Пра дваццатыя гады — з каментарыямі

Экстрэмальны паэт, сябар суполкі Бум-Бам-Літ, аматар перформансаў, спецыяліст па літаратуры 1920-х гадоў, архівіст... Віктар Жыбуль — унікальная асоба ў беларускай літаратуры і цікавы суразмоўца па розных тэмах. Гэтая размова — для ўсіх, хто чытае Віктара Жыбуля ў розных жанрах і падзяляе цікавасць сучасных даследчыкаў да 20-30-х гадоў. Кодавыя словы — «футурызм» і, вядома, «архіў»!

— Спадар Віктар, якія матэрыялы Беларускага дзяржаўнага архіва літаратуры і мастацтва дазваляюць пашырыць уяўленне пра сацыякультурную сітуацыю 20-30-х гадоў?

— Мы маем вялікія і багатыя фонды Адама Бабарэкі, Барыса Мікуліча, Язэпа Пушчы, Уладзіміра Дубоўкі, Максіма Лужаніна, Міхася Чарота, Сяргея Грахоўскага, Лукаша Бэндэ, Алеся Кучара. Кажучы пра самыя адметныя матэрыялы, найперш згадаю фонд Адама Бабарэкі. Пісьменнік шмат разважаў пра свой час, у тым ліку калі апынуўся ў высылцы. Ёсць у яго невялічкае эсэ пад назвай «Сэнс выгнання» (1933). З тэкста вынікае, што Бабарэка абмяркоўваў праблему рэпрэсій з высланымі сябрамі, напрыклад, Феліксам Купцэвічам. Так, ён піша: «Фелікс разглядае справу выгнання з Беларусі інтэлігенцыі як вызначэнне адмоўнага дачынення кіруючай партыі да з’явы нацыянальнага росту краю, да росту беларусаў як нацыі, і таму сама справа гэта ёсць падразанне гэтага росту...» Гэтыя небяспечныя думкі захаваліся ў чарнавіках. Бабарэка ў высылцы даволі актыўна пісаў, нешта занатоўваў для сябе. Наогул, дзённікаў таго часу захавалася вельмі мала, яны існуюць пераважна ва ўрыўках. Згадаю яшчэ пісьменніка Барыса Мікуліча і яго «Аповесць для сябе». Ён пісаў яе ўжо ў 1940-х гадах у высылцы ў форме дзённіка і шмат згадваў 20-30-я гады. Па гэтай аповесці можна даследаваць літаратурнае, культурнае жыццё Беларусі таго часу.

— Калі пісьменнік трапляў у высылку і там абрывалася яго жыццё, ці ёсць верагоднасць знайсці ў тамтэйшых архівах цікавыя матэрыялы?

— Думаю, так. Напрыклад, у сяле Машукоўка ў Сібіры, дзе жыў згаданы Барыс Мікуліч, ёсць людзі, зацікаўленыя ў захаванні і вывучэнні яго спадчыны. Наш архіў-музей трымае з імі кантакт.

— Ці не здаецца вам, што пошукі вядуцца недастаткова актыўна?

— Мажліва, але гэта мае свае тлумачэнні. Многія рэпрэсаваныя літаратары асядалі ў месцах высылкі альбо пераязджалі, але заставаліся за межамі Беларусі. Цяпер дзесьці ў Сібірскіх гарадках і вёсачках жывуць іх нашчадкі. Здавалася б, ёсць інтэрнэт, магчымасцей для кантактаў шмат. Часам удаецца знайсці нашчадкаў пісьменнікаў і атрымаць ад іх нейкія матэрыялы. Напрыклад, пару гадоў таму я пазнаёміўся з сям’ёй беларускага эсперантыста, перакладчыка і крытыка Змітра Снежкі, які быў рэпрэсаваны, высланы і ў 1957 годзе памёр у далёкім расійскім горадзе Перм. Цяпер у Люберцах жыве яго дачка, у Маскве — унук. Яны перадалі біяграфічныя матэрыялы Змітра Снежкі, а я ў сваю чаргу зрабіў ксеракопіі твораў, якія захоўваюцца ў нас.

Цікавая гісторыя адбылася з архівам паэта Паўлюка Шукайлы. Мне падказалі тэлефон яго сваякоў у Маскве. Высветлілася, што ў той самай кватэры, якую Шукайла атрымаў у 1929 годзе, дагэтуль жыве яго дачка з сям’ёй. Шукаючы дакументы па маёй просьбе, яны знайшлі на балконе кош са старой бялізнай, на дне якога аказаліся рукапісы, стэнаграмы Шукайлы, пра якія яны нават не ведалі. Паперы ляжалі там больш за 70 гадоў!

— Якім чынам вы звярнуліся да 1920-х гадоў?

— З юнацтва цікаўлюся нестандартнымі літаратурнымі з’явамі, авангардысцкімі кірункамі. У свой час звярнуўся да футурызму, прачытаў дастатковую колькасць расійскіх, а пазней украінскіх, польскіх аўтараў-футурыстаў. Узнікла думка: «Усе гэтыя краіны знаходзяцца вакол Беларусі. Няўжо ў нас нічога такога не адбывалася?..» Пачаў шукаць. Выпадкова даведаўся пра «Беларускую літаратурна-мастацкую камуну», удзельнікі якой называлі сябе футурыстамі. Хацелася даведацца пра іх дзейнасць, а не было дзе, акрамя энцыклапедычных нататак маленькага памеру...

З аўтараў, якія мяне ў свой час закранулі і ўсхвалявалі, згадаю Язэпа Пушчу, які свядома лічыў сябе беларускім імажыністам. У ягоных вершах цікавая вобразнасць, якая грунтуецца на эстэтычных кантрастах, асабліва ў ранняй лірыцы. Падабаюцца таксама Уладзімір Дубоўка, Віктар Казлоўскі, Алесь Пруднікаў... У свой час для мяне быў адкрыццём паэт Мікола Бацюшкоў, які пісаў у 30-я гады. Мне здаецца, гэта такі віртуозны жанглёр словамі ў добрым сэнсе:

Рыпелі вароты, хрыпелі бары,

вятры пелі ротнай капелай,

і рыфмы —

тарыфных радкоў разбяры

разважнаю смеласцю спелі.

— А наколькі такія творы былі запатрабаваныя чытачамі?

— Творы са складанымі метафарамі, вобразамі, алітэрацыямі, асанансамі і іншымі прыёмамі больш падабаліся студэнцкай і ўвогуле гарадской аўдыторыі. У вёсках чытачы былі іншыя. У Якуба Коласа ёсць апавяданне «Трыумф»: паэт-маладняковец прыехаў у вёску і выступаў з вершамі, а яго ніхто не зразумеў.

— І самому Якубу Коласу не вельмі падабался іх вершы?..

— Мяркую, што так. Але ён, напрыклад, быў у добрых адносінах з расійскім футурыстам Аляксеем Кручоных, які выказваў даволі радыкальныя эстэтычныя пазіцыі.

— Чым для вас асабіста прывабны футурызм як мастацкі кірунак?

— Футурыстычная паэзія вабіць самымі нечаканымі вобразамі, метафарамі, гульнёй слоў... У тым апавяданні Коласа паэт паказаны шаржава-карыкатурна, але народная маса, якая яго слухала, асаблівага захаплення ў мяне таксама не выклікала. Гэта людзі, якія з-за неадукаванасці не здольныя разумець, напрыклад, вобразна-метафарычную мову і ўсё ўспрымаюць літаральна. Я разумею Коласа: ён усё ж народны паэт і імкнуўся быць бліжэй да народа...

За школьныя гады я крыху стаміўся ад «правільнай» і занадта зразумелай традыцыяналісцкай паэзіі. Я чакаю ад паэзіі мацнейшых уражанняў, чым могуць даць звычайныя рэалістычныя вершы. Паэзія павінна ўражваць. Любымі сродкамі. Мне падабаюцца эксперыменты са словам, адвольныя асацыяцыі, нечаканыя парадоксы, іронія. Аднак у поле маіх даследаванняў трапляюць самыя розныя аўтары і творы.

— Такім чынам, футурызм прывёў вас на філалагічны факультэт БДУ?

— Калі я заканчваў школу, то больш цікавіўся архітэктурай, хацеў паступаць на гістфак на аддзяленне аховы помнікаў. Але ў той самы час пачаў наведваць літаб’яднанне пры часопісе «Першацвет», дзе пазнаёміўся з многімі маладымі паэтамі, празаікамі, якія на той час альбо вучыліся на філфаку, альбо рыхтаваліся туды паступаць. Мне вельмі падабалася гэтае асяродзе, з’явілася шмат аднадумцаў. Так вырашыў пайсці на філфак.

— Калісьці вы марылі звязаць жыццё з архітэктурай. Каму з паэтаў 20-30-х гадоў хацелі б паставіць помнік?

— Апошнімі днямі думаў пра помнік Тодару Кляшторнаму. Тут, відаць, справа не ў асабістай сімпатыі, хоць яго творчасць мне падабаецца. Проста я цікаўлюся гісторыяй не толькі літаратуры, але і горада, у якім жыву. Я даведаўся, дзе стаяў дом, у якім у 30-я гады жыў Тодар Кляшторны. Гэта былы пасёлак Камінтэрн, цяпер — раён Мотавелазавода. Там, дзе месціўся дом, сёння звычайны газон. Я там даволі часта бываю і ўвесь час думаю, як добра было б, калі б тут стаяў помнік. Хацелася б, каб пісьменнікаў, навукоўцаў, грамадскіх дзеячаў больш шанавалі і часцей адзначалі помнікамі альбо мемарыяльнымі дошкамі.

— Ці не здаецца вам, што сучасныя беларусы проста не адчуваюць сябе нашчадкамі Дубоўкі, Бабарэкі, Кляшторнага? Гэты перыяд нібы выпаў з памяці грамадства...

— Нагадваць пра 20-я гады, пра час рэпрэсій, безумоўна, варта. Але рабіць гэта трэба ў папулярнай і даступнай форме. Адразу, сходу, сучасны чалавек не стане чытаць пра дзесяціны зямлі, плугі, трактары. Наогул, тая эпоха будзе падавацца нашым суграмадзянам усё менш і менш зразумелай. Нават да перавыдання твораў савецкіх пісьменнікаў пазнейшага часу трэба пісаць вялікі гістарычны каментарый, каб было зразумела, што да чаго (як атрымалася ў мяне з падрыхтоўкай «Выбраных твораў» дысідэнта Алеся Наўроцкага). Праўда, у гэтым выпадку асабліва размахнуцца з каментарыямі не дазволіў аб’ём кнігі...

— Можна згадаць шэраг сучасных праектаў, разлічаных на шырокую аўдыторыю, якія вяртаюць у 20-я гады. Гэта пастаноўкі «Пясняр» і «Дзве душы», сустрэчы Ганны Севярынец «Чытаем класіку», нарысы Людмілы Рублеўскай у «СБ», новы нумар электроннага часопіса «Прайдзісвет»...

— Актуалізацыя літаратуры мінулых часоў — вельмі важная справа. Многім зручней успрыняць створанае класікамі (і не толькі класікамі) не праз кнігу, а праз сцэнічную ці музычную інтэрпрэтацыю альбо жывую дыскусію. Скажам, жаночая літаратура, фемінізм — папулярныя сёння дыскусійныя тэмы. А ідэя новага нумара «Прайдзісвета» паказала, што ў гэтым кантэксце цікава разгледзець творчасць паэтак 20-х гадоў. Займаюцца гэтым людзі зацікаўленыя, схільныя да навуковых і творчых пошукаў. Згаданая Ганна Севярынец — частая госця нашага архіва-музея, дый не толькі яго. А аўтар «Песняра», драматург і рэжысёр Васіль Дранько-Майсюк, калі бярэцца пісаць п’есы пра дзеячаў нашай культуры, то вельмі грунтоўна вывучае іх біяграфіі і творчасць — можна сказаць, перажывае разам з імі той час. Потым усё атрымліваецца жыва, дынамічна і не без крэатыўнай іроніі.

— Якія самыя адметныя даследаванні ці знаходкі па літаратуры 20-х гадоў вы маглі б згадаць?

— Наша акадэмічная літаратуразнаўчая навука займаецца даследаваннем найперш народных пісьменнікаў ці ўвогуле хрэстаматыйных аўтараў — на тое яна, мабыць, і акадэмічная. Таму ў энцыклапедычных і біябібліяграфічных даведніках мы сустрэнем асобныя артыкулы не пра ўсіх цікавых аўтараў, чый унёсак у літаратуру быў сціплы, але па-свойму адметны. Часта вывучэнне аўтараў «не з вяршыні Пантэона» становіцца справай энтузіястаў-адзіночак. І атрымліваецца, што менавіта ў гэтай галіне адбываецца найбольш адкрыццяў. Скажам, Сяргей Чыгрын і Сяргей Ёрш сабралі і выдалі спадчыну забытага заходнебеларускага паэта Язэпа Вількоўскага, Сяргей Панізнік і Міхась Казлоўскі — творы Віктара Вальтара, Вольгі і Сяргея Сахаравых, Пятра Сакала і Валянціны Казлоўскай, калінкавіцкі краязнавец Уладзімір Лякін — аб’ёмны дакументальны нарыс пра адэскага беларуса пісьменніка Змітра Віталіна (Сергіевіча)...

— Складальнікі кнігі «Расстраляная літаратура» ў інтэрв’ю гаварылі, што не спалі начамі пад уражаннем ад тагачасных падзей. Як уплывае на вас вывучэнне матэрыялаў, звязаных з 20-30-мі гадамі?

— У архіве-музеі я працую з матэрыяламі, якія тычацца розных перыядаў. Але для кожнага часу, па словах Алеся Наўроцкага, ёсць свае Курапаты. Тое, праз што прайшоў ён сам, называе «псіхіятрычнымі курапатамі». Рыхтуючы творы Наўроцкага, давялося прачытаць і пра псіхіятрычны шантаж у брэжнеўскія часы, і яшчэ пра сёе-тое… Так што небяспечныя для сумленнага грамадства з’явы сустракаюцца ў розныя часы.

Яўгенія ШЫЦЬКО,

Алеся ЛАПІЦКАЯ

вынаскі:

Для кожнага часу, па словах Алеся Наўроцкага, ёсць свае Курапаты. Тое, праз што прайшоў ён сам, называе «псіхіятрычнымі курапатамі». Давялося прачытаць і пра псіхіятрычны шантаж у брэжнеўскія часы, і яшчэ пра сёе-тое... Так што небяспечныя для сумленнага грамадства з’явы сустракаюцца ў розныя часы.

Апошнімі днямі думаў пра помнік Тодару Кляшторнаму. Я даведаўся, дзе стаяў дом, у якім ён жыў у 30-я гады. Гэта былы пасёлак Камінтэрн, цяпер — раён Мотавелазавода. Там, дзе месціўся дом, сёння звычайны газон. Як добра было б, калі б тут стаяў помнік...