Вы тут

17 верасня 1939 года. Адна падзея і не адна гісторыя


Зноў восень, і зноў верасень. Сёння ў Беларусі для большасці людзей гэты месяц атаясамліваецца з пачаткам навучання ў школах і ВНУ, са святам збору ўраджаю. Таксама можна ўзгадаць, што 1 верасня 1939 года з нападу нацысцкай Германіі на Польшчу пачалася Другая сусветная вайна. Калі ж сёння запытацца пра падзеі 17 верасня далёкага 1939-га, то мала хто, пэўна, адразу скажа пра паход Чырвонай арміі, вынікам якога стала ўз'яднанне Беларусі і Украіны і атрыманне амаль тых межаў, у якіх цяпер існуюць гэтыя краіны. Самае цікавае, што падзея нібыта адна, але поглядаў на яе так шмат і яны ў такой ступені супярэчаць адна адной, што пачынаеш губляцца і не разумееш: а што ж у выніку адбылося?

У польскай гісторыі гэта «чорны і трагічны дзень», калі адбыўся здрадніцкі напад СССР на Польшчу, у выніку якога была занята «значная па памерах польская тэрыторыя». Для Савецкага Саюза гэта быў «акт гістарычнай справядлівасці» і крок «па абароне насельніцтва Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны». У сучаснай Расіі да апошняга часу было даволі нейтральнае стаўленне да гэтай падзеі і фармулявалася яна як «польскі паход Чырвонай Арміі». Для сучаснай Беларусі гэта «вяртанне тэрыторый і ўз'яднанне народаў у межах адной дзяржавы»... Як жа яно было на самой справе? Варта толькі прыгадаць агульнавядомыя гістарычныя факты...


«Крэсы ўсходнія» ці Заходняя Беларусь?

17 верасня 1939-га Чырвоная Армія ўвайшла на тэрыторыі, якія да гэтага часу палякі называюць «крэсы ўсходнія» («усходнія рэгіёны») і адстойваюць незаконнасць такіх дзеянняў з пункту гледжання міжнароднага права, а некаторыя нават сцвярджаюць аб неабходнасці вяртання гэтых тэрыторый у склад сучаснай польскай дзяржавы. Як жа частка Заходняй Беларусі аказалася ў складзе Польшчы, ці сапраўды яны з'яўляюцца польскімі тэрыторыямі з польскім насельніцтвам?

Гісторыя сведчыць, што тыя тэрыторыі, якія палякі лічылі «сваімі», знаходзіліся ў складзе польскай дзяржавы на працягу 18 гадоў (!) і пераважную большасць на іх складалі беларусы. Да гэтага недзе 600 гадоў яны былі часткай Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку калі была створана федэратыўная Рэч Паспалітая), а потым крыху болей за стагоддзе існавалі ў складзе Расійскай імперыі пад назвай «Северо-Западный край» і ўключалі ў асноўным беларускія губерні.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года з'явіўся шэраг новых краін, і сярод іх Польская Рэспубліка, на чале якой пасля вяртання з нямецкага палону стаў моцны лідар Юзэф Пілсудскі. Яго марай было аднаўленне Рэчы Паспалітай «ад мора да мора» з тытульнай польскай нацыяй на чале. Менавіта гэтая мэта стаяла перад палякамі, калі распачалася савецка-польская вайна 1919—1921 гадоў.

У той жа час бальшавікі мелі надзеі на сусветную рэвалюцыю, якую можна распаліць у Польшчы і Германіі. Але на тэрыторыі Расіі ішла грамадзянская вайна, краіна была аслаблена пасля рэвалюцыі і Першай сусветнай вайны, да таго ж савецкая армія мела вельмі мала прафесіянальных ваенных у сваім складзе. Палякі ж хоць і не здолелі пабудаваць новую Рэч Паспалітую, па выніках вайны ўсё ж такі атрымалі значныя тэрытарыяльныя здабыткі ў выглядзе заходніх частак Беларускай і Украінскай ССР.

Дэ-юрэ і дэ-факта

Сёння агульнавядома, што паход савецкай арміі, ды і сам пачатак Другой сусветнай вайны стаў магчымы дзякуючы двум дакументам — Мюнхенскаму дагавору 1938 года (прадэманстраваў нежаданне Францыі і Вялікабрытаніі канфліктаваць з Германіяй, нават калі апошняя пачынае агрэсію супраць суверэнных краін, фактычна даў на яе дазвол) і пакту Молатава — Рыбентропа 1939 года (у сакрэтным дадатку размяркоўваліся зоны ўплыву і фактычна дзялілася Еўропа паміж Германіяй і СССР). Атрымліваецца: нягледзячы на мірны дагавор з Польшчай, СССР увайшоў на тэрыторыю суверэннай краіны і акупаваў яе частку?..

Але нямецкія войскі пачалі напад 1 верасня 1939 года, а Чырвоная армія рушыла да польскіх межаў толькі 17 верасня. І тут трэба разумець, што адбывалася гэтыя два тыдні — нямецкія войскі фактычна занялі ўсю Польшчу, апроч тэрыторый Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. Ганс Франк 15 верасня становіцца генералам-губернатарам акупаванай Польшчы, увесь польскі ўрад 16 верасня ўцякае ў Румынію, туды ж раней быў перапраўлены залаты запас краіны. Чырвоная армія ўваходзіць на тэрыторыю дзяржавы, якая існуе дэ-юрэ, але ўжо не дэ-факта, і чырвонаармейцаў беларусы на «акупаваных тэрыторыях» сустракаюць кветкамі...

А што далей?

Вядома, што пасля 17 верасня было яшчэ шмат падзей трагічнай Другой сусветнай вайны. Былі і драматычныя, і гераічныя старонкі супраціву народаў «карычневай чуме». Былі партызанская барацьба, спаленыя вёскі, было шмат чаго, пра што напісана не адна кніга.

Пасля перамогі саюзнікаў зноў паўстала пытанне аб межах вызваленых краін. І хоць вырашалі гэтыя пытанні СССР, Вялікабрытанія і ЗША, Польшча не засталася пакрыўджанай — яна замест страчаных атрымала такія нямецкія землі, як Усходняя Прусія, Памеранія, Ніжняя Сілезія і частка Брандэнбурга. Зразумела, з усіх гэтых тэрыторый былі выселены немцы. Да таго ж па асобным дагаворы з СССР у склад Польшчы ўвайшла Беластоцкая вобласць. 6 ліпеня 1945 года паміж Часовым урадам нацыянальнага адзінства Польшчы і ўрадам СССР было складзена пагадненне пра абмен насельніцтвам: асобы польскай і яўрэйскай нацыянальнасці, што былі грамадзянамі даваеннай Польшчы і жылі ў СССР, атрымалі права на выезд у Польшчу, а асобы рускай, украінскай, беларускай і літоўскай нацыянальнасцяў, якія жывуць на тэрыторыі Польшчы, павінны былі перасяліцца ў Савецкі Саюз.

Лічбы гістарычнай статыстыкі: да 31 кастрычніка 1946 года з Польшчы ў СССР перасялілася каля 518 тыс. чалавек, а з СССР у Польшчу — каля 1 млн. І нібыта пытанне аб межах і «крэсах» было вырашана...

Старая гісторыя ў новых абставінах

Пасля распаду СССР і знікнення Варшаўскага блока з'явіліся новыя суверэнныя і незалежныя краіны. Былі захаваны тыя межы, у якіх дзяржавы існавалі паводле Ялцінска-Патсдамскай канферэнцыі і непарушнасць якіх гарантавалася сістэмай міжнароднага права і ААН.

З пачатку 1990-х гадоў польскія гісторыкі напісалі шмат кніг пра тое, што атрыманыя пасля Другой сусветнай вайны тэрыторыі насамрэч з'яўляюцца «спрадвечна польскімі» і належалі ім яшчэ ў часы напаўлегендарнай дынастыі Пястаў. Нямецкі горад Брэслау атрымаў назву Вроцлаў, а вольны горад Данцыг стаў Гданьскам.

Але неўзабаве вярнулася ў польскую гісторыю і абмеркаванне «крэсаў усходніх». І вось тэрыторыі, на якіх заўседы большасць насельніцтва была беларускай і якія былі адасоблены ад свайго народа толькі на 18 гадоў, сталі таксама «спрадвечна польскімі», і гэтаму шукаюцца любыя падыходзячыя доказы, падводзяцца гістарычныя факты. У польскім грамадстве нават культывуецца настальгія па «адарваным краі».

Але ж вядома, што на занятых тэрыторыях польскае кіраўніцтва распачало працэсы паланізацыі. Да 1939 года амаль усе беларускія школы былі пераўтвораны ў польскія, спынена выданне беларускіх газет і часопісаў, забаранялася выкарыстанне беларускай мовы ў дзяржаўных установах і органах мясцовага самакіравання. Нават праваслаўныя храмы перадаваліся пад уладу каталіцкай царкве і ператвараліся ў касцёлы. Кожны, хто жыў на тэрыторыі заходней ад Негарэлага тыя 18 гадоў, можа гэта падцвердзіць. А скептыкам можна параіць пачытаць Максіма Танка.

Акрамя таго, польскі ўрад пачаў засяленне беларускіх земляў асаднікамі — былымі польскімі афіцэрамі. Іх зямельныя ўладанні павялічваліся за кошт земляў беларускіх сялян. Кожны з амаль 300 тысяч польскіх каланістаў атрымаў па 12—18 гектараў. Атрымліваецца, польскія паны, якіх было менш за 1% ад усёй колькасці насельніцтва Заходняй Беларусі, валодалі амаль паловай беларускай зямлі.

Сапраўдная каштоўнасць

Да падзей 17 верасня 1939-га можна ставіцца па-рознаму, разглядаць іх як злачынства ці акт справядлівасці, шукаць аргументы і доказы да кожнага пункту гледжання. Але трэба памятаць галоўнае — тады была адноўлена цэласнасць нашай краіны і нашага народа. І хоць гэта адбылося не ў выніку нацыянальнай рэвалюцыі ці грамадзянскай вайны, вартасць гэтага аб'яднання не меншая.

Не беларусы аддавалі заходнюю частку сваёй тэрыторыі Польшчы ў 1921-м, не ўласныя войскі Беларусі ўваходзілі для вяртання гэтых земляў у 1939-м, і не беларуская дэлегацыя змагалася за захаванне межаў, у якіх пражываў беларускі народ у 1945-м. Але ўсё ж такі Беларусь стала самастойнай і незалежнай дзяржавай, і для нас становіцца галоўным захаваць разуменне таго, што адзінства нашай краіны з'яўляецца сапраўднай каштоўнасцю. А заявы пра належнасць тых ці іншых тэрыторый нашай дзяржавы нясуць сапраўдную небяспеку. Варта толькі паглядзець на суседнюю Украіну...

Алена Ляўковіч

Выбар рэдакцыі

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Вольга Здзярская: Для мяне мая прафесія — жыццё

Вольга Здзярская: Для мяне мая прафесія — жыццё

Актрыса НАДТ імя М. Горкага — пра шлях да сцэны і натхненне.

Грамадства

«Любоў — галоўнае, што бацькі павінны даць сваім дзецям»

«Любоў — галоўнае, што бацькі павінны даць сваім дзецям»

Тата і мама — два самыя важныя чалавекі ў жыцці кожнага дзіцяці.