завязваліся повязі дружбы, успыхвалі першыя сапраўдныя пачуцці, што прыходзілі на змену ранейшым школьным закаханасцям. Сумесная і нялёгкая праца, жыццё і сталаванне ў хаціне адзінокіх (часцей за ўсё) жанчын спрыяла таму, што кожны з нас адкрываўся, так бы мовіць, сваімі лепшымі і, вядома ж, нялепшымі якасцямі, і ў выніку ўзніклыя там узаеміны вызначалі стасункі адно з адным на многія бадучыя гады — не толькі студэнцкія. Там проста нельга, немагчыма было прыкідвацца добранькім, лепшым, чым ты ёсць на самай справе. Калі ты гультай, дык гэта абавязкова неўзабаве выяўлялася. Калі хамула, нявыхаваны чалавек, нягжэчны кавалер і наогул абдзелены пачуццём мужчынскай годнасці — гэта таксама не магло надоўга схавацца ад чужога вока, найперш — ад дзявочага. «Бульба», можна сказаць, была безумоўна таксама нашым «універсітэтам», найперш, вядома, маральна-выхаваўчым. Больш за тое! Хто не прайшоў праз «бульбу», той і свой галоўны універсітэт прайшоў, як кажуць, не на ўсе сто. Недарэмна ж хлопцы-паэты прысвяцілі «бульбе» нямала вершаў, а Іван Якаўлевіч Навуменка, наш выкладчык, дарэчы, які акурат тады, у сярэдзіне 50-х, заявіў аб сабе і як таленавіты аўтар лірычнай прозы, напісаў нават аповесць з гэткай роднай, смачнай, дарагой і памятнай назваю — «Бульба».

Дык вось, літаральна на пяты дзень нашага студэнцкага жыцця апынуліся мы ў вёсачцы Сіняло пад Мінскам, паблізу славутых калісь «Каралішчавічаў» — пісьменніцкага Дома творчасці. Дэсант наш складаўся з дзесяці чалавек, падзеленых акурат пароўну: пяцёра дзяўчатак і пяцёра нас, хлапцоў. Канкрэтна: Міхась (не, яшчэ проста Міша) Стральцоў, Слава Куцэнка, Грыша Казлюк, Віталь Канавалюк і я. Мы атабарыліся ў адной — невялікай, не надта дагледжанай хаціне стараватай ужо кабеты-ўдавы, якая жыла са сваёй дачкой-пярэстаркай, дзяўчаткі нашы — у другой, трошкі лепшай, прасторнейшай хаце, з чыстай палавінай. Мы ў сваёй бабы Ёўгі (калі не забыўся, гэтак, здаецца, звалі нашу гаспадыню) спалі на падлозе, на трох ахапках разасланае саломы, а дзяўчаткі — на ложках, хоць і не ўсе паасобку, лягалі і па двое. Харчаваліся мы разам, у «дзявочай» хаце: нашы аднакурсніцы па чарзе гатавалі немудроныя стравы з калгасных прадуктаў (малако, мяса, бульба) на ўсю нашу дружную дзясятку.

Жылі мы (і працавалі) там сапраўды дружна. І весела. Удзень выбіралі бульбу — уручную, услед за плугам, што разганяў барозны. Конікам і плугам кіраваў вясковы хлапец, як і другім, запрэжаным у калёсы, на якіх выбраную намі бульбу адвозілі да будучага бурта. Сяды-тады і з адным канём, і з другім упраўляўся хто-небудзь з нас: усе пяцёра былі дзецьмі вёскі.

Зрэшты, не зусім. Найперш, хоць нарадзіўся і жыў у вёсцы (дарэчы, з незвычайнай назвай Сычын), не выглядаў вяскоўцам Міша. Па-першае, бацька яго быў настаўнікам, гэта значыць, вясковым інтэлігентам, што само па сабе вылучала ягоных дзяцей сярод астатняга дзіцячага гурту. Не зусім нехлямяжым вяскоўцам выглядаў і Слава Куцэнка з Талькі на Пухавіччыне. Талька — вёска, вядома, але й не зусім вёска, бо й колішняе мястэчка, і чыгуначная станцыя ў дадатак. А галоўнае, гадаваўся Слава не ў чыста вясковай, калгасніцкай сям’і: маці, зноў жа, была настаўніцай, а бацька — чыгуначнікам. Сякую-такую выкшталцонасць мелі і Грыша з Віталем: абодва былі з-пад Белавежскай пушчы, з былой Заходняй Беларусі (тым часам яшчэ адрознай ад Беларусі Усходняй, здаўна савецкай і акалгасненай). Палякі-акупанты, каланізуючы край, спольшчвалі, а лічылі, што «акультурвалі», і апратку, і паводзіны, і побыт «тутэйшых». У сім-тым, трэба прызнаць, сапраўды акультурвалі: прымушалі, напрыклад, бяліць вапнай сцены хат і платы ўздоўж вуліц, забаранялі гнаць самагон і вырошчваць тытунь на гародах. Зрэшты, у галоўным — у мове — пальшчызна асабліва не адчувалася. Наадварот, Грыша з Віталем, як і Міша, размаўлялі бадай што чыста па-руску, і гэта красамоўна сведчыла аб тым, што савецкія бальшавічкі не гэтак стараліся вынішчаць на колішніх «крэсах усходніх» пальшчызну, як — беларушчыну. Па-беларуску — заўсёды і з усімі — размаўлялі толькі мы са Славам. А калі і зусім папраўдзе, дык — адзін я, грэшны, бо і ў Славы язык неяк надта лёгка, нават на дзіва лёгка траціў нашую беларускую цвёрдасць і зацвярдзеласць у вымаўленні шыпячых ды літары «р».

І хоць стамляліся на полі за дзень, класціся спаць не спяшаліся: маладосць брала сваё. Вечаравалі звычайна ў хаце ў дзяўчат. Гулялі ў карты (часцей за ўсё — у «падкіднога»), зрэдку — у фанты, круцілі на падлозе бутэльку, у выніку чаго тыя, на каго паказвалі рыльца і дно, павінны былі цалавацца. Вядома: якія самі, такія й сані. Былі мы дзецьмі вёскі (тады яшчэ далёка не ўсюды нават электрыфікаванай), і гульні нашы былі, само сабою, таксама вясковыя. Дзяўчаты нашы, за выключэннем адной, таксама паходзілі з вёскі.

Міша крывіўся, гледзячы на нашы забавы. І не таму, пэўна, што яны былі яму чужыя. Умеў ён рэзацца і ў «дурня», знаў і гульню з пустою бутэлькаю. Але ўсё гэта было для яго пройдзеным этапам, акурат дзіцячымі забаўкамі, якія ён даўно перарос. Ён наогул быў сталейшы сярод нас — не па гадах, не фізічна, так бы мовіць, а маральна, духоўна, псіхалагічна. Нас уражвала ягоная начытанасць (ужо тады па памяці шмат чытаў Фета, Цютчава, Баратынскага, Пушкіна, Лермантава, Ясеніна, у той час як пра вершы першых трох, ды і апошняга, Ясеніна, мы, Мішавы равеснікі і аднакурснікі, мелі вельмі цьмянае ўяўленне, альбо нават і ніякага), мы з павагаю і ўвагаю ставіліся да ягонай сталай, мужчынскай разважлівасці, выхаванасці, акуратнасці, інтэлігентнасці. Гадамі ён быў роўны з намі, нават трошкі маладзейшы, аднак жа мы былі побач з ім самымі што ні ёсць жаўтароцікамі, «недорослями». Ягоны аўтарытэт і ў нас, хлапцоў, і ў нашых дзяўчатак быў неаспрэчны.

Сталасць ягоная выяўлялася і ў іншым. Прыкладам, у тым, што ён заўзята, па-даросламу, са смакам курыў. Акурат дзякуючы Мішу гэтым заганным заняткам спакусіўся і я з Грышам Казлюком. І як было не спакусіцца! Задажджыць на дзень-другі, і што рабіць? У полі працы няма. Якая праца, калі з хаты не выткнуцца? Ды і ў хаце сядзець няўтульна — у нашых бедных апратках дрыжыкі бяруць. Паратунак знаходзілі на печы, балазе ў бабы Ёўгі была яна, як зазвычай ва ўсіх старых хатах, вялікай, прасторнай. Усім нам хапала на ёй месца, нават яшчэ і аднакурсніца каторая месцілася, калі з якое нагоды прыходзіла ў нашу хлапечую «обитель» (Мішава слоўка): маўляў, лезь, пагрэйся, не з’ядзім цябе тут, нават не заказычам.

От на той Ёўжынай печы я ўпершыню і зацягнуўся дымком з Мішавае ласкі. Дымком «Севера» — былі такія той парою танненькія і танюсенькія папяроскі. Зацягнуўся і неўпрыкмет уцягнуўся… на доўгіх двацццаць з гакам гадоў, ажно пакуль доктарка з паліклінікі на Карла Лібкнехта, паглядзеўшы мой рэнтгеназдымак і паслухаўшы, як сапуць мае лёгачныя мяхі, не сказала грубавата і катэгарычна: «Если хочешь пожить, безотлагательно выплюнь изо рта сигаретную соску!» Дзякаваць бБогу, хапіла ў мяне розуму, сілы волі і рашучасці паслухацца слушнае парады і развітацца з гэтай самай недарэчнай і шкоднай звычкай. Разумею і спачуваю іншым курцам, якія ніяк не могуць кінуць курыць. Зрабіць гэта сапраўды цяжка. Наркот гэты вельмі моцны і прыцягальны. Канчаткова арганізм ад яго, напэўна, так і не адвыкае. Мяркую па сабе: і праз трыццаць гадоў пасля апошняе мае зацяжкі дымок тытуню (добрага, сапраўднага тытуню!) я лаўлю з прыемнасцю і ледзь стрымліваюся, каб не «стрэльнуць» у курца-прахожага цыгарэтку.

Само сабою, разам з папяросай з’яўлялася на шырокай Ёўжынай печы і пляшка не з морсам. Са звычайнай вясковай самагонкай-сівухай. Не скажу, што і тут прэрагатыва належала Мішу, аднак жа ўпершыню здарылася тое не без яго ўдзелу. Умеў ён падлабуніцца да старой Ёўгі, асабліва ж — да ейнае дачкі Гэлі і выцыганіць у іх пляшку мутнаватай і далёка недухмянай вадкасці, якая, аднак, добра-такі гарэла сіняватым агнём не толькі на абмокнутай у яе паперыне, але й на пальцы.

Маладосць — залатая пара, вядома. Нездарма ж такую салодка-трымклівую настальгію выклікае ў нас славуты і ўшчэнт зацяганы-зашмальцаваны ад бясконцага цытавання радок «на заре туманной юности»! Але ж яна і поўная небяспек, падманных спакус, гэтая самая маладая пара. І найпершая, і найжахлівейшая з іх — спакуса Бахусам. Калі тытунь разбурае цела, дык гарэлка — услед за целам, а мо найперш — душу. Пачынаецца з бяскрыўднага нібыта: пляшка — на пяцёх. Ды надта ж хутка там, дзе была адна, паяўляецца другая пляшка, трэцяя…

Гэтак было, бадай, і ў нас тым вераснем 1954 года ў Сіняле, вёсачцы паблізу ўжо амаль забытых сёння славутых «Каралішчавічаў». Здаецца мне, што акурат там мы зрабілі першыя бяздумныя, а папраўдзе злачынныя крокі па шляху злоўжывання, як кажуць, алкаголем, а без эўфемізмаў — па шляху п’янства, якому кожны з нас (за выключэннем хіба Віталя Канавалюка) аддаў даніну спаўна, бо кошт гэтае платы-даніны сягае, не кажучы пра ўсё іншае, нават, на жаль, да кошту жыцця…

На той першай «бульбе» мы і ўлюбляліся. Па-хлапечы яшчэ, чыста платанічна. Прынамсі, магу сказаць гэта пра сябе і пра згаданага вышэй Віталя Канавалюка. Грыша Казлюк быў верны сваёй абранніцы-аднакласніцы, якая таксама стала студэнткай, але ў Брэсце. Славе Куцэнку не хапіла часу, каб скалануцца ад угледжанай дзявочай красы (быў ён магутным здаравяком, за пудоў шэсць вагою, скалануць «этакое богатое тело» мог толькі вельмі моцны любоўны ўдар), а Міша… А Міша наш, здаецца, ужо ведаў дзяўчат, наогул жанчын нашмат глыбей, глядзеў на іх зусім іншымі вачыма, чым мы, маладыя неапераныя пеўнікі, — ну хоць бы я ды Віталь. Нам наогул не пашанцавала. Віталю ягоная Дульсінея з ходу не адказала ўзаемнасцю, а мая абранніца ў рэшце рэшт прызналася мне, што любіць… Мішу. А Міша зусім з іншымі намерамі пазіраў ці не на Ёўжыну Гэлю. Здаецца, і не толькі пазіраў… Чым не шэкспіраўскія сюжэты і страсці?!

І дайце веры: у нас з’явіўся свой Шэкспір. Спытаеце, хто? Вядома ж, гэта быў Міша. Аднойчы на той самай Ёўжынай печы (хто думаў-гадаў тады, што печ з цягам стане славутасцю Сіняла: на ёй ляжаў сам будучы класік беларускай літаратуры Міхась Стральцоў!) ён прачытаў вершаваны вадэвіль пад назваю «Одна ночь, или Завоевание плоти». Дзейных асоб было ў ім столькі ж, колькі было нас у Сіняле. І ўсе — з празрыстымі прататыпамі, як пішуць крытыкі-літаратуразнаўцы. Сябе Міша вывеў (не пашкадаваў) пад імем Міхаіла Леанардавіча П’янчужкіна, мяне ахрысціў Мікалаем Сапфіравічам Страсцішкіным, згаданая аднакурсніца (мая абранніца без узаемнасці) стала Наталляй Багданаўнай Капрызінай, Віталь Канавалюк паўстаў у вадэвілі айцом Вінцэсіем… Былі там і іншыя з нашага «бульбянага» кагала, але ў якой іпастасі — ужо не ўспамінаецца. Шкада, што твор не захаваўся. Зроблены ён быў па-стральцоўску. Але, але, ужо і тады — па-стральцоўску. На рускай мове, вядома. Як я казаў ужо, Міша тады, на пачатку, беларускім словам не азываўся. І вершы, як неўзабаве высветлілася, пісаў па-руску, і друкаваў іх у першыя студэнцкія гады — прынамсі, ва ўніверсітэцкай газеце «За Сталінскія кадры» і ў «Сталинской молодежи» (цяперашняя «Знамя юности»).

З вадэвіля засталіся ў памяці ўсяго толькі асобныя радкі, пачатковыя.

 

ПЬЯНЧУЖКИН (один, трагически):

Проклятие!

С ума сойти от скуки.

И чем заняться в этакой дыре?

Пить? Но судьба хранит меня от пьянства:

В кармане денег нет на зубочистку!

Взять у хозяйки в долг одну бутылку?

Не то! Башмак заговорит скорее,

Чем у нее сочувствие и совесть!

Проклятие!

А дождь всё льёт, скотина!

На небесах куда умнее Боги:

Всё водку пьют,

А воду льют на землю…

СТРАСТИШКИН (входит, меланхолически):

И умер бедный раб у ног…

ПЬЯНЧУЖКИН (перебивая):

Капризной, взбалмошной девчонки,

В любви признаться не успев

И не доев всего варенья!

Я угадал? Ведь ты идешь оттуда?

СТРАСТИШКИН:

Ты угадал, мудрец.

Но что ты понимаешь

В любви да, кстати, и в варенье?..

 

Далей, хоць забі, нічога не прыпамінаецца. Твор жа быў досыць доўгі, на некалькіх лістках школьнага сшытка, густа спісаных прыгожым і дастаткова ўборыстым Мішавым почыркам.

Прачытаны ён быў не толькі на печы бабы Ёўгі, але й на полі, у часе адпачынку, у прысутнасці дзяўчат. Чытаў там Мішаў твор я. Слухачы, зашыўшыся, каб было цяплей, у сухую жытнёвую салому, дружна і весела рагаталі.

Ды неўзабаве рогат той ледзь не вылез нам бокам. Пра вадэвіль нейкім чынам стала вядома нашаму ўніверсітэцкаму куратару. Дайшло і да вышэйшага начальства: маўляў, прапагандуецца распуста, маральная разбэшчанасць — вадэвіль жа, памятаеце, якую меў назву: «Одна ночь, или Завоевание плоти»! Назва найперш і спарадзіла ўвесь пярэпалах, бо сам тэкст не даваў аніякіх падстаў для асуджэння ці выкрыцця нечага, — усё там было вельмі прыстойна, нават гжэчна. Іначай і быць не магло, з-пад Мішавага пяра аніяк не магло выйсці нешта пахабнае, паскуднае, не здатны ён быў — з прычыны сваёй выхаванасці, інтэлігентнасці і выключнага літаратурнага густу — на нешта падобнае. Ды сігнал прагучаў, і, «кабы чего не вышло», камсамол быў абавязаны прарэагаваць-папрацаваць. Дзякаваць богу, да крутых мер не дайшло, адно паўшчувалі, прыгразілі, папярэдзілі на будучыню: калі зноў нешта такое ўчыніце — пашкадуеце!

Такое вось было ў нас першае знаёмства з творчасцю будучага Міхася Стральцова. Усе мы, вядома, аддавалі Мішу належнае. «Адна ноч...» была напісана здорава, дасціпна і складна, у дадатак, зважаючы на лёгка пазнавальных прататыпаў, надта ж трапна, і таму ацэньвалася намі яшчэ вышэй, проста надзвычай высока. Тым не менш, нейкага асаблівага значэння твору мы, здаецца, не надавалі. І не надта звязвалі яго з Мішавай будучыняй. Тым больш, што надалей ён, здаецца, нічога чагосьці падобнага больш не пісаў. Прынамсі, не было ў яго звычкі з ходу, з прычыны ці без прычыны гуляцца-пракочвацца рыфмаю па сябрах ці знаёмых, як рабілі гэта іншыя нашы курсавыя ці факультэцкія паэты.

А паэтаў тых сапраўды было на факультэце ўга колькі! Калі ў 20-я гады ХХ стагоддзя кузняй літаратурных кадраў быў славуты Белпедтэхнікум, дык недзе з 30-х пальма першынства перайшла да БДУ, і найперш, вядома, да ягонага філалагічнага факультэта. Асаблівы ж усплёск літаратурнага жыцця на філфаку прыпаў акурат на гады нашае вучобы там — на 50—60-я, што было вынікам, вядома ж, так званай хрушчоўскай «адлігі». За тыя гады з філфака, наогул з БДУ прыйшла ў літаратуру велізарная кагорта пісьменнікаў, цэлае пакаленне так званых «шасцідзясятнікаў», якое ў нас атрымала назву «філалагічнага пакалення». Не магу ўстрымацца, каб не сказаць, што разам з намі, гэта значыць, у другой палове 50-х гадоў, на філфаку, на курс вышэй, вучыліся такія будучыя выдатныя нашы празаікі, як Вячаслаў Адамчык, Іван Пташнікаў, Іван Чыгрынаў, а на курс ніжэй — Барыс Сачанка і Янка Сіпакоў, што нашым аднакурснікам па філфаку быў сам Рыгор Барадулін! Ды што казаць пра ўвесь філфак, калі толькі наш курс, дзве групы аддзялення журналістыкі выпуску 1959 года, даў беларускай літаратуры амаль два дзясяткі літаратараў, з іх ці не дзесяць сталі членамі Саюза пісьменнікаў Беларусі. Гэта — згадаю з радасцю, любоўю і павагаю — Генадзь Бураўкін, Васіль Зуёнак, Сымон Блатун (трагічна загінуў у 33 гады), Аляксандр Станюта, Алесь Дзятлаў, Герман Кірылаў, Юрась Свірка... Карціна будзе яшчэ больш уразлівая, калі дадаць, што многія нашы аднакурснікі сталі кандыдатамі і дактарамі філалагічных і нават эканамічных навук, выкладчыкамі ВНУ, кіраўнікамі СМІ і нават дыпламатамі. Зрэшты, дыпламат усяго адзін — Генадзь Бураўкін, кар’ера якога, пачаўшыся з журналістыкі (карэспандэнт галоўнай газеты СССР «Правды» па БССР, галоўны рэдактар часопіса «Маладосць», кіраўнік Рэспубліканскага тэлерадыёкамітэта), завяршылася дыпламатычнай службай — ён быў пастаянным прадстаўніком Беларусі пры Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. А што да кіраўнікоў СМІ і іншых устаноў і арганізацый, дык, калі ласка: наша Эма Луканская шмат гадоў была уласным карэспандэнтам «Комсомольской правды» па Беларусі і галоўнай рэдактаркай газеты «Зорька», Мікалай Сакалоў — галоўным рэдактарам «Знамени юности», Фадзей Савіцкі — дырэктарам акадэмічнага выдавецтва «Навука і тэхніка», Уладзімір Скапа — галоўным рэдактарам газеты «Віцебскі рабочы», Вячаслаў Куцэнка — выкладчыкам на родным журфаку, Галіна Нужкова — рэдактарам выдавецтва «Мастацкая літаратура», а Ганна Лазоўская ўзначальвала ў апошнія гады савецкай улады такую сур’ёзную і нават досыць страшную ўстанову, як памятны і сёння праславуты Галоўліт: была наша Аня галоўным беларускім цэнзарам!

І гэта, канешне ж, не ўсе колішнія Мішавы і мае аднакурснікі. Пералічваць усіх і падрабязна гаварыць пра ўзятыя кожным з іх жыццёвыя і службовыя вышыні тут не выпадае (хай не крыўдуюць на мяне «сябры, харошыя рабяты», кажучы словамі з вершаванага чатырохрадкоўя, змешчанага ў нашым выпускным альбоме: «Былі яны нялёгкія, гады: У жаркіх спрэчках, гаваркіх дэбатах. Вас памяць захавае назаўжды. І Вас, сябры, харошыя рабяты!»). А сяго-таго згадаць усё ж хацелася, каб хоць трошкі падаць тыхчасовае Мішава атачэнне.

У 1957 годзе мы ўсім курсам ездзілі ў Маскву на вучэбна-азнаямленчую экскурсію з наведаннем рэдакцыі «Комсомольской правды» і, канешне ж, Маўзалея, Крамля і Траццякоўкі. Жылі мы тыя некалькі дзён у інтэрнаце нафтавага інстытута на Ленінскім праспекце (быў такі і ў Маскве, не толькі ў Мінску). Пад жытло нам выдзелілі, паставіўшы ложкі, два Ленпакоі на дзясятым паверсе. Прыехалі мы ў інтэрнат раніцаю і, размясціўшыся, захацелі па неразумнай славянскай звычцы «замачыць», адзначыць свой першы прыезд у савецкую белакаменную сталіцу. Пляшку і сякой-такой закусі купілі, а — у што наліць? Ні шклянкі, ні якога-небудзь кубка. Паткнуліся ў адны дзверы, другія, трэція — зачынены. Ля ліфта ўгледзелі маладога хлопца — няйначай кітайца. Просім яго дапамагчы ў нашай бядзе — даць якую-небудзь пасудзіну для пітва. Аказалася, што пасялілі нас на «кітайскім» паверсе: у інстытуце на той час, калі яшчэ не былі сапсаваны адносіны паміж СССР і КНР, вучылася больш за тысячу кітайскіх студэнтаў. Усе жыхары паверха былі на лекцыях, а ля ліфтоў у абодвух канцах доўгага калідора заставаліся толькі дзяжурныя. На аднаго з іх мы і набрылі. Кітаец доўга не мог дацяміць, што нам ад яго трэба. Урэшце, здаецца, датумкаў: пабег у пакой і прынёс нам невялічкую алавяную… місачку. Мы дружна закруцілі галовамі: не, не міску, а — кубачак, конаўку, шклянку якую-небудзь. І паказваем на жэстах: тое трэба, з чаго п’юць. Кітаец заківаў у знак паразумення і спытаў: «Зацем? Стё піць?» Мы кажам і зноў паказваем: «Водку!» Кітаец вочы вылупіў: «Водка? Утром? Неззя утром водка…» Мы абурыліся: от яшчэ праведнік знайшоўся, вучыць нас будзе! «Ты шклянку нам дай!» Ніякае пасудзіны ад яго мы не дамагліся, але ўсё ж ён нам дапамог: сяк-так растлумачыў, што паверхам ніжэй ёсць буфет, дзе можна ўзяць хоць сто аднаразавых кардонных шкляначак і такіх жа кардонных талерачак-сподачкаў.

З тых кітайскіх студэнтаў мы здзіўляліся ўсе дні, што жылі там. Роўна а сёмай на паверсе звінеў званок, і ўсе нашы суседзі дружна выбягалі на калідор — рабіць ранішнюю фіззарадку. Апрануты яны былі аднолькава: і хлопцы, і дзяўчаты — усе ў сініх картовых касцюміках. У восем на паверсе запаноўвала цішыня — кітайцы сыходзілі на заняткі, пакінуўшы двух дзяжурных ля ліфтоў. Гэтак жа дружна і адначасова яны лягалі спаць: званок падаваў у дзесяць гадзін вечара сігнал адбою. У гэты час унізе, у агромністым фае, толькі-толькі пачыналіся штодзённыя студэнцкія танцулькі пад прайгравальнік.

Мы, выхаваныя ў падобных жа умовах муштры і строю, усё ж глядзелі на гэта са здзіўленнем і, здаецца, з жалем. Маўляў, як яны могуць з дня ў дзень вось гэтак жыць, ад званка да званка, як заведзеныя, як запраграмаваныя інстынктам мурашкі ці пчолы? Няўжо нікому з іх не хочацца, не надаралася выпадку, не трэба было ні разу дзе-небудзь затрымацца, прыпазніцца, прагуляць каторую лекцыю? Дысцыпліна дысцыплінай, аднак жа жывы чалавек, а тым больш малады, — не цацка, не робат? Мы — засмучаліся, а самі кітайцы — анігадкі! Яны ўсё рабілі весела, з усмешкамі на падобных, нібы адштампаваных, тварах. Увечары мітусліва і амаль бясшумна сноўдалі па калідорах, увішна і бясконца штосьці варылі і смажылі на расчыненых насцеж кухнях — і ўсё з усмешкаю, з мурлыканнем аднастайных усходніх мелодый.

Зрэшты, наўрад ці задумваліся мы асабліва над паводзінамі нашых неспадзяваных суседзяў. Для большасці з нас гэта быў першы прыезд у Маскву, і ў кожнага было досыць падстаў і нагод для ўласных радасцей, узрушэнняў і засмучэнняў. Апошніх — найперш з прычыны малалікасці альбо поўнай адсутнасці грошай, і гэта ў той час, калі маскоўскія крамы спакушалі шмат чым. Прынамсі, яны былі куды багацейшыя за мінскія. Асабліва засмучаліся ад гэтага нашы дзяўчаткі: нават і для самых разумных з іх транты і касметыка былі не на апошнім месцы.

Міша, здавалася, на ўсё гэта — і на кітайцаў, і на адсутнасць грошай—глядзеў з алімпійскім, як кажуць, спакоем. А мо гэтак толькі здавалася? Крамы з трантамі ці з чым іншым яго не цікавілі дакладна, хаця маці ў падарунак (мо і яшчэ некаму) нешта ўсё-такі, памятаецца, шукаў— не зацята, не настырна, а бегла так, назіркам. А пра кітайцаў, калі памяць мяне не падводзіць, неяк сказаў, пакурваючы і гледзячы кудысьці ўбок і ўдалеч: «Вялікі народ, старча! Муштра — гэта вонкавае. Гэта не галоўнае, шаноўны. Нават і за ёю — мэтаімкнёнасць. Вучацца з ахвотаю. Не тое што мы. Паказваў сябе Кітай у мінулым, пакажа і ў будучыні. Павер майму слову, старычок. Недарэмна мой дзед Міхал казаў: «Пойдзе Кітай — усё кідай!» Я адно пасміхнуўся: цюцелька ў цюцельку тое ж самае чуў і я ад свайго дзеда Мікалая! А сёння, прыгадваючы гэта, ужо ці і не вусцішна робіцца: літаральна закідвае свет Кітай сваім шырспажывам. Пакуль што — пераважна шырспажывам, але ўжо ўсё больш і электронікай, і бытавой тэхнікай, пачаў ужо і аўтамабілямі…

У апошні маскоўскі вечар наважыліся мы схадзіць у які-небудзь рэстаран. Не пасядзець, а — проста павячэраць. Спецыяльна прыберагалі для гэтага рубель-другі. Заказалі нейкую салатку і біфштэкс, здаецца. І надарылася там прыгода, якая запомнілася не менш за наведанне самога Маўзалея, дзе яшчэ побач ужо з чыста васковым (як бы і не жыў ніколі) Ленінам ляжаў і досыць «свежы» васпаваты Сталін.

Елі мы той біфштэкс спакваля — усё ж у рэстаране сядзім, не ў сталоўцы. Адрэзаў-адпілаваў кавалачак цвердаватага мяса і наш слаўны і добры стараста Вася Тузін, будучы ўласны карэспандэнт «Гродзенскай праўды» па Навагрудскім кусце раёнаў. Адрэзаў, зжаваў і, не спяшаючыся адразаць другі, паклаў нож з відэльцам у талерку. І тут падыходзіць да яго афіцыянт і… забірае у яго з-пад носу талерку з тым не тое што не даедзеным, а практычна толькі што пачатым біфштэксам. Вася — у недаўменні: чаму забраў? Услед за ім — і мы. Губляемся ў здагадках: чаму не даў даесці? У рэшце рэшт прыйшлі да высновы: панёс падагрэць. Гэта ж вам не ў Мінску! Тут такая высокая культура абслугоўвання, што ўсё робіцца для кліента, абы ён быў задаволены. Ды мінае пяць, а пасля і дзесяць хвілін, а Васеў біфштэкс не вяртаецца! Вася, ды і ўсе мы — у трывозе: штосьці тут не тое, па ўсім. Яшчэ праз нейкі час Вася не вытрымлівае, падлоўлівае таго афіцыянта і спрабуе высветліць, дзе яго законны, хай яшчэ і не аплачаны, але заказаны і няз’едзены біфштэкс. І ў адказ чуе: «А вы же показали, что откушали». «Як паказаў?» — прастагнаў Вася. «Ну вы же положили в тарелку нож и вилку зубьями вверх». «Ну і што з таго?» — здзіўляецца Вася. «А это значит, што больше вы есть не будете. Я потому и убрал тарелку», — тлумачыць яму афіцыянт.

Бедны Вася! І біфштэкса не з’еў, і на шмат гадоў наперад займеў нагоду пры стрэчы з тым ці іншым аднакурснікам пачуць сакраментальнае пытанне: «Ці ж гарачы быў біфштэкс? Нармальна падагрэлі?»

Зрэшты, на месцы Васі Тузіна мог аказацца, бадай што, любы з нас, бо мала хто ведаў тады такія ці іншыя «гастранамічныя» тонкасці. Папраўдзе, дык я нават трошкі і сумняваюся, з Васем ці з кім-небудзь іншым адбылася тады гэтая сумнавата-смешная прыгода: мо мяне падводзіць старэчая памяць адносна таго, што было ў такой ужо далёкай маладосці?

Ах, маладосць! Дзе твае жарты, гарэзлівасць, бесклапотнасць? Дзе твае светлыя радасці?!

 

Працяг будзе.