Вы тут

Наталія Касцючэнка. Час жніва і час пакаяння


КАСЦЮЧЭНКА Наталія Мікалаеўна нарадзілася 5 кастрычніка 1963 года ў вёсцы Старая Іолча Брагінскага раёна Гомельскай вобласці. Скончыла лесагаспадарчы факультэт Беларускага тэхналагічнага інстытута імя С. М. Кірава (1987). Працавала інжынерам-азеляняльнікам у Мінскзелянбудзе, дырэктарам прадпрыемства па фітадызайне і народных промыслах «Белы комін», дырэктарам вытворчага прадпрыемства «Квецень».

З 2005 года працавала рэдактарам аддзела прозы часопіса «Нёман», вядучым рэдактарам аддзела кнігавыдання РВУ «Літаратура і Мастацтва». Цяпер — намеснік старшыні Мінскага гарадскога аддзялення СПБ, старшыня секцыі прозы СПБ .

Аўтар кніг прозы «Таямніцы пачуццяў» (2004), «Сугучнасць» (2004), «Добро и зло — две половинки любви» (2005), «Верба над омутом» (2011), «Водгукі маўчання» (2012).

Лаўрэат Рэспубліканскага літаратурнага конкурсу «Лепшы твор 2011 года» за кнігу прозы «Верба над омутом».

 

 

Не ствары куміра

 

«Не ствары сабе куміра», — сказана ў Бібліі.

І сапраўды, ці ёсць людзі, вартыя пакланення? А само пакланенне — ці не ад ілюзій яно?

Хоць здольнасць захапляцца — гэта таксама талент. Чэрствыя і цынічныя натуры захапляцца не ўмеюць. Стварыць куміра — значыць убачыць адметнае ў іншым чалавеку. І не проста ўбачыць, а адчуць гэта ўсёй сваёй істотай, зведаць нешта падобнае на «белую зайздрасць».

Дай божа, каб стасункі з кумірам прыносілі толькі карысць. Бо пачуцці да куміра заўсёды змяшчаюць у сабе закаханасць. А дзе закаханасць — там ёсць і абагаўленне. Абагаўляючы, можна спарадзіць ідала.

Аднак у любым выпадку майстэрства падабацца, падараванае прыродай ці напрацаванае ўпартымі намаганнямі, заслугоўвае павагі. Чалавек, здатны падабацца іншым, безумоўна, валодае ўяўнымі ці сапраўднымі вартасцямі, і ў яго ёсць шмат чаму павучыцца. Зносіны з ім могуць быць не толькі карыснымі, але і ўзрушваць душу, выклікаць асалоду.

У той жа час, калі задумацца, гэта асалода чымсьці нагадвае тую, дзеля якой мы ходзім у тэатр, слухаем музыку. Такім чынам, стаўленне да куміра заўсёды мае ў сваёй аснове нешта падобнае на карысць, бо гэтым стаўленнем мы «сілкуем» душу.

Магчыма, я памыляюся. Бо куміра мы любім.

 

Яна з’явілася ў маім жыцці, калі я была падлеткам. Пазнаёмілі нас нашы бабулі ў вясковай краме, калі мы стаялі ў чарзе па хлеб. Яна, гэтак жа як і я, прыязджала ў Прудавіцу на летнія канікулы.

Мая бабуля, злёгку падштурхоўваючы мяне ў спіну, бо я была надта ж нясмелая, падвяла мяне да дзяўчынкі, якая з недзіцячым спакоем ці нават з паблажлівасцю пазірала на іншых людзей, што былі ў краме. Яна стаяла побач са старой, якая быццам пад нейкім нябачным цяжарам нахілялася наперад і добразычліва глядзела ў наш бок.

— Добрага здароўечка табе, Улляна, — прывіталася мая бабуля.

— І ты будзь здаровая, Таечка, — у мутнаватых вачах старой прамільгнула ўсмешка.

Я адчула, што мая бабуля штосьці задумала.

— Да цябе, галубка, гляджу, унучка прыехала, — сказала яна і голасам, нібыта не словы вымаўляла, а намазвала мёд, звярнулася да незнаёмай дзяўчынкі: — Цудоўная якая, прыгожая! Як цябе зваць, донька?

— Ларысай, — стрымана і міла ўсміхнулася дзяўчынка і перавяла смелы і цікаўны позірк на мяне.

— Добрае імя, — пахваліла мая бабуля. — Значыцца, ты — Ларыска. А маю ўнучку зваць Наташкай. — Бабуля падцягнула мяне за руку бліжэй да дзяўчынкі. — Вы, гляджу, аднагодкі і абедзве гарадскія. Мы з тваёй бабуляй, — хіба не так, Улляна? — век сябравалі. Хай бы цяпер пасябравалі і нашыя ўнучкі.

Мне было няёмка за тое, што бабуля гэтак настойліва мяне знаёміла, і я нясмела, моўчкі пазірала на Ларысу. Тая ж не бянтэжылася, і ў яе вялікіх, з густымі светлымі вейкамі вачах былі спакой і паблажлівая лагоднасць, якія звычайна ўласцівыя толькі вельмі ўпэўненым у сабе людзям.

Знешне Ларыса чымсьці нагадвала квітнеючы сланечнік. Гэта адчуванне ўзнікала дзякуючы яе доўгім, саламянага колеру валасам і паўднёваму, з насычаным шакаладным адценнем загару — Ларыса жыла на поўдні Украіны, у Запарожжы. Тонкі, высмалены сонцам пушок надаваў асаблівае, цёплае адценне шчокам яе прадаўгаватага, з буйнаватымі рысамі твару. Галаву яна трамала грацыёзна, высока, як і тая кветка, якая, натуральным чынам скараючыся сваёй прыродзе, заўсёды цягнецца ўверх, да сонца і святла. Гэткай знешнасці вельмі пасавалі аранжавая сукенка і аранжавыя стужкі, якімі яна перавязвала валасы. Уся Ларысіна істота выпраменьвала абаянне і ашаламляльную гожасць. Ёю любаваліся. Я бачыла, як яе разглядалі ў краме жанчыны.

Ларыса, безумоўна, усведамляла сілу свайго ўздзеяння на людзей. Менавіта ад усведамлення гэтай сваёй сілы і зыходзілі яе відавочная ўпэўненасць у сабе і пачуццё ўласнай годнасці.

— Не хвалюйцеся, — запэўніла яна маю бабулю. У яе голасе была такая ж абаяльнасць і гожасць, як і ў яе знешнасці. — Мне вельмі спадабалася Наташа, — яна ласкава ўсміхнулася і працягнула мне руку. — Я з радасцю буду з табой сябраваць.

 

Мне здавалася, што ў Ларысы былі такія вартасці, пра якія я да знаёмства з ёю нават не мела ўяўлення і якіх, безумоўна, не было ў мяне. І не толькі ў мяне, але і ў тых людзей, якіх я ведала. Яе вобраз зрабіўся для маёй свядомасці і для маіх пачуццяў пэўным эталонам — я параўноўвала з ім і сябе, і іншых. Размаўляючы з ёю, я адчувала радасць, як чалавек, што адкрывае для сябе нешта новае і важнае.

Мы з Ларысай і сапраўды адрозніваліся адна ад адной. Яна была больш мажная, моцная, дужая, а я — слабая і хударлявая. Ларысіны рухі і паходка былі лёгкія, па-кашэчаму гнуткія і грацыёзныя, я ж, калі з’яўлялася на людзях, рабілася маўклівай і сарамлівай. Прысутнасць людзей ажыўляла, узбуджала Ларысу, нібыта ёй было прызначана несці святло іншым, і ў гэтым выяўлялася не нахабства, а смеласць. Я ж пачувала сябе на людзях няёмка.

Як мне хацелася быць падобнай на яе!

 

Я была ў захапленні ад Ларысы і, нібыта губка, усмоктвала ў сябе, запамінала і заўважала кожны яе рух, міміку, жэст, сказанае слова. У прысутнасці Ларысы адчувала радаснае хваляванне, і ўвесь свет мне здаваўся іншым, я глядзела на яго ўжо не сваімі, а яе вачыма. І ўсё, што бачыла вакол сябе, напаўнялася новым сэнсам і зместам. Акрамя таго, я намагалася быць падобнай на сваю чароўную сяброўку: гэтак жа, як яна, трымаць галаву, рухацца. Яна нібыта асляпіла мяне. Ларыса зрабілася для мяне кумірам.

У адрозненне ад мяне, Ларыса з нейкай абаяльнай даросласцю дапамагала бабулі па гаспадарцы. Яна заўсёды была занятая: то вытрасала палавікі ці мыла посуд, то, седзячы на кукішках ля сажалкі, якая была акурат за іхнім дваром, выцягвала старым кошыкам раску для качак. Пад кіраўніцтвам сваёй бабулі выконвала і больш складаную работу: бяліла ў хаце столь і сцены, шыла на вокны новыя фіранкі. І за што б яна ні ўзялася — рабіла гэта з вялікім задавальненнем. У такія моманты ў ёй, захопленай работай, па-спартыўнаму гнуткай і адначасова па-жаноцку прывабнай, наўрад ці ўгадвалася дзяўчынка-падлетак.

— Гарная, Улляна, у цябе нявестка, — аднойчы пахваліў Ларысу сусед, які зайшоў да іх у хату. Ларыса якраз рассцілала на вымытай падлозе палавікі. На ёй былі чорнае спартыўнае трыко, якое падкрэслівала грацыёзнасць яе паставы, і майка, у туга сцягнутых на патыліцы валасах — блакітная стужка. — Бач ты, як выгінаецца! Нібыта без касцей!

— Яна не нявестка, а ўнучка, Івана майго дачка, — засмяялася баба Улляна. І было відаць, што яна ганарылася Ларысай.

— Падумаць толькі, то ўнучка ўжо така бальша! — здзівіўся дзед.

Гледзячы на Ларысу, мне таксама хацелася працаваць. Вяртаючыся ад сяброўкі, я прасіла бабулю даручыць і мне што-небудзь зрабіць па гаспадарцы. Цяпер заўсёдная вясковая праца поўнілася для мяне хараством і сэнсам.

Аднойчы я прыйшла да Ларысы і ўбачыла, што яна сядзіць на нізкім услончыку перад двума кошыкамі з грыбамі. Ачышчаючы грыб ад скуркі, ігліцы і смаўжоў, яна з нейкай палкасцю, што заўсёды прысутнічала ў яе істоце, паднесла яго да твару і прымружыла вочы:

— Пахне лесам! У нас, ля Запарожжа, няма грыбоў. А тут — гэткае багацце! Як было б добра жыць тут!

— А ты б змагла жыць у вёсцы? — пацікавілася я.

— Змагла б, — трохі падумала і ўпэўнена адказала Ларыса. — І нават уяўляю, як бы я тут жыла. Ты ведаеш, Натачка, у любым месцы можна жыць нясумна і цікава: і ў самай глухой вёсцы, і ў вельмі вялікім горадзе. — Яе ласкавы голас раптам зрабіўся жорсткім: — Што тычыцца мяне, дык я — максімалістка. Я хацела б пажыць паўсюль, асабліва на Поўначы, дзе цяжка і холадна, і паўсюль на зямлі пакінуць свой след.

І я шчыра верыла, што свой след на зямлі Ларыса абавязкова пакіне. І абавязкова калісьці адкрые для сябе суровую поўнач. Бо яна мне бачылася не толькі чароўнай і мілай, але і смелай, адчайнай. Ларыса не баялася падысці да каня, пагладзіць і нават ўскочыць на яго. Здаралася, прасіла ў каго з хлопцаў матацыкл і спрабавала ім кіраваць. Дужая фізічна, яна заплывала амаль на сярэдзіну нашага даволі-такі шырокага Дняпра. Мяне гэта асабліва захапляла, бо я сама плаваць не ўмела і надта ж баялася вады. Часам мы гулялі да цемнаты, і яна абавязкова, насуперак усім маім пратэстам, мяне праводзіла.

Я тады не ведала сапраўдных прычын гэтай яе адчайнай смеласці, да таго ж яны мяне і не цікавілі. Хоць аднойчы і пачула ад яе шчырае, даверлівае прызнанне: «Я хачу падабацца ўсім». Усім, без выключэння. Відаць, тое было своеасаблівым славалюбствам ці прагнасцю да пашаны, дзякуючы якім выяўляюцца ў чалавеку ўсе магчымыя вартасці і здольнасці.

Не я адна захаплялася Ларысай. Я заўважала, як на яе рэагавалі людзі, і мне было вельмі цікава, што пры гэтым адчувала сама Ларыса. Бачыла, як кулём зляцеў з дарогі ў кювет разам са сваім веласіпедам хлапчук, які загледзеўся на яе; як спатыкнуўся і паваліўся, упусціў на зямлю бохан хлеба стары, што ішоў насустрач і разглядаў яе. Ларыса тады падбегла да старога, дапамагла ўстаць з зямлі і, клапатліва атрасаючы з яго адзення пясок, падняла і ўклала яму ў рукі згублены хлеб. Я ціха зайздросціла Ларысе, калі мы ўвечары выходзілі на вуліцу, дзе чакалі яе з’яўлення хлопчыкі, якія заўсёды круціліся каля двара. І зусім яшчэ маленькія суседскія дзяўчынкі, якія паўсюдна хадзілі за ёю следам, утыкалі для яе ў шчыліны веснічак букецікі лугавых ці садовых кветак. А на зыходзе лета, перад яе ад’ездам у Запарожжа, гэтыя ж дзяўчынкі выкралі забытыя Ларысай на ганку хаты яе старэнькія зношаныя сандалі — на памяць.

 

Я пазнаёміла Ларысу з Надзяй, дзяўчынкай, што жыла па суседстве і з якой я сябравала з самага маленства. Надзя бачылася з намі не часта, падпрацоўвала ў саўгасе на праполцы буракоў. Яна была худзенькая, з няроўным, плямамі на абгарэлай скуры, загарам. Яе трохі папсаваныя гумкай русыя валасы былі сабраны на патыліцы ў хвост. Бліскучыя, цёмныя, нібыта вугольчыкі, вочы на кірпатым, з лёгкім рабаціннем твары глядзелі ветліва і добразычліва. Надзя была па-свойму прыгожая, я заўсёды раней любавалася ёю, але тады, у прысутнасці Ларысы, яна мне падалася зусім непрыкметнай. Я нават адчула расчараванне ад таго, што іншыя людзі былі не падобныя на Ларысу, адрозніваліся ад яе не толькі знешне, але і сваімі паводзінамі. І Надзя, добрая, мілая Надзя, раптам зрабілася для мяне нецікавай.

Маёй вясковай сяброўцы Ларыса таксама вельмі спадабалася. Надзя глядзела на Ларысу ў нясмелым захапленні, нібыта знізу ўверх, быццам бы хацела ёй дагадзіць. Аднак сама Ларыса, у адрозненне ад многіх людзей, распешчаных чужой увагай, ніколі ні з кім не трымалася ганарліва. Яна адказвала на ўвагу да сябе гэткай жа шчырай цікавасцю і зычлівасцю.

Ларыса амаль ніколі не гаварыла пра сябе — тут, бадай што, таксама выяўлялася яе прывабнасць і, магчыма, ад нараджэння ўласцівая ёй мудрасць. Нават калі яна выпадкова захаплялася і пачынала гаварыць пра нешта асабістае, дык адразу ж, нібыта штосьці прыгадаўшы, змаўкала, хмурылася і рашуча пераключала ўсю сваю ўвагу на праблемы і клопаты суразмоўцы. І я, і Надзя, і іншыя дзяўчынкі, і нават дарослыя маладзіцы з задавальненнем, лепш сказаць — з нейкай унутранай патрэбай у яе спачуванні і ўвазе, давяралі ёй свае таямніцы. Яна здольная была слухаць і прымаць іх да сэрца.

Надзя расказвала ёй пра сваю закаханасць у аднакласніка Сярожу, пра тое, што марыць стаць яго дзяўчынай. Ларыса падбадзёрвала Надзю і, разам з ёй аддаючыся яе фантазіям і марам, пераконвала, што ў будучым так абавязкова і будзе.

 

Дзіўна, але так яно далей і адбылося. Сяргей адслужыў у арміі, вывучыўся на агранома і вярнуўся ў родную вёску, дзе пасля школы засталася Надзя, якая так і не знайшла свайго шчасця. Хлопец меўся ўзяць яе за жонку.

Я на гэты час ужо закончыла інстытут, выйшла замуж і працавала ў Мінску.

Ларыса, як і марыла, пераехала на поўнач краіны, у цудоўны і велічны Ленінград — горад, які, як мне здавалася, быў варты яе выбару. Яна закончыла школу з залатым медалём, а пасля паступіла ў Ленінградскі інстытут тэатра, музыкі і кіно. Я радавалася за Ларысу і не сумнявалася, што аднойчы буду глядзець пастаўленыя ёю фільмы ці ўбачу яе знакамітай артысткай. Але невядома чаму яна адвучылася два гады, а тады, як сама сказала, «часова» пакінула інстытут і, каб дапамагчы «аднаму чалавеку», арганізавала фірму «Лора» і занялася бізнесам. Яна не расказвала, хто той чалавек, таму што па-ранейшаму не любіла гаварыць пра асабістае. У той час, адразу пасля перабудовы, адкрываць фірмы адважваліся толькі смелыя і рашучыя людзі. Ларыса гэткай і была. Калі я прыязджала да яе ў Ленінград, то бачыла сетку яе кіёскаў ля станцыі метро «Ладажская». Аднак праз нейкі час яе фірма развалілася, і яна ўладкавалася прадаўцом у адзін з кіёскаў каля той самай «Ладажскай» па найме. Але яна называла свае цяжкасці зноў жа «часовымі» і запэўнівала, што ў будучым абавязкова будзе ставіць свае фільмы.

Сям’і Ларыса не стварыла, таму што цаніла свабоду і шмат чаго збіралася дасягнуць у жыцці.

Мы час ад часу тэлефанавалі адна адной, бо пісаць лісты яна не любіла. І аднойчы дамовіліся сустрэцца, каб адсвяткаваць мой дзень нараджэння, але не ў Мінску, дзе я жыла, а ў Прудавіцы — нашай вёсцы.

Мы з мужам прыехалі ў Прудавіцу загадзя, каб да дня нараджэння падрыхтаваць хату, прапаліць печ. У хаце Ларысінай бабулі на той час ужо жылі чужыя людзі, а мая стаяла ў запусценні — нашых бабулек ужо не было на свеце.

 

Я памятаю, як чакала яе на пероне, хаваючы змерзлы твар у настаўлены каўнер. Ларыса павінна была прыехаць ранішнім цягніком. Мы не бачыліся некалькі гадоў, і я чамусьці хвалявалася, што гэтай сустрэчы можа штосьці перашкодзіць. Заўсёды трохі сумняваешся ў верагоднасці таго, што для цябе зашмат значыць. Я засяроджана ўглядалася туды, дзе ў празрыстым восеньскім паветры свяціўся семафор.

Ларыса прыехала. Я адразу ж пазнала сяброўку. Яна выйшла з цягніка і, стоячы на пероне, адкуль пачынаўся спуск у накірунку да вёскі, чакала. Апранута яна была ў яркае клятчастае паліто, на галаве — берэтка, з-пад якой выбіваліся, тузаліся на ветры светлыя, саламянага колеру кароткія пасмачкі.

— Як хораша! — сказала Ларыса, калі мы з ёю зайшлі ў хату. Яна зняла з пляча і паклала на лаўку невялікую дарожную сумку. — Я так рада, што нарэшце бачу цябе і што мы сустрэліся менавіта тут, у нашай вёсцы.

Яна хутка распранулася і прыгожа, гнутка, нібыта не мела касцей, нахінулася, сцягнула з ног модныя, але зношаныя чаравічкі. Ларыса засталася ў падпяразаным бліскучым раменьчыкам старэнькім світары, з-пад якога вузенькім ланцужком выглядвала кароценькая спаднічка. Штосьці новае, вартае жалю, з’явілася ў яе абліччы, аднак я, усё яшчэ ўсхваляваная і ўзрушаная, не магла засяродзіцца, каб як след разгледзець сяброўку.

— Я... хацела б пакурыць, — амаль шэптам, але не саромячыся, сказала Ларыса і выцягнула з сумкі пачак цыгарэт. Мы выйшлі ў сенцы. Ларыса прысела на маленькі ўслончык. Я прымасцілася на табурэтцы насупраць. Зрабіўшы глыбокую зацяжку, Ларыса задаволена прыўзняла галаву, выпусціла дым і ласкава паглядзела на мяне. У невялікіх сенцах саладкаваты водар яе таннай парфумы змяшаўся з пахам тытуню.

— Мая ты дзяўчынка… Як я магла столькі не бачыць цябе? — Ларыса шчасліва і гучна ўздыхнула, на імгненне прыкусіла трохі прыпухлыя, ярка падфарбаваныя вусны і рашуча запэўніла: — Але годзе! Цяпер усё будзе па-іншаму.

Я адчувала, што чым больш узіралася ў сяброўку, тым больш драбнела, праціралася маё захапленне ёю. Ранейшая зачараванасць паступова саступала месца нечакана востраму і непрыемнаму жалю да яе. Ларыса, нейкая незнаёмая, схуднелая, з бледна-шэрым, друзлаватым, аднак вельмі нарумяненым тварам, сядзела насупраць мяне і курыла. Яе калісьці густыя доўгія валасы былі абстрыжаны да пляча, парадзелі і пасекліся ад завіўкі.

Мы з Ларысай былі ў доме адны. Мой муж пайшоў з суседам на рыбалку, даючы нам магчымасць застацца сам-насам.

У хаце было яшчэ сыравата, пакоі недастаткова прагрэліся, і мы селі да стала, каб выпіць па чарачцы каньяку, што было, як мне здавалася, дарэчы.

Спачатку я думала, што мы многа піць не будзем, але мая сяброўка настойліва падлівала ў чаркі і штосьці натхнёна гаварыла. Спакваля мне пачало здавацца, што яе голас слаба і далёка ўспыхваў, так далёка, нібы ў марской ракавіне.

Пасля мне стала кепска, я ванітавала. Ларыса вывела мяне з хаты і падвяла да рукамыйніка.

— Не саромейся, мілая, — ласкава гаварыла яна. — Што ж ты не сказала, што не ўмееш піць, дурненькая?

 

Раніцай, апрануўшы на сябе старыя ватоўкі, што засталіся пасля бабулі, мы з Ларысай выйшлі пагуляць. У мяне нясцерпна балела галава, але я з усіх сіл трымалася, спрабуючы не падаць выгляду, бо настрой усё роўна заставаўся добрым: быў мой дзень нараджэння, прыехала любая сяброўка, якою я не магла нарадавацца.

Раніца выдалася марозная, празрыстая. Мы ішлі ўздоўж дарогі да хвойніку. Аджылая, пасівелая ад інею трава хрумсцела пад нагамі. У каляінах ледзяной скарынкай бялела вада. Ларыса расчырванелася, расшпіліла і расхінула ватоўку. Я глядзела на сяброўку і не магла ўявіць сабе яе прастуджанай, змерзлай. Мне здавалася, што холад толькі бадзёрыў і ажыўляў яе.

Пасля мы сядзелі на камлюкаватай старой карчажыне. Ларыса курыла.

— Як тут хораша! — Ларыса выпусціла праз напаўадкрыты рот цыгарэтны дым, вочы ў яе блішчэлі. — Дзякуй богу за такія хвіліны.

І зноў, як калісьці ў маленстве, я са здзіўленнем усвядоміла, што ад тых слоў, якія Ларыса казала хутчэй за ўсё проста так, без ніякага намеру, у глыбінях маёй істоты пачалі абуджацца новыя, яркія, нязвыклыя для мяне думкі і пачуцці.

— Ларысачка, размова з табой кожны раз дзейнічае на мяне так, што я пачынаю заўважаць тыя фарбы і гукі, якім звычайна не надавала ўвагі. І ўвогуле, мне заўсёды хацелася быць падобнай на цябе.

— Імкнуцца быць падобным на кагосьці — гэта не надта добра, мая дарагая. Бо тады чалавек пачынае думаць чужымі думкамі, перажываць не свае страсці. Я паважаю ў чалавеку індывідуальнасць… — Хвіліну Ларыса сядзела нерухома, і вочы яе неспакойна блішчэлі. — Сэнс жыцця — у самавыяўленні. Кожны чалавек непаўторны, мілая. — Ларыса патушыла, кінула ў траву цыгарэту і пагладзіла даланёю, нібыта спрабуючы сагрэць штосьці ёй адной бачнае, жывое, па шурпатай кары карчажыны, на якой мы сядзелі. — Толькі людзі чамусьці баяцца саміх сябе. А можа, не столькі сябе, колькі таго, што пра іх падумаюць. Таму яны не раскрываюцца, не спаталяюць сваіх жаданняў. Адсюль — душэўны голад, безвыходная незадаволенасць. — Яна памаўчала і дадала: — У баязлівых людзей, якія ўвесь час на кагосьці азіраюцца, я не сумняваюся ў гэтым, самая незайздросная доля. Я б не хацела так пражыць…

Калі вярнуліся з прагулкі, Ларыса пацікавілася, якія і дзе маюцца ў наяўнасці прадукты, потым ласкава выштурхнула мяне з кухні і пачала гатаваць вячэру.

— Ідзі, ідзі, міленькая. Сёння твой дзень. Я ўсё зраблю. А ты адпачні, прывядзі сябе ў парадак.

Я пайшла ў святліцу, распакавала дарожную сумку з адзеннем. «На Ларысе гэткі непрывабны ўбор, — падумала я, перабіраючы тое, што ўзяла з сабой у вёску. — Трэба прапанаваць ёй штосьці сваё». Дастала з сумкі серабрыста-чорны, надта ж стыльны трыкатажны сарафан, у які збіралася апрануцца сама. «Бадай, на ёй ён будзе глядзецца лепш за ўсё». Паклала сарафан на ложак і выцягнула з сумкі сукенку прасцейшую — для сябе.

Ларыса пераапранацца ў сарафан спачатку адмовілася, сказала, што ўзяла з сабой блузку, але калі я ўмольнымі вачыма паглядзела на яе, пагадзілася.

— Толькі дзеля цябе, мая дарагая.

Яна зняла старэнькі світар, расшпіліла на спадніцы «маланку», сцягнула яе праз ногі. Я засаромелася, але не змагла адвесці вачэй ад зграбнай Ларысінай постаці. Хараство збітага, тугога цела, шыі, рук, ног нечакана ўразіла мяне. Ларыса перахапіла мой позірк і ўсміхнулася. Пасля, апрануўшы сарафан, які шчыльна, нібыта панчоха, абхапіў яе фігуру, павярнулася да мяне, схіліла трохі галаву і паглядзела бліскучымі, гулліва-пакорлівымі вачыма. Маўляў, на што не пагодзішся дзеля цябе, сяброўка.

Ларыса падфарбавала вочы і вусны, і ў вечаровым паўзмроку твар яе выглядаў прыгожым.

 

На вячэру сабраліся дзве сямейныя пары, з якімі Ларыса не была знаёмая, бо яны перасяліліся ў Прудавіцу пасля чарнобыльскай аварыі з забруджанай радыяцыяй вёскі. На дзень нараджэння прыйшла і Надзя, адзіная з гасцей, каго Ларыса ведала і сустрэчы з якой вельмі ўзрадвалася. Разам з Надзяй прыйшоў Сяргей, спакойны, трохі пануры і маўклівы, той самы Сяргей, шчаслівую будучыню з якім калісьці з упэўненасцю напрарочыла закаханай Надзі Ларыса. Бліжэй да вясны ў Сяргея і Надзі планавалася вяселле.

Мой муж радасна і ветліва сустракаў гасцей і запрашаў да стала. Стол Ларыса накрыла з густам. Яна была ў цэнтры ўвагі, бо змагла далучыць да размовы кожнага, закранаючы то адну тэму, то другую. І я бачыла, што ўсім яна падабалася.

Распачалі гаворку і пра тое, якое тут, на Брагіншчыне, становішча пасля чарнобыльскай аварыі. Нехта ўспомніў пра адсяленне з родных мясцін, хтосьці непакоіўся пра тое, наколькі бяспечна ў гэтых умовах, зусім побач з зонай адчужэння, нараджаць і гадаваць дзяцей. Адзін з гасцей, з якім звычайна, прыязджаючы ў вёску, мой муж хадзіў на рыбалку, нервова жэстыкуляваў рукамі і абураўся, што іх, маладыя сем’і, не перасялілі далей ад гэтых мясцін, у экалагічна чысты раён. Маленькая, прыгожая яго жонка маўкліва згаджалася з мужам, хітаючы галавой і ціха ўздыхаючы.

— Годзе, — жартаўліва і ў той жа час строга спыніла размову Ларыса. І раптам спахмурнела. — Безумоўна, імкнуцца да таго, каб перасяліцца ў незабруджаны раён — гэта правільна і разумна. Але на сённяшні дзень вы жывяце тут. Удумайцеся: жы-вя-це. І яшчэ будзеце жыць у гэтай мясцовасці месяцы, гады, а мажліва, і заўсёды. Можна, я закуру? — Яна прыкурыла, зацягнулася, выпусціла дымнае воблачка і абаперлася рукой, у якой трымала цыгарэту, на стол. — Нам часцей за ўсё шкодзіць страх, — нечакана вочы ў Ларысы гнеўна бліснулі, — нават больш за радыяцыю, нітраты і іншыя атруты! — Гэтак жа нечакана яна памякчэла, павольна, ласкава абвяла позіркам усіх, і вочы яе зрабіліся вільготнымі. — Дарагія мае, расслабцеся. Замест таго, каб баяцца, кахайце, захапляйцеся і са шчырым сэрцам успрымайце тое, што вакол вас. І тады небяспека будзе нашмат меншая. Паверце мне, у гэтым ёсць нейкая таямнічая ісціна.

Ларыса зноў зрабіла зацяжку, ускінула ўверх рукі, прыгожа, нібыта крыламі, павяла імі і ўжо весела прапанавала:

— Дык давайце ж вып’ем за тое, каб не быць баязліўцамі. Баязліўцам больш за ўсіх дастаецца!

Я піла ваду і нічога не ела, бо ўсё яшчэ адчувала сябе блага, не пераносіла нават паху спіртнога і ежы. Але настрой мой быў прыўзняты. Я з задавальненнем назірала за сяброўкай і захаплялася яе прысутнасцю. Такую асалоду можна зведаць, стасуючыся з чалавекам своеасаблівым і непадобным на іншых. Я любавалася гнуткасцю Ларысіных рухаў, ажыўленасцю на яе твары, якая ўгадвалася то ва ўсмешцы, то ў позірку, і якой яна нібыта гіпнатызавала прысутных. Бачыла, што кожнаму, хто размаўляў з Ларысай, было лёгка, проста і прыемна, быццам бы яны даўно ведалі яе. І ўжо не толькі не ўзнікалі тыя няёмкія хвіліны, калі трэба было адшукваць тэмы для размовы, а, наадварот, адчувалася, што кожны не паспяваў сказаць тое, што хацеў.

Не падтрымлівалі размову толькі Сяргей і Надзя. Нечакана я зразумела, што ўвесь час па сутнасці не заўважала нікога, акрамя Ларысы. І, нібыта абудзіўшыся ад нейкага гіпнатычнага сну, раптам убачыла, як нервова сціскае ў пабялелых пальцах свой відэлец Надзя. Як Сяргей, нібыта забыўшыся на прысутнасць сваёй нявесты, неадрыўна і збянтэжана глядзеў на Ларысу.

Пасля былі танцы. Ларыса выходзіла танцаваць першая, весела запрашаючы астатніх.

Часта яна разам з жанчынамі выходзіла на двор. Калі я пайшла з імі, то здзівілася, што прыяцелькі, якія дагэтуль, як я ведала, не бралі ў рукі цыгарэт, курылі таксама. За кароткі час яны зблізіліся з Ларысай і нават гаварылі аб патаемным. Нібыта адчувалі патрэбу ў яе спагадзе.

На дварэ было марозна і бязветрана. Пасля хатняга святла нічога нельга было разгледзець у цемры. Я толькі бачыла, як пакалыхваліся, мільгацелі перад тварамі сябровак цыгарэтныя агеньчыкі.

— Божа, — глыбока выдыхнула Ларыса, і я здагадалася, што сяброўка зараз глядзела на неба, — як хочацца ўзяць і застыць...

Увесь вечар яна была вясёлая і ажыўленая. Шмат піла, спачатку віно, пасля гарэлку, аднак знешне заставалася цвярозай, толькі гаварыць яна пачала гучней, незвычайна высокім голасам і хутка. Госці ўжо не падтрымлівалі яе ў выпіўцы. Сяброўка напаўняла сваю чарку і піла адна.

Я адчувала, як пачала згасаць мая павага да Ларысы. Упершыню ўбачыла ў ёй заганы. І яны выклікалі ў маёй душы нядобрыя, непрыемныя адчуванні. Я заўважыла, што Ларыса пачала ненатуральна сутуліцца. Дзяўчаты пакінулі яе і цяпер сядзелі разам з Надзяй на канапе. Надзя злосна, з непрыемным выразам на твары штосьці казала ім. Мужчыны глядзелі тэлевізар. Мой муж утульна ўладкаваўся на крэсле і спаў. Толькі я і Сяргей заставаліся за сталом разам з Ларысай. Сяргей глядзеў на яе са шкадаваннем і пяшчотай.

— Выпі са мной, Сярожа, — раптам папрасіла Ларыса. — Сядай каля мяне.

Сяргей паслухмяна сеў побач з ёю. Ларыса напоўніла яму чарку.

— Бітая баба, — пачуўся чыйсьці шэпт.

Ларыса абдымала Сяргея за шыю, штосьці ціха казала і глядзела яму ў вочы прываблівым позіркам.

— Гэта ўжо робіцца непрыстойным, — злосна абурылася Надзя. — Яна нікога не паважае.

Ад гэтых слоў мне зрабілася горача. Я раптам востра адчула ўсю няёмкасць і нават трагізм сітуацыі.

Я ўстала і папрасіла Ларысу выйсці са мной у суседні пакой. Там, прымушаючы сябе абняць сяброўку, спытала:

— Што з табой адбываецца, Ларыса? Чаму ты так многа п’еш?

— Я і сама здзіўляюся, — выдыхнула ў адказ яна. — Але я не п’яная.

Ларыса стаяла перада мною нейкая ўзбуджаная і адначасова наструненая і здранцвелая. Яна была нібыта напятая спружына. Я здагадалася, што ўся гэта бачнасць цвярозасці патрабавала ад яе вялікіх намаганняў.

— Ты глядзіш на мяне, — зноў загаварыла Ларыса, — і чакаеш, што мне зробіцца сорамна? Дарэмна. Я для гэтага надта шчаслівая.

— Вось як, — разгубілася я і раптам зразумела, што ўжо наўрад ці змагу хоць неяк паўплываць на сяброўку, якая не захоча і не зможа пачуць і ўбачыць мяне. Але ўсё ж такі папрасіла: — Калі ласка, Ларыса, выслухай мяне. Я вельмі цябе люблю. Люблю такой, якая ты ёсць, але…

— Ты ведаеш, якая я ёсць? — Ларыса насмешліва паглядзела на мяне.

— Не, не ведаю, — я на момант разгубілася. — Але існуюць пэўныя маральныя нормы, якіх трэба прытрымлівацца. Няўжо ты не адчуваеш, што робіш кепска? Мне сорамна за цябе, а паколькі ты мая сяброўка, дык і за сябе.

— Гэта перад кім сорамна? — узбунтавалася Ларыса. — Перад імі? — яна з пагардай паглядзела на мяне.

— Навошта ты так? Яны — людзі сціплыя і прыстойныя, — я ледзь стрымлівала сябе, каб не абурыцца, і зазірнула ў жахлівыя сваёй непранікальнасцю вочы сяброўкі. — Ларыса, ці ты гэта?

— Як бачыш, я, — дзёрзка, жорстка і рашуча адказала Ларыса. — Я, распусная, бессаромная, аднак такая, як ёсць, шчырая. Я не хаваю таго, што ўва мне, ні благога, ні добрага. Не хітрую, не вычвараюся. Не з’ядаю вачыма чужых жанчын, каб пасля глядзець на жонку, нібыта нічога не адбылося, і не пляткару за чыёйсьці спінай, як некаторыя! — вочы ў Ларысы гнеўна бліснулі.

Я больш не пярэчыла. Раптам мне ўсё падалося няясным, заблытаным. Я адчула стому. Нібыта праз туман, праходзілі праз мой прыгнечаны розум Ларысіны словы, але яны ўжо не закраналі маёй душы, не абуджалі ў ёй, як раней, ні водгуку, ні хвалявання.

— Ты толькі не чапай Сяргея, — папрасіла я. — Ён — жаніх Надзі.

— Але ён не кахае яе.

— Страшна тое, — раптам вырвалася ў мяне, — што ў маёй душы ўсё перавярнулася і замест любові і пяшчоты да цябе цяпер расчараванне і агіда.

— Дарэмна ты так хвалюешся, міленькая. Страшнага нічога няма, — Ларыса прымусіла сябе ўсміхнуцца, адвярнулася ад мяне і рашучымі крокамі пайшла з пакоя.

Праз некалькі хвілін яна вымыла твар, пераапранулася ў сваю спаднічку і світар, накінула старую ватоўку, у якой раніцай хадзіла на прагулку, і падышла да мяне.

— Заўтра паеду. Хачу ўспомніць бабулю, пагуляць па вёсцы. Калі што, кладзіся спаць, не чакай мяне, мілая.

Ларыса сумна ўсміхнулася, пасля паглядзела на Сяргея і накіравалася да выхаду. Сяргей устаў з-за стала, пахіснуўся і няўпэўненымі крокамі выйшаў за ёю.

 

Вярнулася Ларыса раніцай, у пакамечанай спадніцы, са сцяблінкамі сена ў зблытаных валасах. Паспешліва вымылася, прычасалася, сабрала сумку. Я моўчкі, з нейкім неўсвядомленым яшчэ адчаем назірала за ёю. Трымалася Ларыса незвычайна прама і выглядала спакойнай.

Я разумела, што трэба нешта сказаць.

— Ты не пакрыўдзілася? — спытала я ў Ларысы, але прагучала гэта неяк няшчыра, ненатуральна.

— Я? Ніколькі. Не пакутуй ад усялякіх думак. Мне ўсё спадабалася, і я вельмі ўдзячная табе.

Ларыса надзела берэтку, апранула паліто і хуткай, цвёрдай і лёгкай паходкай зрабіла тыя некалькі крокаў, якія аддзялялі яе ад мяне, паціснула маю руку і прабачліва ўсміхнулася:

— Не перажывай. Бо нічога не здарылася. Мы абавязкова сустрэнемся.

Яна пайшла.

Я доўга стаяла ля акна, глядзела, як аддалялася, паступова памяншаючыся на фоне пустога восеньскага поля, постаць у яркім клятчастым паліто, і думала, што мы з Ларысай больш не сустрэнемся.

 

Аднак мы сустрэліся. І неаднойчы.

Апошняя сустрэча з Ларысай адбылася, калі нам ужо было амаль па сорак гадоў. Я адшукала яе ў тым самым горадзе на Няве, толькі перайменаваным з Ленінграда ў Санкт-Пецярбург. Выправілася туды па просьбе яе мамы, ад якой атрымала ліст. Спасылаючыся на нездароўе, беднасць і ўзрост, яна прасіла мяне адшукаць Ларысу і паведаміць, ці ўсё ў парадку з яе дачкой. Ларыса не была ў бацькоў у Запарожжы больш за дзесяць гадоў, яна перастала дасылаць ім лісты і званіць. Паўночныя і паўднёвыя гарады былога Савецкага Саюза цяпер падзяляла не толькі адлегласць, але і межы. Аднак каб не паведамляць пра сябе нават бацькам — тут, бясспрэчна, прычына хавалася толькі ў самой Ларысе.

Яе я адшукала ў бальніцы. У п’яным стане яна трапіла пад машыну, калі вярталася з работы дамоў. Шукаючы Ларысу, я даведалася, што там, дзе калісьці размяшчалася яе фірма, зараз яна гандлявала кветкамі і адтуль яе звальнялі за п’янства то адны, то другія гаспадары.

Ларыса пазнала мяне і, усхваляваная, прытрымліваючы рукой загіпсаваную нагу, рэзка пачала ўставаць з ложка насустрач.

— Натачка, якім чынам? Як ты знайшла мяне?

І я ўпершыню ўбачыла, як Ларыса плача.

— Была на тым месцы, дзе ты звычайна гандлюеш. Там мне і падказалі.

Я глядзела на Ларысу, на яе не па ўзросце састарэлы, пабурэлы ад п’янства твар, і пазнавала і не пазнавала сяброўку. Ларыса плакала, а я плакаць не магла, у мяне нешта знямела ў душы. Я гладзіла яе па галаве, па збітых, у сіняках руках з бруднымі пазногцямі.

Там, у гандлёвых радах, мне расказалі, што Ларысу пазбавілі бацькоўскіх правоў, забралі ў дзіцячы дом яе маленькую дачку. Я з’ездзіла ў гэты дзіцячы дом і там даведалася, што Ларыса не раз абскарджвала рашэнне суда, спрабавала вярнуць дзіця, але нават дзеля гэтага так і не здолела кінуць піць. Дачку Ларысы ўдачарылі.

Я аплаціла дарогу і выправіла па Ларысу яе маці. Але пакінуць паўночны горад, дзе засталася маленькая дачка, якую ўдачарылі невядомыя людзі, Ларыса адмовілася.

Яшчэ праз некалькі гадоў, тэлефануючы ў Санкт-Пецярбург, я дазналася, што Ларыса нідзе не працуе і начуе ў пад’ездах і падвалах жылых дамоў.

— Бамжуе Ларыса, наўрад ці перазімуе, — адказала мне па тэлефоне яе былая сяброўка.

 

«Не ствары сабе куміра»… Я зноў і зноў думаю над сэнсам таго, што сказана ў Бібліі.

Ці прызнаю я сваёй заганай тое, што некалі стварыла сабе куміра? Не, не прызнаю. Я хутчэй абвінавачваю сябе ў тым, што калісьці кагосьці асуджала, хай нават па заслугах, але толькі не ў тым, што кагосьці незаслужана ўзносіла.

Ларыса па-ранейшаму дарагая для мяне. Часам, калі іду па вуліцы і, сцінаючыся ад холаду, ведаю, што зараз увайду ў цёплы дом, думаю пра Ларысу, пра тое, ці холадна ёй. Успамінаю пра яе, калі прымаю ванну, п’ю гарачую гарбату.

Я не думаю пра яе пастаянна. У мяне сваё жыццё. І я разумею, што кожны чалавек сам абірае свой лёс.

І ўсё-ткі гэта добра, калі ў тваім жыцці былі або ёсць куміры. Адзінае, пра што варта памятаць, што кумір не «звышчалавек». Кумір — гэта той, кім мы ўсяго толькі захапляемся, па-свойму ідэалізуем, а па сутнасці проста любім яго такім, які ён ёсць.

 

Р. Ѕ. Праз некалькі месяцаў пасля напісання гэтых успамінаў я даведалася, што Ларысы нестала.

 

Няслаўе

 

Што такое паражэнне? Не што іншае, як урок; не што іншае, як першы крок да чагосьці лепшага.

У. Філіпс

 

Відаць, у кожнага чалавека ёсць перыяды ў жыцці, калі ім па нейкай прычыне хтосьці пагарджае ці думае пра яго кепска. Для чалавека чуллівага, інакш кажучы — «з тонкай скурай», гэтыя перыяды ганьбы могуць зрабіцца не толькі балючымі, але і небяспечнымі. Бо, перажываючы сорам ці адчай, ён губляе ранейшыя сувязі і з акаляючым асяродкам, і з самім сабой. Стрэлы пагарды, выпушчаныя ў слабага духам чалавека, могуць яго зламаць, гэта значыць надоўга ці назаўсёды пазбавіць здольнасці пазітыўна наладжваць сваё жыццё. Невыпадкова рымскі паэт Цэцылій Стацый сказаў: «Я лёгка перанясу сваё няшчасце… Вытрываю несправядлівасць, толькі не ганьбу».

Здараецца часам, адбудзецца нейкая непрыемная падзея, а за ёю яшчэ адна, і раптам у тваім жыцці запануе суцэльнае бязладдзе. Кудысьці знікае, больш не намацваецца танюткая нітачка, якая дагэтуль звязвала цябе з поспехам. І як ні дзіўна, менавіта ў гэты, мажліва, найцяжэйшы для цябе перыяд, азіраючыся вакол, ты са здзіўленнем усведамляеш, што застаўся адзін. А калі нават і не адзін, ты гэтага не заўважаеш, не ў стане заўважыць, такой змрочнай здаецца табе рэчаіснасць. На блізкіх людзей, якія табе шчыра спачуваюць і якіх, на жаль, заўсёды мала, ты не звяртаеш увагі і ў той жа час у роспачы ўсведамляеш, што большасць знаёмых, якія не так даўно і складалі тваё акружэнне, раптам адвярнуліся ад цябе. І тады ты ўзгадваеш адну славутую ісціну: свет не спрыяе няўдачнікам, асабліва тым, каго напаткала няслаўе.

Аднак для кагосьці перажытае няслаўе можа паслужыць штуршком да тых дасягненняў, якія былі б немагчымымі ва ўмовах спакою і шчасця. І першай прыступкай да душэўнага ачуньвання робіцца пакутлівая размова з самім сабою. У адзіноце, звяртаючыся то да сябе, то да Нябёсаў ці Бога, чалавек пытае:

«Хто вінаваты? Я ці іншыя?»

«І ў чым мая правіна? Калі гэта правіна…»

«Ці знайду сілы сябе паважаць? А без павагі да сябе ці змагу жыць?»

І калі ў выніку гэтай пакуты, якая здаецца непрагляднай, да яго прыходзяць, нібыта ў адказ, думкі: «Мой грэх — не самае вялікае зло. Бо жыццё складаецца са спакус, якія трэба пераадолець. Я — не Бог, я — чалавек. А чалавек — грэшны паводле сваёй прыроды. Сіла мая ў тым і ёсць, каб пераадолець сваю прыроду», — тады ён робіцца здатным не толькі вярнуцца да паўнавартаснага жыцця, але і пераўзысці, перарасці самога сябе ранейшага.

Нейкая псіхалагічная перашкода не дазваляе распачаць аповед пра мінулае. Ці магчыма перадаць тое, што калісьці палала і, магчыма, даўно згарэла на агні майго і чужога жыцця? Тое, пра што думалася і што адчувалася? Шмат чаго засталося ў тумане непазнанасці, нявырашаных супярэчнасцей і праблем. І цяпер, узіраючыся ў мінулае з вышыні сённяшняга дня, ужо сумняваешся, ці было ўсё тое ў сапраўднасці, што адбывалася са мной і вакол мяне. Колькі падзей прамільгнула ў жыцці і забылася… Іх немагчыма падлічыць і на кожнай з іх засяродзіць увагу. Яны як кадры бесперапыннай кінахронікі, і не ўсе з іх застаюцца ў памяці. Але ёсць і такія, пра якія памятаеш, колькі б з тае пары ні мінула часу. Хоць з гадамі мяняеш само стаўленне да іх, яны цябе больш не турбуюць, і, вяртаючыся да іх у думках, ацэньваеш іх па-новаму.

 

…Мне запомніўся той вечар тым, што я зведала невядомы да гэтага душэўны боль, які і болем назваць цяжка. Боль то быў ці што іншае? Але тое новае пачуццё, якое раптоўна пранікла ў душу, агаломшыла. Прадметы і людзі, якія былі вакол мяне, нібыта змянілі сваю сутнасць і памеры і нечакана падаліся незнаёмымі. Я не ведала, што свет можа так сказіцца ва ўспрыманні на працягу дня, гадзіны, імгнення. Нібыта нейкая нябачная сіла вырашыла раптам раскалоць маё жыццё на дзве паловы і аддзяліць мяне ад той, кім я была ўсе свае трыццаць тры гады. Ні мудрасці, ні яснасці душэўнай, якія звычайна набываеш у гэтым узросце, у мяне тады не было. Хоць, як паглядзець, магчыма, тая падзея змяніла не толькі маю самасвядомасць, але і светаўспрыманне ўвогуле.

Мы сабраліся дома ў маёй стрыечнай сястры Рыты. У невялічкай кухні за ненакрытым сталом сядзелі я, мама, Рыта і мая любая цётухна Людміла. «Людзям мілая», — часта тлумачыла цётухна значэнне свайго імя. Хоць Людміла — стрыечная сястра бацькі — і не з’яўлялася маёй найбліжэйшай сваячкай, удзел, які яна брала ў маім жыцці, быў даволі актыўны.

Трохі ўбаку ад нас, спінай да акна, ледзь абапіраючыся на падаконнік, у прыгожай, ганарліва-паблажлівай позе застыла Вікуня, дачка цётухны. Танклявая, хударлявая, яна хутчэй нагадвала падлетка, чым дзевятнаццацігадовую дзяўчыну. Можа, таму, не думаючы пра яе ўзрост, мы, старэйшыя, па-ранейшаму ставіліся да яе як да дзіцяці.

— Ці ж можна пачынаць размову, — раздражнёна абурылася Вікуня, — калі сабраліся не ўсе! — Яна паглядзела ў мой бок з нечаканай высакамернасцю ў вачах і дадала: — Не разумею! Што ж гэта такое! Калі мы прыйшлі, каб гаварыць пра Наташу, чаму тут не прысутнічае Іна? — узгадала яна жонку майго брата. — А жаніх Наташы? Яму тым больш не пашкодзіла б ведаць, з кім ён збіраецца ажаніцца!

— Віка, памаўчы! — спалохаўшыся, што дачка пачала размову надта недыпламатычна, абарвала яе Людміла. — Не ўблытвайся, калі гавораць старэйшыя!

Лялечны тварык Вікуні раптам зрабіўся незадаволеным, бровы рэзка сабраліся на пераноссі, вусны пакрыўджана сцяліся, і ў выразе яе вачэй з’явілася дэманстратыўная непрадузятасць у дачыненні да далейшых падзей.

Мяне і маму сюды, да Рыты, запрасіла не сама Рыта, а цётухна, і зрабіла тое даволі афіцыйна, дакладна вызначыўшы месца, дзень і гадзіну.

Гэтае запрашэнне падалося маме дзіўным. Пра тое, што размова будзе тычыцца майго ладу жыцця, Люда маму папярэдзіла.

Пасля няўдалага выступлення Вікуні мы нейкі час сядзелі моўчкі, і нас раздзялялі асаблівая напружанасць у прасторы і пакутлівае чаканне.

Пакуль я яшчэ не ведала, пра што тут будуць гаварыць, але адчувала нейкую варожасць да сябе з боку сваякоў, нібыта яны хавалі да пэўнага часу свае намеры, рыхтуючыся выкласці іх толькі тады, калі пойдуць у наступ.

Рыта на момант перарвала маўчанне, прапаноўваючы чай. Але ўсе адмовіліся. Зацягвалася (ці тады толькі так здавалася?) паўза.

Раней я была ўпэўнена ў добразычлівасці да мяне гэтых досыць блізкіх людзей, але зараз прадчувала нядобрае. Тут, у стрыечнай сястры, у гэтай да драбніц знаёмай і яшчэ нядаўна такой утульнай для мяне кухні, усё раптам пачало ўспрымацца ненатуральным і чужым. Нават няяркае святло насценнай лямпы цяпер здавалася рэзкім, залішне яркім, яно нібыта працінала і джаліла. І сама цішыня напаўняла мяне трывогай. Усё паўставала пранізліва-нямілым: і прадметы, і людзі, сярод якіх раней было спакойна і добра…

…Люда, Людачка… Так, па імені, цётухну называлі пляменнікі. І звычайна з радасцю запрашалі ў свой дом. Ніводнае мерапрыемства ні ў мяне, ні ў іншых нашых агульных сваякоў не абыходзілася без яе. Яна выглядала маладжавай, была заўсёды добразычлівай і вясёлай — і сапраўды «людзям мілая». Шмат каму падабалася, што яна захаплялася і казала кампліменты «ў вочы». Слабы чалавек… Ухвалі, «пагладзь яго па галоўцы», сагрэй словам — і ён выпрастае спіну і плечы, адчуе сябе больш упэўненым і шчаслівым на гэтай зямлі.

А калі наадварот?

Вох, як цяжка бывае, калі наадварот…

Вось таму мы і цягнемся да такіх, як мая цётухна, «людзям мілым», якія тонка іграюць на слабасці чалавека — яго славалюбстве.

Гэтак і я… Я цётухну ледзьве не абагаўляла.

— Наташачка, — аднойчы пераконвала яна мяне, — вось гляджу я на цябе і ўсё дзіўлюся: да чаго ж ты ў нашым родзе асаблівая. І люблю цябе так моцна, што ты не паверыш. Нават мая Вікуня мяне да цябе раўнуе. Кажа, што ледзьве не забываюся пра яе з-за гэтай сваёй Наташкі! Так яно і ёсць. Ты на мяне можаш разлічваць заўсёды. Барані божа, з табой штосьці здарыцца — прыбягу, прыпаўзу, калі сіл не будзе бегчы…

Я з асалодай слухала яе прызнанні, не заўважаючы сваёй прагнай патрэбы ў тым, каб мне ліслівілі і мною захапляліся.

Бацькі заўсёды ставіліся да мяне строга, амаль сурова, і словы Люды, сяброўства з ёю былі для майго славалюбнага «я» бальзамам.

Мой бацька не надта любіў стрыечную сястру і сваіх пачуццяў не хаваў.

— Люда лічыць сябе разумнай. У сапраўднасці ж яна — чалавек павярхоўны. А галоўная яе якасць — ліслівасць, — я бачу, табе да душы, — дакараў мяне бацька.

 

І вось, седзячы на куханьцы сястры, я са здзіўленнем успрымала цётухну, нечаканую для мяне, новую, незнаёмую.

— Думаю, самы час абвясціць, для чаго мы сабраліся тут, — ненатуральным голасам, гледзячы прама прад сабою, нарэшце парушыла маўчанне яна.

«Значыць, гэты сход — з ласкі цётухны», — здагадалася я. І каб сустрэцца, яна абрала чый заўгодна, толькі не свой дом. Яе любімай роляй была роля госці. Гэтым разам яна выбрала кватэру Рыты.

— Я вырашыла сабраць вас, — пацвердзіла маю здагадку цётухна, якая ўсё яшчэ не рашалася распачынаць гаворку па сутнасці, — таму што надта непакоюся за Наташу.

Яна ўздыхнула, на імгненне павярнула твар у мой бок, але так і не ўзняла на мяне вачэй, пасля адвярнулася і зноў некаторы час напружана, нічога не выказваючы ні мімікай, ні позіркам, глядзела перад сабой.

Неўзабаве яна зноў загаварыла. Але нават у гэткіх дзіўных і не зусім добразычлівых абставінах не забылася паведаміць тое, што я так часта і з такім задавальненнем слухала.

— Я Наташачку люблю. Люблю нават больш за сваю Вікуню, — яна павярнулася да дачкі і вінавата дадала: — Даруй мне, мая ластаўка.

На гэты раз мяне непрыемна ўразіла яе прызнанне.

— Не верыцца, што яшчэ зусім нядаўна мы ганарыліся Наташай, — адчувалася, што Люда з цяжкасцю адшуквала словы і выказвалася. Але паступова голас цётухны рабіўся ўсё больш упэўненым, і ў яе манеры гаварыць з’явілася характэрная для яго напеўнасць. — Як прыемна было ўсведамляць, што наша Наташа — таленавіты фітадызайнер, кіраўніца вядомай фірмы і што я магла пахваліцца: пра маю пляменніцу пішуць у газетах, маю пляменніцу паказваюць па тэлебачанні… А зараз?

Цётухна ўздыхнула, нейкі час памаўчала і зноў загаварыла, па-ранейшаму не гледзячы ў мой бок.

— Што зараз? А нічога. Сваю фірму яна давяла да развалу. Хіба ты, Волечка, не ведаеш? — звярнулася Людміла да маёй мамы. — А чаму разваліла? Гэта ўсё праз сваіх кавалераў. То ў яе Валодзя, то Саша, то яшчэ невядома хто. А зараз — самы сапраўдны прайдзісвет, якому яна аддала ўсе свае грошы ды яшчэ і замуж за яго збіраецца.

— І якія грошы! — зноў не вытрымала Вікуня. — Кватэру можна было за іх купіць!

— Віка, — зноў перапыніла дачку Людміла, — я ж цябе прасіла памаўчаць.

І тут нясмела далучылася да размовы Рыта.

— Учынкі Наташы проста незразумелыя. Калі мой муж распачынаў свой бізнес, я папрасіла яе пазычыць яму на пачатковы капітал. Яна адмовіла. І аддала грошы чужому чалавеку, замест таго, каб дапамагчы сястры.

Я са здзіўленнем паглядзела на Рыту. Вось, як высвятляецца, чаму яе муж кінуў са мной вітацца… Няўжо я не маю права пазычыць ці нават падарыць заробленыя мною грошы таму, каму лічу належным? І калі на тое пайшло, дык яе муж усё яшчэ не аддаў ранейшую пазыку — суму, якую папрасіў на рамонт машыны. І хіба да праблем сястры я была абыякавая? Колькі разоў па просьбе Рыты купляла для яе сына то куртку, то чаравікі. Падтрымлівала матэрыяльна і цётухну. Нават рамонт дапамагла зрабіць у яе кватэры. Рабіла падарункі Вікуні. І ўсё гэта было не так і даўно. Пакуль не развялася з мужам…

Развод… Мая здрада… Здрадзіла другому чалавеку. Блізкаму. Таму, з кім дзесяць гадоў была побач…

Так, шмат што мне ў ім не імпанавала: лянота, нежаданне працаваць, тое, што абапіраўся ў жыцці на маё плячо як больш трывалае. Але ён быў добры… Верыў мне і верыў у мяне. Аднак я ўспрымала яго як дзіця, хутчэй як сына, а не як мужа.

Нейкая ўнутраная патрэба, нават адчуванне якойсьці згаладаласці падштурхнулі мяне да пошукаў. Спантанных, неабдуманых, ненаўмысных.

Я шукала таго, хто быў бы дужэйшы за мяне. Хоць і не ўсведамляла, не разумела, што распачала пошук…

Але «мы ў адказе за тых, каго прыручылі». І вось — пачуццё віны. Якое зрабілася вастрэйшым за пачуццё страты, за пачуццё гора.

Што тычылася маёй фірмы, дык праўда: я давяла яе да галечы.

У нейкі момант я спалохалася, што Рыта ці цётухна раскажуць у прысутнасці маёй мамы пра тое, што апошнім часам, дапамагаючы, як яны казалі, «жаніху», я практычна засталася без сродкаў не толькі для работы, але і для нармальнага існавання, і ў якасці заспакаяльнага сродку пачала ўжываць алкаголь. На пачатку кожнага дня я была ўжо абыякавая да самога гэтага дня. Прымусова, нібыта па інерцыі, адбываючы ў сваёй збяднелай фірме «працоўныя» гадзіны, зрабілася абыякавай да ўсяго, што тычылася маёй работы, і з нецярпеннем чакала яе заканчэння. Але больш за ўсё перажывала за свой нядаўні развод і здраду, што суправаджала яго. Усведамленне таго, што «я — здраднік», зрабілася згубным для маёй псіхікі. Для мяне цяпер меў значэнне толькі вечар. Толькі ён і нездаровае заспакаенне, што прыходзіла разам з ім.

Але пра гэта яны не расказалі. Пашкадавалі мяне? Ці маму? Ці не гэта было галоўным з таго дурнога, што з’явілася апошнім часам у маім жыцці?

Цётухна і сястра гаварылі, як ганарыліся мною, як раптам адбылося нешта невытлумачальнае і я раптоўна, рэзка змянілася. Звяртаючыся то да мяне, то да мамы, яны ў разгубленасці пыталі, дзе ж падзелася былая Наташа, якой так захапляліся людзі, і чаму я «кінула на вецер» столькі сродкаў і працы, калі і дзе спарадзілася зло?

— Учынкі Наташы неадэкватныя, — нібыта праз сон чула я словы цётухны. — Сваё футра з чарнабуркі суседцы аддала! Не, каб пра сваякоў падумаць… — голас цётухны паступова набываў злыя ноткі. — Мне вось няма за што калготкі сабе купіць!

А Рыта? Мая дарослая, на два гады старэйшая за мяне стрыечная сястра… Мне здавалася, што паміж намі — пяшчота, па-жаночы трапяткое сяброўства. Чаму раптам яна пачала ўспамінаць, як я крыўдзіла яе ў дзяцінстве? Што не слухалася яе, хітравала, падлабуньваючыся да бабулі, якая, не разабраўшыся ў маіх хітрыках, менавіта з гэтай прычыны мяне і любіла больш за яе, Рыту. Здаралася, што і сястра мяне крыўдзіла. Але тое было даўно.

І няўжо гэткімі важнымі былі для кагосьці мае фінансавыя магчымасці — тыя паперчыны, якія я не так даўно зарабляла і магла б яшчэ больш зарабіць? Хай я — марнатраўка, але я траціла тое, што зарабляла сама.

Часам у мяне ўзнікала адчуванне, што гаварылі пра кагосьці іншага. Надта ж балюча было ўсведамляць, што гаворка ішла пра мяне.

«Пайсці, пайсці… — раптам з’явілася вострае жаданне. І я ў роспачы азірнулася вакол: — Дзе я? Што са мной? Сон? Не можа быць…»

З’явілася дзіўнае адчуванне раздвоенасці, нібыта мая сутнасць раскалолася на дзве палавінкі і адна з іх, не вытрымліваючы ці баючыся заставацца надалей ува мне, па-здрадніцку аддзялілася ад мяне і, нібыта аднекуль збоку, назірала за тым, што адбываецца: вось сяджу, ненатуральна заціснутая, наструненая. Гэтай сваёй палавінцы я страшэнна не падабаюся, ёй сорамна за мяне. І за мой відавочна зблажэлы, з цёмнымі плямамі пад вачыма твар. І за мае выцягнутыя наперад рукі, якія недарэчна застылі на краі стала. Яны не дрыжалі, як звычайна бывала, калі я хвалявалася. Гэтым разам я іх проста не адчувала і, апусціўшы вочы, неадрыўна глядзела на іх.

Я здавалася сваёй палавінцы непрыемнай і невыразнай. Таму што ў маёй душы адсутнічалі і тая ўпэўненасць, што мелі іншыя, і пачуццё годнасці.

«Мяне тут больш не любяць, — зразумела я. Але раптам нібыта выбухнула думка: — Не, тут, сярод гэтых людзей, мяне любіць адзін чалавек! Мама. І ёй гэтак жа балюча, страшна і холадна, як і мне».

І з гэтага моманту я пачала не толькі думаць пра маму, але і адчуваць яе.

— Наташа не павінна выходзіць замуж, — нібыта здалёк даляталі да мяне словы цётухны. — Яна не толькі зрабіла кепскі выбар, але да таго ж, відаць, не ўсведамляе як след, што ўзяць шлюб — гэта адказнасць, а не пагоня за зямнымі радасцямі!

Я моўчкі слухала. Не спрачалася. Не задавала пытанняў. Не апраўдвалася. І паступова, упершыню за гэты вечар, да мяне пачала вяртацца здольнасць разважаць.

Я глядзела на Люду і не пазнавала сваю вельмі ж вясёлую сяброўку-цётухну. Яшчэ не так даўно яна, забываючыся на мужа і дачку, суправаджала мяне на банкеты, свецкія прыёмы і прэзентацыі фірм, якія я са сваімі дызайнерамі афармляла. Цётухна наведвала гэтыя мерапрыемствы з задавальненнем. І я, нясмелая і нешматслоўная, каб пачувацца больш упэўнена, ахвотна клікала яе з сабой. Заканчвалася ўсё звычайна позна, і цётухна ехала начаваць у маю кватэру. Я ўспомніла, як аднойчы, зручна ўладкаваўшыся ў крэсле-качалцы, мая гарэза-цётухна, закінуўшы нагу за нагу і са звыклым шыкам зацягваючыся цыгарэтай, мяне вучыла:

— Памятай, мілая Наташачка… Вартасць жанчыны ў тым, якім поспехам яна карыстаецца ў мужчын… Трэба, каб яны ля тваіх ног — штабялямі, штабялямі. А ты — па трупах! Па трупах! Мужыкі для таго і існуюць, каб іх выкарыстоўваць. У мяне іх было многа. І я ўсё жыццё прытрымліваюся прынцыпу: «Не я — для іх, а яны — для мяне!» І гэтаму вучу Вікуню.

Я не апраўдвала сябе ў душы, але, узгадваючы пра тую паўночную навуку, цяпер, у доме маёй сястры, слухала абвінавачванні цётухны са здзіўленнем.

— Волечка, — звярнулася яна да маёй мамы. — Наташа зрабілася нервовая, раздражняльная. — Цётухна гучна ўздыхнула і працягвала: — Яна і бедную Іну давяла, — успомніла яна пра жонку майго брата. — Нядаўна на дні нараджэння ў Іначкі перакуліла на яе шклянку з кіпнем. Іна, дагаджаючы гасцям, падала Наташы чай, а тая наўмысна адштурхнула ад сябе яе руку. Чай на Іначку і выліўся. А яна, мая дзяўчынка, нічога, прамаўчала. Я нават дзіўлюся яе далікатнасці. Паводзіны ж Наташыны — проста ненармальныя.

Я чула, як пасміхнулася за маёй спінай Вікуня.

Сполахам узнік успамін, які часта трывожыў мяне, пра тое, як у дзень нараджэння Іны я прыйшла да яе са сваім жаніхом. Запрасіўшы яго на танец, нявестка то імкнулася дакрануцца шчакой да ягонай шчакі, то апускала на яго плячо галаву. Мой брат, муж Іны, у той вечар адсутнічаў — быў у камандзіроўцы.

Ад нечаканай крыўды ў мяне сціснулася горла. Я ўспрыняла ўчынак нявесткі як падвоеную здраду. Яна здрадзіла не толькі мне, але і майму брату.

Пасля гэтага я і адштурхнула прапанаваны чай.

Значыць, тое, што я здзейсніла, заўважылі і запомнілі. А прычыну маёй выхадкі, як высветлілася, не заўважыў ніхто. Ці зрабілі выгляд, што не заўважылі?

Наўрад ці я мела права асуджаць Іну — маё маральнае аблічча, магчыма, было яшчэ горшым, — і ў далейшым я гэткіх паводзін сабе, хутчэй за ўсё, ужо не дазволіла б. Але тады, балюча ўспрымаючы крыўду, падпарадкоўваючыся нейкаму непадуладнаму здароваму сэнсу дзёрзкаму памкненню, я з агідай адштурхнула ад сябе руку Іны. І пасля моўчкі, у цяжкім душэўным запале, які паступова рабіўся звыклым, пакутавала. У той перыяд усё часцей у маёй душы ўзнікала нейкая чорная злосць, яна быццам душыла мяне, як дым ці пах тлення. Гэта быў беспрасветны стан, які адбіраў волю да жыцця.

Занятая сваімі думкамі, я ўжо не чула, пра што потым гаварылі то цётухна, то Рыта, то Вікуня, якая ўжо забылася на крыўду з-за свайго перарванага на самым пачатку размовы маналога.

Чым больш я маўчала, тым больш рашуча яны ўспаміналі і гаварылі. Са здзіўленнем думала, як жа многа, відаць, я зрабіла гэтым людзям зла і з якім задавальненнем яны ўсё тое злое вышукваюць, выкрываюць, нібыта старыя незагоеныя раны-гнайнікі, і пагардліва выціскаюць усё начынне вонкі…

Мама, як і я, маўчала. Яна за ўвесь вечар ні разу не паглядзела на мяне. Але яе прысутнасць, яе духоўную сувязь з сабою я ўвесь час падсвядома адчувала. Я ведала, як ёй цяжка зараз, і, штораз думаючы пра гэта, адчувала незнаёмы страшэнны жах, які ледзяніў душу.

Часам мяне нібы працінала маланка — здавалася, пачынаўся прыступ пакутлівай, тайнай хваробы, падобнай да сутаргі. Ад гэтага рабілася нясцерпна горача.

Пасля, гэтак жа раптоўна, без відавочных прычын, я супакойвалася і тады прыслухоўвалася да таго, што гаварылі.

Але пра што яны гаварылі? Чаго ж усё-ткі ад мяне хацелі?

Гэта быў суд. Справядлівы ці не — няважна. Але суд.

Падсвядома разумела: мяне судзілі за тое, што душу маю, відаць, даўно пакінуў анёл. Судзілі за маё перакроенае ў апошнія гады асабістае жыццё, за маё душэўнае бязладдзе. Судзілі за нечаканае маё безграшоўе, якое, як высветлілася, у чымсьці ўшчыміла і іх інтарэсы. І нейкім чынам маё маральнае падзенне закранула гэтых людзей, менавіта іх, што былі такімі блізкімі ў перыяд майго шчаслівага і ўстойлівага дабрабыту.

Я не была падрыхтавана да таго, што адбылося ў той вечар. Таму маўчала. Але, мажліва, дзякуючы менавіта маўчанню шмат чаго пачула, зразумела і пераацаніла. І, перажыўшы ўзрушэнне і балючы сорам, раптам усвядоміла, што цяпер навакольны свет ужо не змагу ўспрымаць як раней.

З гэтага пакутлівага стану, як ні дзіўна, мяне вывела нейкае ўнутранае ўсведамленне майго няслаўя. Да таго ж, прадчуванне гэтага няслаўя, нейкі страх і трывога, якія звычайна спадарожнічаюць такому прадчуванню, даўно гняздзіліся ў маёй душы. Я насіла ўсё гэта ў сабе, як нарыў, які раптам прарваўся. Тое, што было ў маёй душы, балючае і горкае, што да часу стаілася, маўчала і хавалася, раптам выспелілася, моцным, магутным штуршком вырвалася вонкі і знікла. Адначасова знікла пачуццё сораму і разгубленасці. Я нібыта вызвалілася ад усяго, што дагэтуль прыгнятала мяне. І гэта адчуванне свабоды, якое раптам узнікла, быццам асвятліла ўсё вакол і маю душу таксама.

Люда і Вікуня засталіся ў Рыты. Толькі мама рашуча пайшла разам са мной.

У паўзмроку пад’езда яна спыніла мяне, узяла за руку, глыбокім, пакутлівым позіркам глянула ў мае вочы і, нібыта молячы, сказала:

— Даруй ім.

Больш яна нічога не гаварыла.

 

* * *

 

Усёй душой я разумела, што была грэшнай. І гэтых грахоў у мяне было замнога. Але толькі не перад тымі людзьмі, якія імгненне таму мяне судзілі… Хто з іх, шчыра кажучы, мог даць клятву, што не зведаў у большай ці меншай ступені хоць аднаго з тых грахоў, за якія дакаралі мяне?

Перш чым сесці ў сваю маленькую, кінутую ля дома сястры машыну, я ўзняла галаву. Я ўбачыла цёмнае, маўклівае, глыбокае неба… Яно дыхнула на мяне веснавым холадам, але такім свежым, такім усёразумеючым…

Ніхто не мае права судзіць, — пераканалася я, — ніхто і ніколі. Акрамя гэтага велічнага і чыстага неба.

Па-рознаму рэагуюць людзі на ганьбу і паражэнне. Адных няўдачы апускаюць яшчэ ніжэй, на дно, адкуль не падняцца; для іншых яны могуць зрабіцца той стартавай сілай, той іскрай, якой якраз і бракавала, каб разгарэўся ў іхнім жыцці вялікі і яркі агонь.

Стан шчасця чымсьці падобны на стан сытасці. А сыты заўсёды інертны.

Я добра памятаю тыя пачуцці, якія перажыла, калі садзілася ў машыну, устаўляла ў замок запальвання ключ, паварочвала яго. У дакладных рухах сваіх рук я адчувала невядомую да гэтага цвёрдасць, у душы панавала яснасць. І раптам зразумела, што гэты горкі момант маёй маральнай паразы і прыніжэння можа зрабіцца, магчыма пачаткам маёй, магчыма, найгалоўнейшай у жыцці перамогі.

 

…Перамога адбылася. Я набыла ўпэўненасць у сабе і ў сваіх сілах, якой не ведала раней, і нейкую натуральную патрэбу нязмушана і з гонарам трымаць галаву.

Я зноў зрабілася паспяховай дзелавой жанчынай, да якой паступалі заказы на афармленне самых прэстыжных і важных у краіне аб’ектаў.

Тыя, хто ўваходзілі калісьці ў маё атачэнне, у яго вярнуліся. Усё нібыта «стала на сваё месца». Цётухна і іншыя мае сваякі зноў захапляліся мною… І чамусьці ніколі не ўзгадвалі той вечар, быццам бы яго і не было.

Толькі я дагэтуль удзячная Богу за кожнае імгненне тых маіх адчуванняў, за кожную хвіліну перажытага няслаўя.

Так, ёсць падзеі не самыя прыемныя ў жыцці, перыяды непрымання самога сябе, сораму і адчаю… Важна, што адбудзецца потым.

Для мяне яны паслужылі ўрокам, пасля якога я змяніла стаўленне да самой сябе і да тых, хто побач. Яшчэ незалюбіла ліслівасць. Якую заўгодна… Для каго б яна ні прызначалася і ад каго б ні зыходзіла. І зразумела: часам, каб падняцца на вяршыню, трэба пабыць на дне. Нават калі гэтым дном будзе тваё няслаўе.

 

Час і ўзрост

 

Мы ўступаем у розныя ўзросты нашага жыцця, нібы нованароджаныя, не маючы за плячамі ніякага досведу, колькі б нам ні было гадоў.

Ф. Ларошфуко

 

Амаль не заўважыла, як «пясочны гадзіннік» жыцця раўнамерным танюткім струменьчыкам часу, які звычайна так непрыкметна, павольна ўбывае, адлічыў мае пяцьдзясят.

Узрост чымсьці нагадвае несамастойнае, неспрактыкаванае дзіця, якое з моманту свайго нараджэння спрабуе ўтрымацца за руку маці — часу.

Маці і дзіця — час і ўзрост. На першы погляд такія роднасныя, неразрыўна звязаныя адна з другой катэгорыі. Але розніца паміж імі не мае аналагаў у створаным па нейкіх неспасціжных для чалавечага разумення законах сусвеце. Падобна да зададзенага маршруту ўзрост заўсёды адмяраецца пачаткам і канцом. Час жа ні пачатку, ні канца не мае. Ёсць толькі замкнуты цыкл змены пораў года: за летам ідзе восень, потым зіма, за зімою — вясна і зноў лета. Ілюзія бессмяротнасці... І няспыннага руху па коле.

Усё яшчэ стаўлюся да свайго ўзросту лёгка, без страху і шкадавання. Можа таму, што нярэдка чую кампліменты? Хто ведае, якім акажацца маё ўспрыманне ўзросту, калі ў люстэрку ўбачу пазначаны старэчымі зморшчынамі ўласны твар. Што, калі ўзрост, нібы вострае лязо, паласне па маёй душы і раптоўна, не вагаючыся, ацвярэзіць яе? Пакажа час.

Дагэтуль для мяне ўзрост атаясамліваўся з пэўнымі здольнасцямі ўспрымаць тое, што акружала і з чым сутыкалася. Кожны ўзроставы перыяд быў нейкім своеасаблівым, мала падобным да папярэдняга, кантынентам адчуванняў і пачуццяў.

У тую шчаслівую пару маленства, калі не ўмела чытаць і хоць колькі-небудзь рацыянальна думаць, мяне быццам нябачная пупавіна звязала з сапраўдным сусветам, шматмерным і шматгранным, які яшчэ не быў скажоны ні маім, ні чужым веданнем пра яго. І фарбы гэтага сусвету здаваліся ярчэйшымі і шчыльнейшымі, гукі — больш выразнымі і тонкімі, а ўсхваляванасць, якую яны выклікалі, узрушала душу. Тады, у дзяцінстве, мяне акружалі не проста неба, дрэвы і травы, а Неба, Дрэвы і Травы. Усё мела іншую веліч, іншую маштабнасць і быццам вяшчала пра тое, што свет існуе для мяне. Я адчувала, улоўлівала гэта не розумам, не мысленнем, а скурай. І, адчуваючы давер да створанага для мяне свету, не сумнявалася: нішто і ніколі не зможа азмрочыць маю радаснасць.

Але калі гэтая радаснасць пры першым жа, няхай нават і дзіцячым, выпрабаванні з прычыны нязначнага, на сённяшні погляд, удару раптам разляцелася на малюсенькія аскепкі, я зразумела, што свет існуе не толькі для мяне адной. Што на зямлі ёсць безліч іншых людзей. І кожны з іх мае такое ж выключнае права на гэты свет.

Нечаканым узрушэннем стала ўсведамленне таго, што ім, людзям, аказваецца, амаль няма справы да маёй асобы, і, разгубіўшыся, я раптам адчула сябе нязначнай, нібыта падманутай кімсьці. Так, напэўна, з΄яўляецца на свет, быццам куранё з яйка, нясмелае і неакрэплае, якое толькі-толькі пачынае сумнявацца і думаць, «я» і разам з ім — «эга».

Тады, шчыра апраўдваючы і ўспрымаючы як справядлівае гэтае сваё «эга», я не здагадвалася, што надыдзе час, калі давядзецца распазнаваць амаль кожнае з яго шматлікіх адценняў. І, вывернуўшы спод ягонай ганебнай сутнасці, да знямогі, «да крыві» змагацца з ім. І з кожнай, хай нават і самай нязначнай, перамогай над сваім «эга», углядаючыся ў іншых людзей, я болей і болей буду разумець: усе мы падобныя ў галоўным. І гэтая падобнасць — натуральная. Бо агульны «архетыпны» вопыт карэніцца ў кожным з нас, прытым даволі глыбока. Індывідуальнае быццам патанае ў ім. І такая шырока распаўсюджаная схема (няма чалавека, які ў тыя ці іншыя моманты жыцця не ўспрымаў свет па ёй) — «я» — цэнтр, а па перыферыі — «яны», гэта значыць народ, — сёння стала для мяне непрымальнай. Бо я — гэта таксама «яны». І ўсе мы аднолькава радуемся ў дзяцінстве, марым у маладосці і маркоцімся, калі старэем. Магчыма, аналагічнае таму, што адчувала ў тым ці іншым ўзросце я, дзесьці ў іншым куточку зямлі адчуваў немец, француз ці амерыканец.

Таму, калі апісваю няхай нязначныя, але асаблівыя, вострыя па адчуваннях сітуацыі і падзеі, што адбываліся са мной недзе ў глухой беларускай вёсачцы, якая ведаць не ведала ніводнага іншаземнага госця, я не сумняваюся, што той жа немец, француз ці амерыканец зразумее мяне, калі раптам знойдзе нешта сугучнае з маімі пачуццямі, і нібы знаёмае, у асабістай душы.

 

У дзяцінстве мне здавалася, што неба над маёй любай вёскай з яе невысокімі хатамі распасціралася на ўсю шырыню зямлі. Удзень яно было то бясхмарнае, блакітнаватае, то ў хмарах, якія мудрагеліста клубіліся. Вечарам — насычалася згусцелымі фарбамі, ад фіялетава-сініх да барвовых, што ўзбуджалі і трывожылі душу. Ноччу неба станавілася таямнічым і прываблівым, асабліва калі на ім праяўляліся зоркі.

Бывае, у час бессані выразна бачыш тое яскравае і незваротнае, што калісьці ўсхвалявала і да канца твайго жыцця ўтрымаецца ў памяці.

Вось я, малодшы брат і бацькі ў нашым першым сумесным начлезе на дняпроўскай пясчанай, парослай маладымі вербамі, касе... Бацька пераправіў нас сюды на лодцы. Змайстраваў з лазняку шалаш.

Дагарала вогнішча. Учатырох, поплеч, мы ляжалі на духмяным сене і глядзелі на неба, што пачынала чарнець. І тыя ўражанні ад зорнага неба ўва мне ярчэйшыя і больш выразныя, чым ад першага пацалунка, паступлення ў інстытут і нават ад тых хвілін, калі ўпершыню, на самалёце, узляцела ў яго неабсяжны прастор. Я прыгадваю тое начное неба з большым хваляваннем, чым некаторыя іншыя значныя падзеі ў маім жыцці.

Тады я не магла адвесці вачэй ад вялікіх і маленькіх зорак, якія мігцелі, заварожвалі незямной прыгажосцю, глядзела, як праляталі самалёты, крэслілі цемру метэарыты, а можа, нават і спадарожнікі. Бацька ціха, загадкавым паўшэптам, расказваў пра планеты, неспасціжнасць для нашага разумення сусвету, пра вечнасць. І мне здавалася, што я глядзела ў космас з калыскі зямлі. І космас адчуваў мяне, моўчкі міргаў зоркамі. У такія хвіліны адкрываецца тайна: калі на неба глядзець доўга, страчваеш мяжу паміж ім і зямлёй. Альбо зоркі апускаюцца, альбо ты ўзносішся да іх і ўцягваешся, уцягваешся бяздоннай далячынню.

О, якое ж гэта было шчасце — знаходзіцца побач з самымі блізкімі табе людзьмі і, лежачы пад адкрытым, бясконцым, поўным загадак небам, удыхаць пахі траў і ракі!

Дняпро з ягонымі абрывістымі берагамі, у якіх ластаўкі рабілі свае норкі-гнёзды, з шырокімі плёсамі, пясчанымі косамі і водмелямі, старыцамі і заліўнымі лугамі быў самай прыгожай, самай галоўнай ракой на зямлі, бо ён быў маёй ракой. Мне падабалася глядзець на ракеты, што праплывалі міма, катары і баржы, на хвалю, якая імкліва наварочвалася, злізваючы з берагавога пяску свежыя сляды, на чародкі малявак, што заміралі ў празрыстай, прагрэтай сонцам водмелі. Любіла смак дняпроўскай вады, тады яшчэ даволі чыстай, якую чэрпалі проста з ракі кепкай або панамкай і тут жа, працадзіўшы праз свой галаўны ўбор, пілі. А яшчэ падабалася, прысеўшы на беразе, глядзець удалечыню, у той бок, куды несла свае воды мая рака. Да мора. Уяўляла, як яна шырыцца і набірае сілу. І думала, што вось так жа будзе шырыцца, імкнучыся ў будучыню, і набіраць сілу маё жыццё.

 

Памяць... У ёй усё: і пахі, і гукі... І нават смак ежы... Здараецца, што якое-небудзь адно, няхай нават імгненнае, адчуванне раптам вяртае цябе ў дзяцінства. Прытым настолькі ярка, што ўспамін быццам становіцца рэальнасцю.

Неяк, крыху прыхварэўшы, я заварыла палын і бяссмертнік. Пах, гарката гэтага адвару так не падабаліся ў дзяцінстве... Бабуля выводзіла мяне ў сенцы, падавала кубак з тымі горкімі лекамі і ўгаворвала зрабіць глыток. Я моршчылася, адпіўшы нясмачны адвар. Гарката... Помню тое непрыемнае адчуванне... Рабіла глыток праз сілу. Сёння з хваляваннем вымаю з палатнянага мяшэчка лекавыя зёлкі, сабраныя летам. Заліваю кіпнем і з глыбокай пашанай, заміраннем настойваю.

Як пахне... Родным... Адчуваю прысутнасць бабулі, якой ужо больш за дваццаць гадоў, як няма. Раблю глыток... Заміраю ад адчуванняў... І няма нічога саладзейшага за гэты горкі напой.

 

На жаль, тое, што ў дзяцінстве хвалявала мяне, тонкае, злітае з нябачнай першаасновай быцця, паступова стала гаснуць. І з узростам гэтае згасанне рабілася ўсё больш прыкметным.

Прыйшоў час, і пастукаўся ў мой яшчэ недасведчаны свет «эрас», каб стаць уладаром эмоцый і жарсцяў, заглушаючы ціхую, пяшчотную мелодыю дзіцячых пачуццяў. І гэтыя жарсці і эмоцыі патрабавалі душэўных сіл, усіх, без астатку. Серабрысты голас дзяцінства гучаў усё цішэй і глушэй.

І вось цяпер, пражыўшы паўвека, я чую ўжо іншы голас. Ён робіць усё роўным і амаль безэмацыйным. Хоць яшчэ па звычцы ўсклікваю: «Як хораша!» або «цудоўна!», але рэдка адчуваю гэтае чароўнае і цудоўнае. Новы, сталы голас хутка гасіць рэдкія ўсплёскі радасці, не дазваляючы сабе чакаць ад лёсу цуду, як бы паспяхова ні складвалася жыццё.

Можа, у гэтым свеце, сплеценым з усіх адкрыццяў і дасягненняў чалавецтва, даражэй за ўсё маленькі бесцялесны згустачак дзіцячай душы?

 

Я рэдка сню сябе ў цяперашнім узросце. Мае сны быццам адмаўляюцца ўспрымаць сапраўдны ўзрост і існуюць у мінулым. Іншы раз у сне я зусім юная і, радуючыся, бачу моцнымі і здаровымі сваіх дзядулю і бабулю, а таксама шмат каго з тых людзей, якіх ужо няма на гэтым свеце. І нярэдка, як у маладосці, хвалюючыся, спяшаюся на адны з першых, далёкіх, якім больш ніколі не паўтарыцца ў рэальным жыцці, спатканняў.

Чалавечае жыццё нібы круціцца вакол маладосці. Маладосць — «восевы час» чалавека. Толькі ў маладосці табе даецца безумоўная вера ў сябе, у свае здольнасці і прадчуванне значнай, абавязкова шчаслівай будучыні з яе неверагоднымі магчымасцямі. Таямніца твайго лёсу пакуль яшчэ не раскрыта. Таму ўсё, што наперадзе, кліча і прыцягвае. І ты адчуваеш сваё асаблівае прызначэнне, абранасць.

У дзяцінстве маладосць мне бачылася яскравай, прывабнай, і я нецярпліва чакала яе прыходу (вось вырасту вялікая!), а цяпер з сумам думаю пра яе. І хоць маладосць, як прынята лічыць, валодае паўнатой сіл і магчымасцей, я з горыччу тушу апошнія вугольчыкі яе былой, дзёрзкай і саманадзейнай, фанабэрыстасці.

 

Наперадзе — старасць. Яе набліжэнне востра адчуваю, калі бачу, як старацца, страчваюць фізічныя сілы самыя дарагія для мяне людзі — мае бацькі. Іншы раз, у думках прымяраючы іх старасць на сябе, баюся самага страшнага — разлукі. Дзіўлюся, што, здаецца нядаўна, амаль ці не ўчора, ім было столькі ж гадоў, як мне сёння, а цяпер яшчэ больш кароткі, можна сказаць, нязначны прамежак часу аддзяляе мой узрост ад іхняга. Вось ён дзе, бязлітасны і незваротны закон паскарэння! Ужо не доўжыцца, а ўсё шпарчэй пралятаюць зімы і вёсны.

Цяпер ты не толькі набываеш у гэтым нястрымным бегу жыцця, але і страчваеш. І з кожнай чарговай стратай усё часцей задумваешся пра непазбежнасць смерці. Думкі пра яе выклікаюць шчымлівую, невытлумачальную тугу, нейкі холад, што смокча знутры.

Больш за ўсё баюся страціць сваіх блізкіх. І гэты страх, бескантрольны, падсвядомы, амаль увесь час са мной... А ў тыя хвіліны, няхай і рэдкія, калі ён нечакана становіцца пранізлівым, перад вачамі ўзнікаюць эпізоды з жыцця — звычайныя, нічым не знамянальныя, — але якія цяпер, з узростам, успрымаюцца як галоўнае і самае дарагое. Вось мама, яшчэ маладая, укладвае перад люстэркам у строгую прычоску свае доўгія русыя валасы... Тата, седзячы на канапе, пры святле бра чытае газету. Твар у яго засяроджаны, ледзь нахмураны, сур΄ёзны. Мне не хочацца яму перашкодзіць, пакой жа бацькоў — зала — прахадны, і толькі праз яго можна трапіць у маленькую пярэднюю, ванную, кухню. Іду міма бацькі на дыбачках, ціхенька, амаль крадком, каб не адцягваць увагу... Прыгадваецца і наш з братам шасціметровы пакойчык-спальня з невялікай канапай і крэслам-ложкам, аднамеснай раскладной партай, за якой я школьніцай рыхтавала ўрокі, і з дзвюма кніжнымі паліцамі на сцяне. Тая маленькая, небагата абсталяваная кватэра-паўтарачка дагэтуль сніцца і здаецца мне больш утульнай, чым цяперашняя, раскошная, са старанна прадуманым інтэр΄ерам.

Даўнія, паўзабытыя эпізоды жыцця ўстаюць перад вачамі і знікаюць хутка, быццам у нямым кіно. І хоць у імгненнях, што ўсплываюць у памяці, нічога асаблівага не адбывалася, яны для мяне вельмі дарагія. І я люблю да болю, да слёз тых, хто паўстае ў гэтых нечаканых, хвалюючых карцінах: маму, бацьку, брата...

Часам думаю, якое нетрывалае чалавечае жыццё, колькі ўсяго пагражае яму. Яго засцерагае толькі тонкая далікатная скура ды маленькі язычок дзвярнога замка. І яшчэ — шыба. Яна, праўда ж, увогуле не засцерагае. Нездарма кажуць: крохкае, як шкло... А наўкол — поўны небяспекі свет. Тэлевізар паглядзіш: недзе паводка, ураган, цунамі, астэроіды лятаюць, зоркі ўзрываюцца, а там вайна, тэрарыстычны акт, некага забілі... Не-не ды і прамільгне думка: як добра, што не мяне, не блізкіх маіх. І якім прывідным і хісткім уявіцца раптам дабрабыт твой і тваіх родных. Аказваецца, смерць заўсёды напагатове, побач, увесь час дыхае ў патыліцу... Толькі ёй адной дазволена паставіць кропку ў канцы твайго жыццёвага шляху. І толькі пра яе ніколі не хочацца думаць. Здаецца, пакуль пра яе не думаеш, ні з табой, ні з тымі, каго ты любіш, нічога не здарыцца.

Але вось пайшоў у іншы свет знаёмы чалавек. Не блізкі. Яго, вядома, вельмі шкада. І раптам у падсвядомасці, недзе вельмі глыбока ў табе, успыхне і патухне думка, нават не думка, а імпульс нейкі, зусім не падобны на спачуванне: «Не я!» — «Пакуль не ты», — згаджаецца смерць. Аднак ля чыёйсьці, няхай нават чужой, магілы больш баішся не за сябе, а за таго, хто дарагі.

З кожнай стратай і выкліканым ёю пякучым, нясцерпным болем старэеш. Ды і самі думкі пра смерць — першыя вестуны набліжэння старасці.

Хоць, напэўна, уменне быць старым — асаблівае майстэрства. У старасці больш не патрабуеш ад свету таго, чаго ён не можа табе даць, і набываеш найважнейшае з пачуццяў — пакорлівасць. Скараючыся, становішся бліжэй да Бога. А ў гэтым, можа, і ёсць галоўны сэнс чалавечага жыцця?

Старасць — гэта пастаянная сустрэча з мінулым, якое ўжо не марыць, а спаганяе, патрабуе з цябе, тыцкае табе ў вочы, у душу тваімі памылкамі, слабасцямі, заганамі і прапушчанымі магчымасцямі. Старасць, можа, таму і патрэбная, каб спытаць з цябе за маладосць. Ты ўжо не маеш магчымасці сказаць: я шмат чаго дасягну, шмат чаго зраблю... Усё перад табой: вось яно, глядзі, што ты зрабіў, чаго дасягнуў. Ці не праз гэтае пакутлівае адчуванне няздзейснага так не любяць старасць?

Нехта лічыць старасць вартым жалю становішчам, дарэмна адведзеным чалавеку прыродай адрэзкам жыцця.

А можа, старасць — гэта праверка на мужнасць? Незаўважна звужаецца тваё наваколле. Ты становішся слабым, пачынаеш адчуваць самоту, абязвечваешся і няўхільна набліжаешся да мяжы, за якой — цемра няведання. Няма ў цябе ні прыгажосці, каб зачароўваць, ні сілы, каб процістаяць.

І ўсё ж, відаць, нездарма дадзены чалавеку гэты складаны, апошні, але, магчыма, самы галоўны ў яго жыцці перыяд. Час спыніцца і час задумацца. Час жніва і час пакаяння. А ў канчатковым выніку — момант ісціны.

 

Страсці

 

Страсці, якіх больш за ўсё трэба баяцца, не тыя, што вядуць супраць нас адкрытую вайну, папярэджваючы рыхтавацца да абароны. Больш трэба асцерагацца страсцяў, якія падманваюць і спакушаюць, замест таго, каб няволіць і падахвочваць нас без нашага ведама рабіць тое, чаго мы не жадаем.

Жан-Жак Русо

 

Яшчэ ўчора думала — хоць не так даўно і абяцала маці і камусьці з сяброў і знаёмых дапісаць сваю споведзь, — што не ствару і радка. Менавіта не ствару. Выціснуць з сябе словы можна, прымусіць напісаць абзац, два і болей, але каб ствараць — патрэбна страсць. Творчасць без страсці — банальная, прэсная праца, якая наўрад ці каго зацікавіць. А літаратурная творчасць — асабліва. Нельга крануць чыюсьці душу, не адчуваючы хвалявання ў сваёй душы. Чым больш жыцця ў табе, тым больш цікавым і запатрабаваным ты будзеш для іншых. Дыхай, гары, калі хочаш, каб атрымалася штосьці значнае. Але лёгка загадаць: «Душа, ажыві, зазіхаці пачуццямі!» А яна вось не адгукнулася. Ні ўчора, ні сёння... А што, калі і заўтра?

Добра памятаю, як пісала раздзел «Здрада». Такое не забудзеш! Два тыдні творчасці. Спачатку перастала спаць, потым — есці. А праз нейкі час і піць. Магла толькі ваду. Гарбату арганізм не прымаў. Але колькі эмоцый! Баялася згарэць на ўласным агні. Вось што такое страсць!

Затое і чытач не застаўся абыякавым. «Здраду», казалі, перадавалі з рук у рукі. Хтосьці плакаў, а хтосьці і не мог заснуць — прызнаваліся.

А цяпер...

Пасля смерці блізкіх мне людзей — бацькі і былога мужа Валодзі, пасля ўсплёску горкіх, але надзвычай моцных перажыванняў, раптам адчула, як згасла, знікла папярэдняя воля да жыцця, быццам нехта нябачны ўзяў і адгарнуў, адгарадзіў ад мяне свет, які я столькі гадоў даверліва любіла.

Расчаравана, абыякава, быццам з вышыні нейкага ведання, якое раптам мне адкрылася, стала глядзець на людзей і ўспрымаць як бессэнсоўнасць іх мітусню і памкненні.

Што гэта? Дэпрэсія? А дэпрэсія — ці не ёсць поўная адсутнасць страсцяў?

Хоць існуюць і іншыя пачуцці — часовыя радасці і засмучэнні, альбо пачуццё гармоніі, напрыклад, якое не мае нічога агульнага ні з дэпрэсіяй, ні са страсцю. А яно ж таксама можа быць рухаючай сілай творчасці, як, урэшце, і жыцця. Але ці паўнавартасная творчасць, як і само жыццё, без палкасці, гарачых пачуццяў? І калі падумаць: нічога вялікага ў свеце не здзяйснялася без страсці.

Аднак дэпрэсія дэпрэсіяй, а жыццё працягваецца. Калі на душы дрэнна, ці — што яшчэ горш — ніяк, можаш не ствараць. А вось каб падтрымаць гэтае жыццё, якое раптам страціла ўсе яркія колеры, неабходны мінімум штодзённай працы выконваць трэба. Інакш, яўна выпаўшы з рытму, трапіш альбо ў псіхіятрычную клініку, альбо ў нікуды. А калі ў нікуды — то гэта тупік, канец усяму.

Хоць менавіта гэты, неабходы мінімум, што патрабавальна выстаўляе ўсім без выключэння жыццё, часцей і ратуе, выцягвае цябе з цемры, якая нядаўна здавалася беспрасветнай.

Страсці... Ужо ці не на іх шэрых папялішчах, дзе некалі яны, напоўненыя нястрымнай шалёнай сілай, разгараліся і ўспыхвалі, прарастае атрутным пустазеллем маркота?

А што ёсць страсць? Моцнае пачуццё, жаданне, захапленне? Надзвычайная ўзбуджанасць душы? Нецярпенне? Нястрымныя парывы да неабдуманых учынкаў? Страсць — гэта тое, з чым амаль немагчыма саўладаць.

І ўсё ж, добра ці дрэнна быць страсным? Прынята паважаць тых, хто мае сілу над сваімі страсцямі. Ва ўтаймаваных страсцях бачаць сутнасць дабрадзейнасці. Калі ж страсці падпарадкоўваюць сабе волю чалавека, іх лічаць заганай.

Але страсці страсцям розніца. Іх можна параўнаць з вятрамі, што напінаюць ветразі карабля: адны дапамагаюць яму плыць, другія яго топяць.

Калі зазірнуць у глыбіню ўласнай душы пільна, адважна, не накідваючы сарамліва завесу на адчувальнае, аголенае сумленне, можна жахнуцца. Бо тады ты выявіш у ёй не толькі зародкі, але і плады ўсялякіх заганаў. І захочацца крыкнуць: «Не!» І адвярнуцца. Бо невыносна цярпець боль, які ўзнікае пры гэтым. Душа не вытрымлівае, калі ў яе зазіраюць, яна рвецца і пачынае кроватачыць.

Так, ты вымушаны будзеш адвярнуцца. І супакоіцца. Каб жыць... Але супакаенне гэтае часовае. Раней ці пазней табой авалодвае раскаянне. Звычайна гэта здараецца, калі страчваеш, калі раптам не аказваецца побач таго, хто, як цяпер разумееш, вельмі дарагі. І ты не столькі ўсведамляеш, колькі адчуваеш, калі і чым яго пакрыўдзіў. На жаль, дрэнны ўчынак асабліва востра мучыць не ў момант яго здзяйснення, а праз нейкі час, калі ўжо нічога немагчыма выправіць.

Вось і сёння, з адчаем зазіраючы ў сваё мінулае, пытаюся ў сябе і ў кагосьці мудрага, усёведнага, які назірае адтуль, з сусветнай вышыні за ўсімі, хто жыве на зямлі: чаму ўва мне, як і ў падобных да мяне, узнікае і множыцца зло? Што падштурхоўвае наносіць удар блізкаму чалавеку? У чым прычына таго, што аднойчы асабістае, тое, што выяўляе і адлюстроўвае сутнасць майго «я», стала для мяне больш важным і значным, чым «я» іншых? Калі, у якім узросце і ў які момант гэта здарылася? Што разбэсціла душу, спакусіла яе на страсці і дзеля чаго?

Можа гэта здарылася ў тую далёкую навагоднюю ноч?.. Было мне тады пяць гадоў. Сяджу на гарачай печы, падцягнуўшы пад сябе, пад ногі, каб не было горача, ватовую коўдру, і з захапленнем узіраюся ў сваё адлюстраванне. У маіх худых, амаль празрыстых руках цяжкаватае, вялікае, заседжанае мухамі люстэрка, якое знялі для мяне са сцяны. Я была ў белай, сапраўднай «балерынскай» сукенцы, якую бабуля напярэдадні свята пашыла мне з марлі.

У падобнай на гэтую сукенцы не толькі ўяўляла, але і амаль адчувала сябе, калі на чорна-белым альбо, як яго яшчэ называлі, «блакітным» экране паказвалі «Лебядзінае возера». Для мяне, дзіцяці, тыя імгненні сталі чарадзейнымі з΄явамі музыкі, рухаў і... о, сукенкі! Мне здавалася, што не салістка балета, а менавіта я, я! чараўніча кружылася і ледзьве не лятала па сцэне ў атачэнні найпяшчотнейшых ў свеце лебядзіных пярынак. Заварожана гледзячы на экран, зусім не з дзіцячай пыхлівасцю, я бачыла толькі сябе, адну, замест яе, цудоўнай, той...

Я трызніла, марыла, хутаючыся ў цюль, кружачы па пакоі, імправізуючы, то з лёгкасцю апускалася на падлогу, то нібы ўзлятала ўвышыню пад музыку, якую быццам чула альбо адчувала — яна гучала ўва мне. Гэтаму занятку з фанатычнай страснасцю я аддавалася, калі мяне ніхто не бачыў. І была амаль шчаслівая. Неставала, і я ніяк не магла скарыцца і супакоіцца, толькі аднаго — сукенкі.

Якім чынам бабуля здагадалася, што менавіта пра такую сукенку я марыла? Неяк яна купіла ў краме паркалёвую, у кветкі, запэўніваючы, што гэтая таксама «балерынская». Тады я не хавала свайго расчаравання. І вось яна — яе бабуля пашыла за адзін дзень, да навагодняй ночы — пяшчотная, незямная, з упрыгожанай пер΄ем спадніцай, у бліскаўках прышытай елачнай мішуры... Быццам Папялушка перад балем я ўзіралася ў сваё, як мне здавалася, чароўнае адлюстраванне і ад замілавання і шчымлівай радасці ледзь не плакала. Разглядваючы сябе ў люстэрку, я ўпершыню адчула нясціплае захапленне майго яшчэ дзіцячага, якое толькі-толькі абудзілася, «я».

У той вечар мой малодшы брацік і стрыечныя брат і сястра гулялі сярод дарослых каля сасны, якую бабуля ўпрыгожыла да свята. Усе яны былі ўнізе, у пакоі. Я іх чула, але не жадала да іх спусціцца — у маёй сукенцы можна было красавацца толькі на печы.

Ці не ў тую ноч, калі нечакана задаволілася, дзякуючы бабулі, маё першае страснае жаданне, узніклі, каб прарасці і памацнець ува мне, самалюбства і эгаізм?

Чалавек — гэта сістэма, замкнёная на сябе. Часта так і ёсць. Аднак не ўсе людзі эгацэнтрычныя. Маці можа жыць інтарэсамі дзіцяці, ахвяруючы ўласнымі; святар, не думаючы пра сябе, дапамагаць пакутніку; а хтосьці гатовы аддаць апошнюю кашулю, калі гэта будзе патрэбна сябру.

Атрымліваецца, чым больш у чалавеку любові, тым менш ён сканцэнтраваны на сабе. Хоць любоў да сябе — гэта таксама любоў.

Любіць сябе і любіць блізкага... Ці багата такіх, у кім не на шкоду адна адной не толькі суіснуюць, але і складаюць адзінае гарманічнае цэлае гэтыя дзве любові?

У жыцці мне давялося сустрэць такіх людзей. Але як хацелася б сказаць: пашчасціла сустрэць... Няздольнасць своечасова цаніць сустрэчы, якія дорыць табе лёс, часта ператвараюць шчасце ў трагедыю. Як у той старой з вядомай казкі «Залатая рыбка», якая, ставячы вышэй за ўсё свае жаданні і патрэбы, у выніку застаецца ля разбітага карыта.

Падпарадкаванне спантанным жаданням чымсьці нагадвае запой, калі не ведаеш меры, калі бурліць кроў і цяжка спыніцца, і ад бессэнсоўнага захаплення немагчыма прадугадаць вынікі.

Чаму пра гэта пішу? Каб разабрацца ў прыродзе сваіх памылак і кепскіх учынкаў? Пакаяцца і гэтым палегчыць цяжар віны? Альбо паспрабаваць знайсці адказ на пытанне, якое рана ці позна мучыць амаль кожнага чалавека: у чым усё ж такі заключаецца сэнс жыцця? Тады чаму пошук і хоць бы нейкае разуменне яго надыходзяць занадта позна, звычайна ў канцы шляху, калі пражыць па-новаму, інакш, не прычыняючы шкоды сабе і іншым, ужо немагчыма.

 Кожны ўчынак і тое, што за ім вынікае, ёсць урок. Можа, гэтыя ўрокі ўсё ж такі нечаму вучаць, і ў гэтым — мізэрнае і адзінае апраўданне страсцям.

 

* * *

 

Часта перад вачыма ён, Валодзя, блізкі для мяне чалавек, сябар, былы муж. Цераз два тыдні будзе год, як ён пайшоў з жыцця.

...Май. Хмары камароў, вялікая вада. Дняпро спыніўся ля самых вясковых двароў. Усё гэта ён палюбіў: і вёску, і раку, і поплавы. І магілу маёй бабулі, да якой кожны раз, прыязджаючы на маю радзіму, мы прыходзілі ўдваіх.

Ён жыў маімі зацікаўленнямі, прыхільнасцямі і жаданнямі. І што б я ні рабіла, якія б рашэнні ні прымала, верыў, што гэта — добра.

І вось ён упершыню на маёй радзіме адзін, без мяне. Апошні раз... У гэтым жорсткім маі.

Цяпер ён не наведваў маіх гасцінных землякоў. Хаваўся, быццам палескі рабінзон. Толькі хадзіў да магілкі маёй бабулі. З ёй адной дзяліўся горам. Садзіўся каля ўзгорачка і маўчаў. Якога суцяшэння ён у яе шукаў?

Мне ж пакінуў запіску ў прыхожай, на тумбачцы: «Не шукай».

Два тыдні, як я пайшла да іншага, заглядваючы дамоў толькі, каб прыгатаваць для Валодзі ежу і трохі супакоіць яго.

Я перажывала. І ён бачыў гэта. І шкадаваў мяне.

Не вытрымаў. Паехаў. Ад мяне і ў той жа час да мяне.

...Скончыліся кішэнныя грошы. Схуднелы, увесь у вадырах ад укусаў камароў, ён пёк на вогнішчы бульбу, якую прыкупіў у вёсцы. Начаваў тут жа, на востраве-купіне, сярод разліву, у невялікім, сабраным з галін будане.

Аднойчы ноччу яго нібы апякло, не крыўдай, не, а спачуваннем, жалем да той, якая здрадзіла, кінула — да мяне: «Наташка хвалюецца, перажывае, магчыма, шукае мяне, не знаходзіць месца!» Ён нават быццам наяве выразна пачуў, як я клічу яго: «Валодзя!»

«Які ж я бессардэчны,» — абвінаваціў ён сябе і рвануўся на гэтае гуканне. Аўтастопам вярнуўся ў Мінск.

Валодзя не памыліўся. Плачучы, я сустрэла яго дома.

— Я ведаў, адчуваў, што ты чакаеш! Не плач, усё добра. І галоўнае, зразумеў, што не магу без цябе жыць. Ты патрэбна мне, Наташка!

Ён, і сапраўды, там, на востраве, мог пачуць мой кліч. Сэрцам. Так, я гукала яго. Але не дома, а ў таго, да каго пайшла. Клікала моўчкі, у думках, выходзячы на балкон і ўзіраючыся ў ноч. Душа кроватачыла болем. Я плакала, хоць кожны, хто б мог бачыць сітуацыю збоку, назваў бы мае слёзы несумленнымі.

І вось, нарэшце, ён, жывы, — дома. Радасць сустрэчы. І палёгка...

Але праз гэтую палёгку я здолела зрабіць тое, што яшчэ зусім нядаўна, усяго гадзіну альбо дзве таму мне здавалася немагчымым.

Страсць гоніць, з невытлумачальнай сілай штурхае ў плечы. Не даючы апамятацца, вырывае цябе са спакойнага, надзейнага тылу. Куды і ўва што? Калі-небудзь усё ж прыйдзецца даведацца, куды і ўва што. А пакуль, пад уладай страсці, пераступаеш цераз пачуцці блізкага чалавека і, вызваліўшы руку з-пад яго надзейнай рукі, здраджваеш. Страсць здольна памуціць усялякі розум, яна сляпая і глухая да ўсяго.

Растлумачыўшы, што здарылася, а дакладней, свае ўчынкі, я папрасіла Валодзю дараваць і зразумець. І пайшла.

Ён жа і дараваў, і зразумеў.

Няпроста пісаць пра Валодзю. Няроўныя скупыя сказы... З цяжкасцю выціскаю з сябе словы.

Калі былі апублікаваныя першыя раздзелы споведзі, сярод якіх і той, дзе я расказвала пра Валодзю, ён быў жывы. І нават выпісваў з іх цытаты ў нататнік, які цяпер захоўваю ў сваім пісьмовым стале.

Можа, і не я непасрэдна забіла яго, але ведаю — калі б не мая здрада, ён хутчэй за ўсё і сёння па-дзіцячы даверліва ўспрымаў бы гэты свет. І, пэўна ж, жыў бы!

Восем гадоў ён быў адзін. Гэта мала, калі ты шчаслівы, і зашмат, калі сумуеш.

Я ж выйшла замуж.

Але Валодзя ў кожны час мог прыходзіць да нас у госці. Для дачкі- школьніцы майго мужа ён стаў добрым, нават найлепшым сябрам, альбо, як мы яго называлі «вялікім нянем». Набылі ката і сабаку, якія жылі на два дамы.

Валодзя ў вольным рэжыме — а гэта значыць, калі меў жаданне — працаваў у маёй уласнай фітастудыі, складаў кветкавыя кампазіцыі і майстраваў дрэвы. Ён меў ад прыроды добры мастацкі густ.

Каб неяк заглушыць у ім даўнюю цягу да гарэлкі, а гэта атрымлівалася, калі ён нечым захопліваўся, я сабрала яму даволі вялікую дамашнюю бібліятэку. Амаль усё, да чаго ён праяўляў цікавасць, у яго было: трэнажоры, тэлевізар, музычная апаратура, камп’ютар, інтэрнэт, у якім ён праводзіў шмат часу.

На жаль, кожны яго занятак быў недаўгачасным. Як бы ярка ні ўспыхвала захапленне чым-небудзь, яно хутка згасала, змяняючыся на расчараванне. Яшчэ ў часы нашага сумеснага жыцця свой звычайны стан ён сам жа і вызначаў кароткім словам: сумна. У яго была нейкая схільнасць да дэпрэсіі, пасіўнасць. «Я лянівы», — шчыра, не саромеючыся, прызнаваўся ён.

Я шкадавала Валодзю і, як магла, клапацілася аб ім, аплачвала ўсе ягоныя рахункі.

Але нішто матэрыяльнае і аніякае сяброўства не можа ўратаваць ад адзіноты. І ад памылак. У кожнага чалавека павінен быць хтосьці блізкі, вельмі блізкі...

Аднойчы, у чарговы раз нудзячыся ад адзіноты, калі па тэлевізары трансліравалася начная музычная праграма, ён убачыў у «бягучым радку»: «Цікавая жанчына жадае пазнаёміцца...» І патэлефанаваў.

Пасля некалькіх спатканняў жанчына прапанавала перайсці жыць да яе, а ягоную маёмасць прадаць. У рэшце рэшт наіўны і даверлівы Валодзя застаўся без кватэры і мінскай прапіскі. Праўда, у нейкай ступені яна пра яго ўсё ж паклапацілася: не выкінула, бяздомнага, на вуліцу, а адправіла ў лячэбна-працоўную калонію для алкаголікаў.

Калі скончыўся тэрмін «лячэння», Валодзі не было куды ісці. Мы з мужам параіліся і вырашылі пасяліць яго ў сябе. Прапісалі, дапамаглі з вопраткай першай неабходнасці і ўладкавалі на працу.

Прызнаюся, мне было няпроста, бо ў гэты час у нас жыў мой паралізаваны бацька, якога я даглядала.

Праз паўгода, калі Валодзя пачаў зарабляць, я дапамагла наняць яму пакойчык у сціплай добрасардэчнай жанчыны, у якой былі дзве дарослыя дачкі. Незамужнія. Нават употай думала: раптам каторай з іх Валодзя спадабаецца.

— Рукі-ногі ёсць, галава таксама. Трэба пачынаць жыць, — даводзіла яму. — Няхай нават з нуля. Сімпатычны, здаровы. Усё ў цябе атрымаецца. І абавязкова знойдзеш сваю палавінку.

Сапраўды, гаспадыня аднеслася да яго, як да роднага. Вопратку мыла, бялізну. Запрашала да стала. І я спадзявалася, што ўсё будзе добра.

А праз нейкі час — тэлефонны званок. Мужчынскі голас. Суразмоўца называецца следчым. Удакладняе, ці прапісаны ў нас Валодзя і кім мне даводзіцца. Я адказваю: «Былы муж». І пытаюся: «Што з ім?» — «Памёр».

У суботу раніцай Валодзю знайшлі мёртвым у бытоўцы дзіцячага садка, дзе ён працаваў. Прыняў вялікую дозу супакаяльнага са спіртным. Больш не захацеў жыць. Гэта быў апошні дзень восені.

Напярэдадні трагедыі папрасіў загадчыцу гаспадаркі не зачыняць акенца ў бытоўку, каб не змерзлі котка з кацянятамі. Як звычайна, шкадаваў і падкормліваў дваровых жывёлін.

Часта пакутую, калі ўяўляю, як ён паміраў. Глухая восеньская ноч, трывожна енчыць вецер за акном. А ён адзін, адзін у гэтую ноч, без сну, без натхнення, без цікавасці да жыцця. Пакуль яшчэ жывыя ў ім успаміны — бясплённыя, пакутлівыя ад разумення таго, што ўсё незваротна.

Мне здаецца, што я адчуваю яго наяве, ва ўсіх рысах, у кожных імгненнях ягоных перажыванняў. Бачу, як ён прымае рашэнне пайсці з жыцця, адзінокі, стомлены, без надзеі на лепшае. Пайсці, бо нікому не патрэбны.

Чалавеку ж неабходна быць камусьці патрэбным, каб яго любілі. Кожны з нас ахоўваецца тымі, каму ён дарагі. Ачаг і блізкія людзі — абавязковая ўмова для жыцця.

Хавалі яго ўтраіх: я, муж і Валодзева сястра.

Побач з магілай маёй былой свекрыві, на шчасце, было зарэзервавана месца. Цяпер ён каля сваёй маці, не адзін.

У ноч перад пахаваннем бачыла сон. Валодзя — у сне ведаю, што ён памёр — ляжыць на канапе ў нейкім цёмным, незнаёмым пакойчыку.

Спачатку да Валодзі падыходзіць яго сястра.

— Іра прыйшла, — Валодзя расплюшчвае вочы. — Я рады табе, дзякуй.

Потым падыходжу я. Валодзя паволі падымаецца і вымаўляе:

— Наташа...

Я апускаюся перад ім на калені, ахопліваю рукамі ягоныя ногі, прыціскаюся да іх тварам і крычу:

— Валодзечка, даруй...

Ён гладзіць мяне па галаве і супакойвае:

— Ты самы блізкі, найлепшы мой сябар. Не вінаваць сябе.

У дзвярным праёме з пакойчыка ў калідор стаіць яго маці, якая памёрла некалькі гадоў таму. За яе спінай — яркае святло. Калі прачнулася, я зразумела: яна чакала Валодзю, сустракала...

Раніцай, узрушаная сном, перад тым, як ехаць па Валодзю ў морг, напісала яму запіску, якую пазней, на могілках, пацалаваўшы яго ў халодны лоб, уклала ў скалелыя, цвёрдыя, быццам з каменю, рукі: «Ты таксама самы блізкі, самы найлепшы мой сябра. Даруй мне».

Самагубцаў не адпяваюць. Гэтая мая запіска стала адзіным цяплом для яго. І мой пацалунак.

 

* * *

 

У лютым, праз два з паловай месяца пасля смерці Валодзі, памёр бацька. Парушэнне кровазвароту, пяць гадоў без руху. На працягу чатырох гадоў яго даглядала жонка — мая маці, пакуль не захварэла. Тады я забрала яго да сябе.

Успамінаю, як раздражнялася, злавалася на яго за тое, што настойліва і вельмі часта мяне клікаў і непакоіў не столькі просьбамі, колькі патрабаваннямі дапамогі. Бывала, што апрацоўваць, пераварочваць, змяняць бялізну даводзілася па некалькі разоў на дзень і нават ноччу. Іншы раз не вытрымлівала, дакарала, што ён сам вінаваты ў сваёй хваробе. Маючы магутны ад прыроды арганізм — амаль ніколі не хварэў — загубіў яго курэннем і спіртным.

Піў і курыў таксама магутна — ад бутэлькі гарэлкі ў маладосці амаль не п΄янеў, проста станавіўся гаваркім і добрым. Цвярозага яго ў нашай у сям′і пабойваліся, бо быў ён чалавекам самаўладным, з жаданнямі іншых не лічыўся.

Я дакарала бацьку за страчанае здароўе маці, за сваю заціснутасць і закамплексаванасць у дзяцінстве — я рэдка адчувала сябе ў яго прысутнасці раскаванай, — і быццам у помсту за гэта, асабліва за свой дзіцячы страх, радавалася, бо цяпер была мацнейшая за яго.

І вось, пасля смерці таты мне сорамна за гэтыя свае пачуцці, за маральную «перамогу» над ім, за сваю «смеласць».

Не, фізічна я не крыўдзіла бацьку, а добрасумленна даглядала. Але тое, што адчувала да яго, бездапаможнага, па-свойму адзінокага — бачыў перад сабой увесь час адны і тыя ж сцены і кавалачак неба ў акне, — сёння выклікае ўва мне боль.

Калі ён пакутліва і доўга паміраў, і я ўжо пра гэта ведала, папрасіў у мяне прабачэння. Увесь час хацеў, каб я была побач, і чулліва, ціхенька, быццам гэта было для яго нейкім адкрыццём, паўтараў: «Дачка... дачка.... ты дач-ка...»

А аднойчы, з пяшчотай гледзячы на мяне, паціснуў руку і нібы клятву прамовіў: «Ніколі не забуду». Тады ўпершыню я зазнала з ім сапраўдную блізкасць. Ён адчуваў, бачыў мяне, а не проста ведаў, што ў яго ёсць дачка. Як я марыла пра такую блізкасць у дзяцінстве, юнацтве і нават калі была ўжо самастойнай дарослай жанчынай...

Як жа я любіла яго ў тыя апошнія, асаблівыя дні і ночы, калі мы з маці не адыходзілі ад яго. І які мізэрна кароткі той час, што мы адводзім дзеля яднання і шчырай душэўнай цеплыні. Чаму ўсё гэта прыходзіць да нас вельмі позна, толькі калі страчваем? І калі нічога нельга выправіць.

Рада, што пахавалі тату на радзіме, на могілках за яго любімай вёсачкай. І што настояла на гэтым я. Так лягчэй на душы: нешта важнае зрабіла. Я ўпэўнена, ён удзячны за гэта. Спачывае ён побач са сваімі бацькамі — маімі дзядулем і бабуляй. Паклалі яго каля маці, як і Валодзю.

Вось і ўсё. А мне неяк трэба жыць, са сваімі грахамі і неспакойным сумленнем. І болем. Вось і жыву. А там ужо, як Гасподзь рассудзіць. І людзі таксама.

Выбар рэдакцыі

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».