Калі кіно – не атракцыён, не забава, не відовішча. Калі ад фільма, невыноснага, але важнага, – дрэнна фізічна. А калі нават фізічна несалодка, то як маральна? У альтэрнатыўным мінскім кінапракаце заўсёды знойдзеш што паглядзець – кіно як мастацтва, як рэактыў, як форум. Мабыць, кожны з гэтых знойдзеных экзэмпляраў варта лічыць асаблівым, але дэбютны фільм венгерскага рэжысёра Ласла Немеша “Сын Саула” пра нямецкі канцлагер Аўшвіц – асаблівы з асаблівых. Да 27 красавіка ў межах праекта “Лістапад. Калекцыя” яго можна паглядзець на вялікім экране ў Мінску.
Каб вызначыць месца карціны ў шматступеннай іерархіі кіно, можна згадаць, што “Сын Саула” адзначаны “Залатым глобусам” і “Оскарам” як найлепшы фільм на замежнай мове, а на Канскім кінафестывалі атрымаў Гран-пры журы, Прыз ФІПРЭСІ і іншыя ўзнагароды, хоць і саступіў Залатую пальмавую галіну фільму “Дзіпан” Жака Адзіяра (дарэчы, праграма наступнага фестывалю ў Каннах ужо апублікавана).
Але якраз “Сын Саула” аказваецца самадастатковым і па-за кантэкстам фестывальнага руху, па-за абмеркаваннямі і лаўрамі – па-за індустрыяй. Куды большую цікавасць ён прадстаўляе ў вопыце ўзаемаадносін з гледачом.
Карціна “Сын Саула” многае раскрывае ў механізме ўздзеяння кіно на чалавека. Уздзеяння на абывацеля, які часта ідзе ў кінатэатр у пошуках калі не чуллівасці і крыніцы смеху, то хорарнага скрыгату ў цёмных тунэлях. Гульні на нервах. Жах на вялікім экране – адзін з самых папулярных жанраў, і ён поўнаўладна выкарыстоўвае рэсурсы кіно, не баючыся адкрыта нясцерпных сцэн. Падсвядомасць гледача ў любым выпадку ўратуе яго разуменнем, што ўся гэтая візуалізацыя – выдумка, фікцыя, ірэальнасць.
Абсалютна супрацьлеглым чынам гэта працуе ў выпадку карціны “Сын Саула”. Усё самае страшнае, што стаіць за словам “канцлагер”, у оскараўскім лаўрэаце паказваецца ненавязліва, без спекуляцый, без наўмыснага ціску на пачуцці. Нягледзячы на бяздонныя рэсурсы жаху, ён увесь – на размытым другім плане ў суправаджэнні адпаведнага гукарада. Аказваецца, гэтага дастаткова, каб прымусіць ёрзаць у крэсле і выклікаць фізічнае недамаганне. Спосаб такога “тонкага” адлюстравання месца дзеяння дэманструе трапяткое стаўленне рэжысёра да тэмы, фільма і самога гледача. Разам з гэтым карціна мае магутнае ўздзеянне, чым абавязана адной акалічнасці – яна мае непасрэднае дачыненне да рэальнасці. Мы разумеем, што ў рознай ступені, блізка ці далёка, усё гэта адносіцца да кожнага з нас. А спадчыну, якой бы яна ні была, нельга проста адкінуць, адмяніць, ад яе пазбавіцца. “Сын Саула” дазваляе зірнуць на яе і пераасэнсаваць.
Зрэшты, не ўсё так проста, справа не толькі ў размытым фоне і гуле ад крыкаў у газавай камеры. Увесь фільм, па традыцыі небезвядомых рэалістаў братоў Дардэн, камера з блізкай адлегалсці сочыць за галоўным героем – венгерскім яўрэем Саулам Аўсландэрам, які працуе ў так званай зондэркамандзе. Гэтыя рабочыя групы фармаваліся з саміх жа зняволеных. За чатыры месяца жыцця, за адтэрміноўку сваёй смерці, вязні абслугоўвалі лагер – праводзілі людзей на смерць, абчышчалі іх вопратку ў пошуках каштоўнасцяў, адмывалі падлогу ад крыві. Крыві сваіх жа суайчыннікаў. Або здзелка з сумленнем – або ў газавую камеру.
Хоць рэжысёр і не спекулюе на візуалізацыі страху, у той жа час ён не выкарыстоўвае фактуру і тэму для стварэння жыццесцвярджальных гісторый (як далікатныя карціны “Спіс Шындлера” Стывена Спілберга ці “Жыццё цудоўнае” Раберта Беніньі) . Не, Ласла Немеш даволі бясстрашна звяртаецца да тэмы канцлагераў Другой сусветнай вайны, а для гэтага трэба мець пэўную мужнасць. Самыя першыя кадр, сцэна, эпізод “Сына Саула” дэманструюць узятую ноту, якая за ўвесь фільм не дазволіць сабе не толькі сфальшывіць, але і знізіцца. Канцлагер – значыць канцлагер, Аўшвіц – значыць Аўшвіц, смерць – значыць смерць.
Фільм пачынаецца разам з прыбыццём у лагер транспарту з вязнямі, якіх Саул разам з групай выпраўляе ў “душ”. Пад пераконваючае паўтарэнне “Вы патрэбны нашым заводам, нам патрэбныя работнікі” натоўп адпраўляецца ў паказанае памяшканне, дзверы зачыняецца. Таксама абыякава і паспешліва Саул Аўсландер (якога сыграў непрафесійны акцёр Геза Рёрыг), пакідаючы думкі ўбаку, не змяняючыся ў твары ад крыкаў з камеры, ад грукату ў дзверы, пачынае збіраць вопратку. З твару яго счытваецца рэцэпт маральнай адэкватнасці – “не думаць”.
У гэтых умовах не месца прасвятленнем і чалавечым подзвігам, кожны кіруецца толькі адным інстынктам – інстынктам выжывання. У чым і заключаецца праўда гістарычная і чалавечая.
Але разам з гэтым – прыродным, інстынктыўным – у зняволеных з зондеркаманды ёсць цэлых чатыры месяцы, каб задумацца аб патрэбах душэўных і знайсці “кручок”, за які можна зачапіцца, каб жыць не толькі фізічна – вонкава, але і ўнутрана таксама. Відавочна, менавіта таму ў лагеры рыхтуецца паўстанне, чуюцца шэпты, рыхтуецца выбух. Гэтым жыве група нязгодных.
Але Саул знаходзіць нешта іншае. У задушаным хлопчыку ён пазнае свайго сына і задаецца мэтай пахаваць яго па ўсіх правілах – у зямлі пад малітву рабіна. Зняволены ставіць перад сабой складаную, калі не невыканальную, задачу, як і нязгодныя, якія плануюць паўстанне ў лагеры.
Па вялікім рахунку, з самага пачатку не так важна, ці магчыма пахаваць чалавека незаўважна ад нагляду, ці рэальна знішчыць лагер сіламі зондэркаманды. Таму што сэнс мэты заключаецца ў самой яе наяўнасці. А хлопчык, магчыма, – не сын Саула, што нам ясна даюць зразумець напрыканцы карціны. Вось той спосаб жыцця ва ўмовах, у якія так незаслужана трапляе самадастатковы, цэльны чалавек – асоба.
Увесь фільм то статычная, то бязладна беспакойная камера рухаецца разам з галоўным героем, фіксуе яго маўклівасць, спакой, стрыманасць, твар без усмешкі. Усё змяняе канцоўка, калі над героямі больш не навісае нямецкі надзор. Саул упершыню ўсміхаецца, калі бачыць у лесе незнаёмага хлопчыка, а камера больш не сочыць за галоўным героем, бо канцэнтруецца на дзіцяці, які ўцякае ўглыб леса. Таму што самае страшнае не трапляе на першы план.
“Сын Саула” і без акцэнтавання на забойствах, трупах і жорсткасці – максімальна шчыры і бязлітасны фільм. Псіхалагічную патрэбу ў апраўданні свайго існавання, якая праяўляецца ў галоўнага героя, трапна дэманструюць знясіленыя пошукі “загнанага ў вугал” чалавека. Знайсці сэнс жыцця ў канцлагеры – здавалася б. І адсюль можна вынесці ўніверсальныя тэорыі – не заўсёды мэта добрая выключна ў сваёй закончанасці, часам яна павінна проста быць.
Цяжкае кіно, складанае, нясцерпнае. Але з таго, што важна. Дазволю сабе сказаць, дарэмна галоўная ўзнагарода Канскага кінафестывалю дасталася не “Сыну Саула”.
Амаль тысяча дзвесце чалавек сабраліся, каб вырашаць найважнейшыя пытанні развіцця краіны.
Расказаў першы намеснік старшыні Дзяржаўнага камітэта па навуцы і тэхналогіях Рэспублікі Беларусь Дзяніс Каржыцкі.
Як вакцыны выратоўваюць жыцці і чаго можа каштаваць іх ігнараванне?
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
