Мікола Чарняўскі: «Сцвярджаць сябе ўсёй жыццёвай праўдай...»

У той дзень, 17 верасня 2006 года, я збіраўся патэлефанаваць Валодзю: успомніў, што ў час размовы напярэдадні расказаў яму не ўсе навіны, якія прывёз з нашай Будакашалёўшчыны Анатоль Зэкаў. Не паспеў: апярэдзіў ранні званок. Можа, ён сам патурбаваў мяне з самай раніцы, як гэта рабіў не адзін раз? Ды ў трубцы пачуўся сцішаны жаночы голас — ягонай жонкі Надзі. А голасу Валодзі Дзюбы ўжо не пачую ніколі. Той раніцай, якая прынесла смутак у сям’ю, яго сваякам, сябрам і знаёмым, ён не прачнуўся...

---

«Парадзеў патапаўскі лясок...» — з журбою напісаў я на абрыўку лістка ў хвіліны неспадзеўнага і назаўсёднага расстання з ім — шчырым сябрам, земляком, пісьменнікам, міжволі згадаўшы яго знакамітыя радкі: «Дубы раслі на той дзялянцы. // Іх там няма. // На месцы тым сасонкам вольна маладым. // Іх мы садзілі, падшыванцы...» Ён быў першым з вядомай сёння патапаўскай «тройцы» (Уладзімір Дзюба, Таццяна Гарэлікава, Анатоль Зэкаў), якая змагла годна засвяціцца на літаратурным небасхіле роднай Беларусі. І, як ні сумна ўсведамляць, першым адышоў...

А ці даўно было, калі ён, сямнаццацігадовы, пышначупрыністы, выпускнік Патапаўскай дзесяцігодкі, упершыню прыехаў у Мінск здаваць экзамены ў Белдзяржуніверсітэт, ужо маючы ў сваёй творчай вярэньцы даволі прыстойны па такім узросце літаратурны набытак — нізку вершаў у рэспубліканскай газеце «Чырвоная змена» за 1963 год. Як помню дагэтуль, з партрэтам, з рэдакцыйнай прадмоўкай. Я шчыра радаваўся, чытаючы іх: дык ён жа з вёскі, не такой далёкай ад нашай, адкуль родам мая маці, дзе жыве родная цётка!

А ўпершыню сустрэліся з ім, калі я працаваў у зарубежнай рэдакцыі Беларускага радыё. Ён знайшоў мяне разам з такім жа маладым паэтам Міколам Хамянковым. Пагаварылі, пазнаёміліся бліжэй, і хлопцы пачалі чытаць вершы. Валодзя ўмеў чытаць. Чытаў бойка, узнёсла, выразна, не даючы гуляць рукам: то ўскідваў іх, то апускаў, надаючы чытанню пэўную артыстычнасць, чым я асабіста не мог пахваліцца, чаго крышку нават саромеўся. А Валодзя Дзюба, здавалася, быў у сваёй стыхіі:

 

Уздоўж чыгункі, як быццам зоры,

Святлафоры мігцяць, святлафоры.

Вецер злёгку гойдае лісце,

А мы едзем, едзем кудысьці.

Не пытаюць у нас, бязвусых,

Хто і як, адкуль?..

                            Беларусы!..

Едзем мы здалёку і зблізку.

Хто з-пад Гомеля, хто з-пад Мінску.

Едзем мы па нязнаных сцежках,

А вязём мы з сабой — усмешкі,

Што цяплейшымі робяць зімы,

Мы — усім і ўсе нам — пабрацімы!

 

Літаратурны дэбют Валодзі Дзюбы адбыўся раней, яшчэ за тры гады да з’яўлення публікацыі ў «Чырвонцы». Восем радочкаў наіўнага вучнёўскага практыкавання «Выйду ў поле...», змешчаныя на старонках раённай газеты «Ленінскі шлях» (з 1962 года «Авангард»), тады мала чаго маглі сказаць пра паэтычныя задаткі сямікласніка-пачаткоўца з вёскі Патапаўка. Аб тым, што ў нашу літаратуру ідзе цікавы, удумлівы, улюбёны ў жыццё і людзей паэт, пераканаўча сведчылі яго вершы юнацкай пары «Кастры», «Хлапчукі», «Грыня», «Уздоўж чыгункі...», «Пушча», «Радыёхвалі», «Ля помніка Марату Казею», «Самалёт» і іншыя. У іх з першага ж знаёмства адчувалася імкненне паэта да самастойнасці, да свайго «Я» ў творчым пошуку, старанне знаходзіць радкі, якія прываблівалі б свежасцю пачуццяў і навізной аўтарскіх знаходак, наводзілі б на роздум, праглядвалася ўменне выказваць думкі вобразна, метафарычна, як гэтага патрабуе сапраўдная паэзія.

Спынімся на вершы «Самалёт». У дзіцячым парку ён, вялікі птах, пастаўлены для забавы дзятвы, не болей. А пад пяром паэта самалёт раптам казачна ажывае, ноччу «бярэ імклівы паміж дрэў разгон і нейкі час над паркам сонным кружыцца...»

 

А потым набірае вышыню

І там жыве, пакуль не прыйдзе раніца.

І за крыло,

Нібы за даланю

Дзень новы з самалётам прывітаецца.

 

«І за крыло, нібы за даланю...» такое магчыма толькі ў паэзіі.

Ці возьмем гэты верш-чатырохрадкоўе:

 

О, прадчуванне небяспекі!

Асокаў вострыя нажы

Павытыркалі грозна рэкі,

І кожны з тых нажоў дрыжыць...

 

Хіба не паэтычна, хіба не наводзяць гэтыя радкі на сумны роздум, ведаючы сёння, які лёс напаткаў многія нашы рэкі ды азёры?

Гады вучобы на філфаку БДУ сталі гадамі стараннай літаратурнай вучобы, творчага росту і сталення маладога паэта Дзюбы. Шліфавалася майстэрства, набываўся свой, уласны стыль і почырк, фармаваўся свой погляд на жыццё, на сутнасць паэтычнага слова, багацеў і ўдасканальваўся арсенал мастацкіх сродкаў, што прыкметна ажыўляла творы, заглыблялася думка.

Сустрэчы з прызнанымі майстрамі паэзіі, актыўны ўдзел у рабоце ўніверсітэцкага літаратурнага аб’яднання «Узлёт», якім кіраваў паэт і вучоны Алег Лойка, паездка на цаліну, вандроўкі па роднай Беларусі станоўча спрыялі не толькі з’яўленню твораў, дзе часам (і гэта, напэўна, таксама творчы пошук!) брала верх спроба гульні ў рыфму і слова («Браслаў у кішэні бразнуў апошнімі нейкімі двумя ці трымя капейкамі»), але і выяўленню новых тэм: «Цаліна», «Табун», «Урал, крычу табе ура», «Эх, гітара...», «Сагіб». Здаецца, не знойдзеш ніводнага тагачаснага сталічнага выдання, дзе б не друкаваўся Уладзімір Дзюба ў студэнцкія гады. Яго, жартаўліва-ўсмешлівага, вясёлага норавам, заўважыў нават «Вожык», змясціўшы вершы «Люблю вясковыя вяселлі», «Дзед і рай», «На перыферыі», «Хціўцы». Тады ж склаліся першыя радкі для дзяцей. Іх надрукавала «Вясёлка».

Але пра што б ні пісаў паэт, дзе ні бываў, яго заўсёды нястрымна цягнула ў родныя мясціны, да людзей, сярод якіх гадаваўся, станавіўся «на крыло». У хату, дзе пад ласкавым прыглядам маці Ніны Апанасаўны і айчыма Мікалая Маркавіча Мяшкова набіраліся жыццёвай дужасці чацвёра малодшых братоў і сясцёр. Яму пашанцавала на айчыма: ён усяляк спрыяў Валодзю, ставіўся да яго як да роднага сына, а ўдзячны пасынак адказваў яму ўсё жыццё любоўю і павагай.

Заўчасна асірацеламу Валодзю не давялося пабачыцца з бацькам, пагушкацца на яго руках. Іван Савіч, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, трагічна загінуў у былой Усходняй Прусіі якраз у той год, калі нарадзіўся сын. У 1946-ы. Бацька не ўбачыў сына, а сын убачыў бацьку, падросшы, на фотаздымках, што захаваліся ў маці. Шчымлівы боль страты роднага чалавека не пакідаў паэта да апошніх дзён, стаў лейтматывам яго ранніх і пазнейшых вершаў: «Хлапчукі», «Ты помніш, маці...», «Старэнькая хатка...» Чытаеш іх і да слёз верыш у шчырае сыноўняе прызнанне паэта:

 

Бацьку б убачыць свайго

Хоць аднойчы.

Каб побач.

Жывога.

На ўласныя вочы.

Хоць праўду адрозніць

Магу ад няпраўды,

А цяжка,

Хоць плач,

Без бацькоўскай парады.

 

Пасля ўніверсітэта Уладзімір Дзюба нейкі час працаваў настаўнікам на роднай Будакашалёўшчыне. Потым была служба ў арміі, адкуль зноў вярнуўся бліжэй да сваёй хаты. Спачатку працаваў у Веткаўскай раённай газеце, а крышку пазней — на Гомельскай студыі тэлебачання і ў рэдакцыі газеты «Гомельская праўда». Нягледзячы на тое, што ў паэта-журналіста шмат часу забірала звычайная рэдакцыйная будзёншчына, яму ўдалося напісаць нямала адметных змястоўных твораў: каля дзясятка лірычных рэпартажаў, важкую вязанку вершаў, прасякнутых шчырай любоўю да роднай зямлі, увагай да лёсаў людскіх («Святлее ў полі баразна...», «Матруна», «Мы ў кааперацыю ішлі», «Швачкі», «Вёска Кусні», «Асушылі балота...», «Крылы», «Мой горад», «Вясковая ідылія», «Ульяна Фёдараўна...»), вянок санетаў «Выток». Надрукаваны ў часопісе «Маладосць», гэты вянок санетаў быў прызнаны лепшым паэтычным творам года і адзначаны рэдакцыйнай прэміяй. Ён жа стаў асновай першага зборніка Уладзіміра Дзюбы «Вуліцы без назваў», які выйшаў у 1972 годзе.

Кніжку заўважылі. У прыватнасці, наш прызнаны крытык і літаратуразнаўца Уладзімір Гніламёдаў, робячы агляд маладой беларускай паэзіі, у сваіх нататках «Яны прыходзяць самі...» выказаўся так: «Цікавая з’ява ў нашай сучаснай маладой паэзіі — вянок санетаў Уладзіміра Дзюбы пад назвай “Выток”, змешчаны ў яго першай кніжцы “Вуліцы без назваў”. Сімпатычна ўжо тое, што аўтар шукае паэзію ў справах і думках сваіх сучаснікаў, у працоўных буднях рэспублікі. У старажытнай форме санетаў ён расказаў пра такую сучасную падзею, якой з’яўляецца адкрыццё нафты ў Беларусі.

Паэт напружана ўжываецца ў новыя тэмы, імкнецца іх асэнсаваць. Добрае ўражанне пакідаюць вершы “Ваенная двухпутка”, “Першы дзень вайны”, “Ты помніш, маці...”. Удаўся паэту верш, што даў назву ўсяму зборніку — “Вуліцы без назваў”: дзеці малююць на асфальце дамы, вуліцы, гарады — дзіўны свет, які вабіць невядомасцю і рамантычнасцю. Чалавеку радасна яго адкрываць. Добра, што малады паэт шукае свой ракурс, свой падыход да матэрыялу, сваю ўнутраную тэму».

Потым убачылі свет яшчэ два зборнікі лірыкі Уладзіміра Дзюбы — «Кругазварот» і «Карані бліскавіцы». Вершы-ўспаміны пра нялёгкае пасляваеннае дзяцінства, асветленыя фарбамі беларускай прыроды і непадробным пачуццём шчырасці, цесна нітуюцца ў іх з вершамі аб радзіме, аб жыцці аднавяскоўцаў, іхніх клопатах і радасцях, з вершамі, у якіх ранейшая ўзнёсласць паступова, ад радка да радка, пераходзіць у болей заглыбленае, памяркоўна-роздумнае і псіхалагічна-філасофскае асэнсаванне пражытага і перажытага, у споведзь перад равеснікамі, перад самім сабой («Наіўнасці празрыстае крыло, // якія высі ты цяпер штурмуеш // і як далёка праз блакіт вяслуеш? // Маёй ты светлай сутнасцю было...»), з вершамі, сутнасць якіх можна выказаць адным радком: «Сцвярджаць сябе ўсёй жыццёвай праўдай...» І гэты праграмны радок Уладзімір Дзюба ўдала падмацоўвае мноствам пранікнёных радкоў, што, як зярняты ў коласе, выспеліліся ў вершах «Жніво», «Павяжуць бабы хатулі...», «У высях сочыцца дымок...», «Лунае бусел над ракой», «Люблю я восеньскія знакі...», «Над акном за ліштвой...», «Такі ў жанчын, відаць, характар...», «Паўночны вецер і паўднёвы...», «Ёсць у вясны свае тылы...»

Апошні хацелася б прывесці поўнасцю, як цытату, бо ў ім паэт пацвердзіў сталасць свайго майстэрства, сваё паэтычнае бачанне навакольнага свету, здольнасць нешматслоўна і вобразна данесці да чытачоў тую любоў, што перапаўняе яго чуйнае сэрца.

 

Ёсць у вясны свае тылы

І свой пярэдні край.

Дрэў расчахлёныя ствалы

Не маскіруе гай.

Ад лесу блізка да раллі.

На полі —

Трактар,

Плуг.

Зноў прыляцелі жураўлі,

Над вёскай робяць круг.

І сок бярозавы звініць

Па донцу гладыша.

І сполахамі навальніц

Спатоліца душа.

 

Каб не склалася ўражання, што я, як зямляк і сябра Уладзіміра Дзюбы, занадта расхвальваю яго, прывяду вытрымку з рэцэнзіі паэта Міколы Маляўкі на кніжку «Карані бліскавіцы», змешчанай ў «ЛіМе»: «Бывае, аўтары паэтычных зборнікаў губляюць лірычнага героя на паўдарозе — у дзяцінстве, у маладосці. Уладзімір Дзюба праводзіць свайго героя праз усю кніжку: ён вучыцца, служыць у арміі, сустракаецца з каханай дзяўчынай, працуе. І ў гэтым плане кніжка цэльная: вершы чытаюцца як невялікія раздзелы адной паэмы, у цэнтры якой ён, лірычны герой... Вяртанне на бацькоўскі парог — гэта не ідылічная прагулка ў мінулае. Лірычны герой, за якім угадваецца сам паэт, вяртаецца да мілых сэрцу вытокаў з добрым жыццёвым і духоўным багажом. Вяртаецца, каб набрацца новых сіл і зноў рабіць дабро на зямлі:

 

Убачу вёску,

Поле,

Луг,

Вядзерца там,

За пуняй дзесьці.

З ім бульбу я садзіў пад плуг.

Скапаць скапаў да завірух.

Таму і просіць высяў дух.

Таму і моліць высяў дух.

Жадае зорных высяў дух.

Мне крыж зямны пад імі несці».

 

Надзвычай напружаным і ў той жа час плённым выдаўся мінскі перыяд жыцця і творчасці Уладзіміра Дзюбы. Недзе за дваццаць гадоў адпрацаваў ён на Беларускім радыё. Спачатку ў той жа рэдакцыі, у тым жа самым пакоі, дзе калісьці адбылася наша першая сустрэча, а затым — у літаратурна-драматычнай рэдакцыі. Хто працаваў на радыё, добра ведае, які ён, радыйны хлеб: болей за тысячу перадач — нарысаў, радыёкампазіцый, інсцэніровак па творах беларускіх і замежных аўтараў, гутарак перад мікрафонам з творцамі літаратуры і мастацтва, рэпартажаў з пасяджэнняў раённых і абласных літаб’яднанняў, шматлікіх інтэрв’ю — прайшло праз сэрца і рукі паэта. І, як і ў паэзіі, ён імкнуўся быць самім сабою, арыгінальным. Рабіў усё з душою, вынаходліва, прыдумваючы самыя нечаканыя сюжэты і формы падачы літаратурных матэрыялаў, каб іх цікава было слухаць, каб яны не пакідалі раўнадушнымі аўдыторыю. Слухаючы яго радыёперадачы, мабыць, мала хто здагадваўся, колькі сіл адбіралі яны ў яго, колькі вершаваных радкоў недалічылася яна, прасветленая шчырасцю пачуцця, прачула-ўдумлівая лірыка паэта.

Аднак менавіта ў гэты перыяд адбываецца круты паварот у творчасці майго сябра: ён пераключаецца на драматургію. І пачаў, як ужо вялося за ім раней, без аглядкі, бадай з самага цяжкага — напісаў вершаваную драму «Доктар Русель» — пра жыццёвую адысею ўраджэнца Магілёўшчыны, вядомага рэвалюцыянера-народніка, першага прэзідэнта Гавайскіх астравоў Мікалая Судзілоўскага. Гэта кніга стала знакавай у творчасці Уладзіміра Дзюбы. І не толькі таму, што добра «далася ў знакі», пакуль убачыла свет у выдавецтве «Мастацкая літаратура», але і таму, што з яе выхадам ён яшчэ больш паверыў у свае творчыя магчымасці, у свае сілы, што яго твор яшчэ ў рукапісе быў заўважаны мэтрамі нашай літаратуры Янкам Брылём і Анатолем Вялюгіным. Заўважаны і падтрыманы. Добра патузаўшы аўтара сваімі прыдзірлівымі заўвагамі і слушнымі падказкамі, Анатоль Сцяпанавіч не пасаромеўся потым на тытульнай старонцы рукапісу напісаць уласнаручна: «Літаратурны рэдактар Анатоль Вялюгін».

Яшчэ аднаму чалавеку з легенды, праслаўленаму чэкісту і партызанскаму камандзіру, герою вайны і працы, старшыні вядомага ў рэспубліцы калгаса «Рассвет» Кірылу Арлоўскаму прысвяціў Уладзімір Дзюба драматычную паэму «Я, Арлоўскі». Потым адна за адной з-пад яго пяра выходзяць вершаваныя аповесці «Нарачным, Рукевічу, Рылееў», «На Радзівілішчы», «Памінальная па Банапарту каля Беларускага тракту», трагікамедыя «Наш дзед Талаш» (нават рабілася спроба стварыць лібрэта аперэты), цыкл дэтэктыўных апавяданняў «Менскі сшытак Ватсана» і «З менскага сшытка Ватсана».

Можна было толькі здзіўляцца, а сябрам — і радавацца той незвычайнай апантанасці, настойлівасці і захопленасці, з якімі з дня ў дзень, з году ў год нястомна працаваў над сваімі творамі аўтар. Не проста пісаў, а працаваў, бо перш чым узяцца за каторы з іх, патрэбна было «пералапаціць» груды адпаведнай літаратуры, акунуцца ў тую эпоху, у той час, у якім жылі і дзейнічалі яго героі, да драбніц вывучыць іх радаслоўныя, удумліва-псіхалагічна асэнсаваць іх паводзіны і ўчынкі, тыя падзеі і рэаліі, што спадарожнічалі ў жыцці, паспрыялі выбару свайго месца ў ім, сталі лёсавызначальнымі. Каб усё напісанае было не плодам адной аўтарскай фантазіі, а гістарычнай і жыццёвай праўдай, творам, які б адпавядаў у значнай меры патрабаванням належнага літаратурнага майстэрства.

Шкада, што не ўсе гэтыя творы былі надрукаваны, а змаглі дайсці да нас, «загучаць» (і то для людзей майго веку!) толькі ў версіях радыёспектакляў, якія не возьмеш у фанатэцы і не паслухаеш, калі табе захочацца, тым болей — не прачытаеш. Ды і такой у нечым прывіднай магчымасці ўжо не стала: па чыімсьці патрабаванні «зверху» многія радыёфанатэчныя скарбы былі падвергнуты жорсткаму тэхнічнаму і ідэалагічнаму перагляду і, бяздумна забракаваны, беззваротна знішчаны. Не ўпэўнены, што радыёп’есам Уладзіміра Дзюбы пашанцавала «застацца ў жывых».

Па сваім характары і душэўнай апантанасці Валодзя быў аптымістам-жыццялюбам. Яго вочы і твар пры гаворцы заўсёды свяціліся вясёлай прыязнай усмешкай, выклікаючы давер і шчырасць. Яны не выказвалі асаблівага засмучэння, лагодна ўсміхаліся і тады, калі ён, заядлы шахматыст, бывала, прызнаваў сябе пераможаным, цярпеў паразу ў баталіі за шахматнай дошкай, чаго нельга было сказаць пра яго не менш майстравітых сапернікаў Васіля Макарэвіча ці Міколу Базарэвіча, з якімі часцей за ўсё «скрыжоўваў шпагі» на шахматным полі ў час абедзеннага перапынку ці застаючыся ў рэдакцыі пасля работы, — «прамаргаўшы» нейкі ўдалы ход, хлопцы панурыліся, нярэдка гарачыліся, злавалі, нервова тузаліся, што яшчэ больш падагравала іх саміх, а Валодзю і выпадковых «балельшчыкаў» (сам, здаралася, быў сярод іх) толькі стрымана весяліла. Стрымана, каб хлопцы, крый Божа, не пакрыўдзіліся ды зноў залішне не ўспылілі.

Як памятаю, ніводнае сяброўскае застолле не абыходзілася без «канцэртаў па заяўках» майго сябра (дзеля гэтага і дома і ў гасцях заўсёды трымаў пад рукою, насіў з сабою ў кішэні розныя зборнічкі песень), без яго кароннага нумара «праграмы» — раскаціста-барытоннага «Живёт моя отрада…», якім часта «заводзіў» усю кампанію, нават тых з нас, хто, здавалася б, быў глухаваты да спеваў, збіраўся адмоўчацца ў застоллі, пасядзець толькі ў ролі слухача. Заставаўся такім, бадзёра-зухаватым, нават тады, калі раптоўная немач здрадліва пазбавіла мажлівасці вольна чуцца і хадзіць, як раней, прымусіла прызвычайвацца да мыліцаў, узяла яго, няўрымсніка-няўседу, у нязвыклы кватэрны палон, абмежаваўшы сустрэчы з людзьмі, выезды на лецішча, дзе ён, па-сялянску гаспадарліва і ўвішна, на дачных сотках паспеў пабудавацца, пасадзіць сад і разжыцца на новых сяброў-суседзяў, заўсёды мог у ахвотку паклапатаць на градах, душою адпачыць ад гарадской мітусні, парадавацца цішыні і хараству вясновых і летніх вечароў, а восенню — сціпламу, але здабытаму сваёю працай, ураджаю. І, вядома ж, новым радкам і задумам, што завітвалі да яго ў гэтым куточку роднай зямлі.

Было ў яго яшчэ адно «захапленне»: любіў хадзіць пехатой. Як сам прызнаваўся: у час хадзьбы хораша думалася і разважалася, нават гарадскі асфальт вясковым гасцінцам здаваўся, а таполі і клёны наўзбоч — прыдарожнымі прысадамі. А ў апошнія гады жыцця, быццам прадчуваючы немінучую бяду, часта давяраўся не рэйсаваму аўтобусу, а свайму «адзінаццатаму нумару», крокамі адмяраючы вёрсты з Масюкоўшчыны, дзе жыў, да Дома радыё, а пазней — і да рэдакцыі «Краязнаўчай газеты», у якой таксама давялося працаваць, сышоўшы сюды пасля радыйнай «перабудовы». Падсмейваўся: «Затое на дыету садзіцца не трэба, каб лішнюю вагу скінуць, хоць халера на яго, пратэпаўшы, столькі, апетыт не прападае, есці яшчэ больш хочацца».

Ён пайшоў з жыцця, пакінуўшы змястоўную спадчыну, лепшыя і шчырыя ўспаміны пра яго. А ў мяне асабіста — дык і штосьці больш адчувальнае, па-свойму настальгічнае і кранальнае. Зноў дастаю з-за шкла кніжнай паліцы, з пачуццём нейкага патаемнага ўзрушэння бяру ў рукі светла-шэры «томік» блакнота-алфавітніка. Здавалася б, звычайнага з выгляду, але такога ў нашы дні, напэўна, ужо і днём з агнём не знойдзеш. Чаму? Бо ў іх было сваё прызначэнне. Што ён, гэты блакнот, таксама мае сваё, адпаведнае прызначэнне, яскрава падказвае выява палічкі з кнігамі на яго тытульнай старонцы, падмацаваная словамі — «Моя библиотека». Крышку ніжэй, ужо наўскос, рукою Валодзі Дзюбы зроблены жартаўлівы дарчы подпіс: «Міколу Чарняўскаму з пажаданнем шчасця і добрай жонкі ў час яго 25-годдзя». Забягаючы наперад, скажу: яго словы з пажаданнямі «добрай жонкі» праз нейкі час як хто Богу ў вушы ўклаў...

Помніцца, я і за гэты сціплы студэнцкі падарунак быў шчыра ўдзячны земляку, бо ён падарыў блакнот, ведаючы, што я няроўна дыхаў да кніг, збіраў сваю бібліятэку і ўжо меў сякі-такі «кніжны фонд», якому патрабавалася неабходная ў такіх выпадках «інвентарызацыя». Сам я, падумаўшы, наўрад ці даўмеўся б прыдбаць такую рэч, заняцца перапісам кніжнага насельніцтва. Прызнаюся, я так і не зрабіў гэтага, чамусьці цярпення не хапіла. Але, каб не асабліва спадзявацца на памяць, у гэты «кандуіт» пачаў тады занатоўваць прозвішчы чытачоў сваёй бібліятэкі. Часцей — сяброў, знаёмых, суседзяў...

Адгортваю старонку на літару «Д». Яна самая запоўненая і скрэсленая мною. Дзе ручкай, дзе алоўкам. І значыцца, як ні дзіўна, толькі адно прозвішча — Дзюба. А браў ён у мяне тамы С. Бабаеўскага, Л. Касіля, О. Уайльда, Д. Голсуарсі, фантаста Яфрэмава, зборнікі «Замежны дэтэктыў», «О Достоевском», «Разговор с Гёте», «Декабристы». Як можна здагадвацца, яму гэтыя кнігі былі для нечага патрэбны. Не залікі ж ці экзамены здаваць, а, мабыць, штосьці знаходзіць у іх для напісання сваіх гістарычна-дакументальных твораў, якія з’явіліся ў задумах неўзабаве, жанрава ўзбагаціўшы яго творчасць.

Ці думаў ён спачатку, што стане самым актыўным чытачом маёй бібліятэкі? Ці думаў я сам, што Валодзеў падарунак праз дзесяцігоддзі не згубіцца, не раскідаецца па лістках, а перажыве яго і, чаго ўжо там таіцца, напэўна, і цяперашняга ўладальніка гэтай рэліквіі — незвычайнага сведкі нашага зямляцтва і шчырага сяброўства?..

А вяселле? Праўда, не ў славутай камедыйнай Малінаўцы (хоць і такая вёска ёсць у Буда-Кашалёўскім раёне), а ў Патапаўцы? Як не ўспомніць Валодзеву жаніцьбу? Ажаніўся ж ён — у параўнанні са мной — рана, не дачакаўшыся заканчэння вучобы ў БДУ. На пятым курсе. Паспяшаўся, бо, мусіць жа, баяўся, каб ніхто з патапаўскіх ці будакашалёўскіх хлопцаў не апярэдзілі і раней за яго не завалодалі сэрцам вясковай гарэзніцы Надзі, не павялі да шлюбу. Ці ж не яна снілася яму начамі ў студэнцкім інтэрнаце, прымушала ў святочныя дні хутчэй імчаць у вёску, каб дома сустрэцца з роднымі і... з ёю?

Распісаўся з Надзяй улетку, перад ад’ездам са студэнцкім будаўнічым атрадам на цаліну. Вяселле зладзілася ўжо ўвосень, у кастрычніку, пакуль яшчэ не падсыпала турбот і неспакою экзаменацыйная сесія.

Той дзень выдаўся на дзіва сонечным і не па-восеньскаму цёплым. Студэнцкі вясельны дэсант, які высадзіўся ў Патапаўцы, узначальваў тады Валодзеў аднакурснік і сусед па пакоі Генрых Далідовіч — такі ж пачатковец, як і ён сам. Але — празаік. Хто яго сёння не ведае? Я ж дабіраўся аднаасобна, з бацькавай хаты, куды прыехаў быў на дзень раней — узяў камандзіроўку ў рэдакцыі сваёй «Бярозкі». Пад абед сышоўшы з цягніка, з роспытамі адшукаў дворышча Валодзевых бацькоў, дзе ўжо здаля адчувалася дыханне вяселля: даносілася музыка, да двара па адным, па два, а то і купкамі сцякаліся госці. Паспяшаўся і я...

Яшчэ да збораў на вяселле мною раптам апанавала думка — пабачыцца нарэшце з бацькавай сястрой, цёткай Лісаветай, якая жыла ў Патапаўцы, адкуль, хоць і рэдка, ды на святы прыязджала да нас у госці. Нагода ж надарылася — лепш не прыдумаеш. Так думалася тады. Адно трошкі трывожыла: ці ўдасца адшукаць яе ў такой вялікай вёсцы, што расцягнулася ўздоўж чыгункі ажно на два прыпынкі прыгараднага цягніка «Гомель—Жлобін»? Я ж ні разу не быў у яе ў гасцях, не ведаю нават, дзе хата стаіць, на якой вуліцы. Але ж вёска не горад, няўжо не знайду?..

Схадзіць да цёткі ў госці я вырашыў ужо надвячоркам, пасля застолля і скокаў у вясковым клубе. Каб не гаркава-пякучы падмацунак мясцовай вытворчасці, які папярэднічаў гэтаму рашэнню і даволі моцна падагрэў яго, дык наўрад ці адважыўся б я на такую авантуру — шукаць радню ў незнаёмай мне Патапаўцы на ноч гледзячы. Кажуць, язык да Кіева давядзе. Але, як аказалася, не ў маім выпадку. Вядомая ісціна чамусьці зусім не спрацавала. Тыя, хто жыў бліжэй да Дзюбавых бацькоў, не маглі нічога канкрэтнага падказаць, нават перапытвалі: «Гэта якая Лісавета?» Мая няўпэўненая наводка, што яе хата стаіць каля саменькага лесу, як мне бацька казаў, таксама павісала ў паветры, не магла вывесці на патрэбны след, бо Патапаўцы пашанцавала: лес абступаў яе з трох бакоў і дзе знаходзіцца цётчына хата — хто яго ведае. Адны паказвалі: «Можа, там». Другія: «Напэўна, там». Хаджу, куды паказваюць. А тут ужо і сцямнела зусім: пара ж асенняя, змрок рана гусцее. Нахадзіўшыся туды-сюды, стаў на нейкай вуліцы, азіраюся бездапаможна, прыслухоўваюся. Але ж ні музыкі вясельнай не чуваць, ні душы на апусцелай вуліцы. У каго спытаць, як ужо не да цёткі, а да Дзюбавай хаты, да вяселля дабрацца? У прыціхлыя дамы стукацца, ратунку прасіць? Адчуваю, і холад прабіраць пачаў: я ж у адным толькі пінжачку, разгарачаны скокамі ў клубе, выбраўся ў свой пошук-вандроўку. А на вуліцы ўжо цёмна-цёмна стала, да таго ж туман апусціўся, хоць рукамі яго разграбай, каб нешта ўбачыць. Той хмель, што спачатку весяліў, цяплом па жылах расцякаўся, непрыкметна некуды выветрыўся. Нейкі незразумелы страх пачаў падкрадвацца, кошкаю шкрэбаць на душы. І сорам: трэба ж, у чужых людзях лішняга клопату і пярэпалаху нарабіў. Відаць, там усё вяселле ўжо на вушы паставіў, галаву ламаюць, дзе госця шукаць? А дзе шукаць мяне па такой цемрадзі? Крычаць, прасіць ратунку? Эт, думаю, сяду на ганку ў каго, пачакаю, пакуль развіднее трохі. Знойдуць дык знойдуць, а не знойдуць — можа, неяк пераб’юся, не дам сабе змерзнуць да рання... Усё ж мяне знайшлі. Ужо недзе апоўначы ўбачыў я, як мільганула ў цемрыве святло ліхтарыка і пачуліся галасы маіх выратавальнікаў — мінскіх хлопцаў і дзяўчат. Што з імі быў Валодзя, пераканаўся адразу, па голасе здаля: «Мікола, дзе ты?»

Неўзабаве я зноў апынуўся за сталом, а Мікалай Маркавіч, Валодзеў айчым, пастараўся, каб хутчэй вярнуць госцю вясельны настрой, прыглушыць дрыжыкі, што не-не ды злёгку трэслі мяне... Затое спалася не так, як у гасцях. А з прыходам новага дня зноў гаманіла застолле, госці віншавалі маладых, жадалі ім шчасця ды сямейнай згоды, колькі кропель у шклянцы — столькі здаровых ды галасістых дзетак, стараліся музыканты. Шчасліва ўсміхаўся пад выкрыкі «Горка!» Валодзя, з кожным разам пяшчотна абдымаючы і закахана гледзячы ў вочы сваёй абранніцы Надзі. І гэтай пяшчоты, закаханасці і любасці хапіла ў іх на ўсе сорак гадоў сямейнага жыцця. Выгадавалі і вывучылі на здатнага ўрача дачку Алёнку. Аднак лёс вырашыў так, што і прысутнасць свайго доктара ў доме, усе старанні дачкі, не змаглі ўратаваць сям’ю ад заўчаснай незваротнай страты роднага ім чалавека, а нам, нашай літаратуры — шчырага і добразычлівага сябра-таварыша, удумлівага майстра пяра...

Стоячы ў той скупаваты на сонца вераснёўскі дзень на пагосце побліз вёскі Анусіна, дзе Валодзя пажадаў знайсці апошні прытулак, я ніяк не мог змірыцца з думкаю, што юбілейны творчы партрэт двухгадовай даўнасці, напісаны мною да 60-годдзя сябра-земляка, быў развітальным, што давядзецца мне «сплятаць» гэты вяночак трыялетаў, каб, як тыя кветкі, ускласці на жвірысты пагорак нашай добрай памяці аб ім...

 

***

Жыў надзеяй, жартаваў, смяяўся,

Гонячы ад сэрца прэч тугу.

З келіхам, а то й праз не магу —

Жыў надзеяй, жартаваў, смяяўся.

 

Скутаны бядой, на ланцугу,

Ды ў палон да мыліц не здаваўся.

Жыў надзеяй, жартаваў, смяяўся.

Гонячы ад сэрца прэч тугу.

 

***

Сон кароткі твой — стаў вечным сном,

Дом зямны — раптоўна стаў нябесным,

Быццам гэты быў няўтульны, цесны,

Сон кароткі твой — стаў вечным сном.

 

У журбе рабіны за акном,

Неба ў смутку жураўлінай песні.

Сон кароткі твой — стаў вечным сном,

Дом зямны — раптоўна стаў нябесным.

 

***

Парадзеў патапаўскі лясок,

Дзе дубы спакон раскашавалі,

Дзе зязюлі ім гады кувалі —

Парадзеў патапаўскі лясок.

 

Наступ лёсу — як сякер наскок,

І зязюлі іх не ўратавалі.

Парадзеў патапаўскі лясок,

Дзе дубы спакон раскашавалі.

 

***

Жменька жвіру — смутку валунок —

Стукнула ў труну: «Бывай, Валодзя...»

Гай на ўзгорку ў ранняй пазалоце.

Жменька жвіру — смутку валунок.

 

Што чакае там — святло ці змрок,

Як душа куток-прыстанак знойдзе?

Жменька жвіру — смутку валунок —

Стукнула ў труну: «Бывай, Валодзя...»

---

Апублікавана ў часопісе «Маладосць»

---