Анатоль Бутэвіч. Распасажаны дом, або Хутарская вольніца

Другая аповесць дылогіі «Апошняе ігрышча». Першая надрукавана ў часопісе «Полымя» ў № 1—2, 2007 г.

---

Маім бацькам Івану ды Мар’і

 

Жыццё пражыта, нібы зжата жыта...

Віктар Шніп

«Совет Министров БССР и ЦК КП Белоруссии отмечают, что наличие в западных областях республики 190 тысяч хуторских дворов колхозников крайне усложняет управление колхозным производством и стало серьезным препятствием дальнейшему развитию общественного хозяйства и экономики колхозов, а также улучшению благосостояния и культурно-бытового обслуживания колхозников.

Руководствуясь решениями ХХ съезда КПСС о дальнейшем улучшении жилищно-бытовых условий колхозников путем усиления строительства жилых и культурно-бытовых построек в колхозах на базе первоочередного роста общественного колхозного производства и учитывая многочисленные просьбы колхозников-хуторян и решения многих общих собраний колхозников о сселении хуторских дворов в колхозные селения, а также и то, что многие колхозы республики экономически окрепли и имеют возможность выделять значительные денежные и материальные средства как для строительства общественных построек, так и для оказания серьезной помощи колхозникам в сселении хуторов, Совет Министров БССР и ЦК КП Белоруссии считают хозяйственно целесообразным и возможным осуществить в 1956—1960 гг. сселение хуторов в колхозные селения в западных областях республики.

Некоторые передовые колхозы уже начали проводить сселение хуторов в колхозные селения.

Общее собрание колхозников колхоза им. Калинина Несвижского района, Минской области решило переселить все 540 дворов с хуторов в колхозные селения в течение 1956—1958 гг. и выделило из доходов колхоза в 1956 году 1200 тыс. рублей для выдачи ссуд колхозникам, переселяющимся с хуторов…

Придавая огромное значение делу сселения хуторов в колхозные селения, как одному из важнейших мероприятий дальнейшего роста экономики колхозов и поддерживая инициативу многих колхозов и колхозников по сселению хуторов, Совет Министров БССР и ЦК КП Белоруссии постановляют:

1. Рекомендовать колхозам Брестской, Гродненской, Молодечненской и Минской областей провести в течение 1956—1960 годов сселение всех хуторов в колхозные сёла.

2. Обязать облисполкомы и райисполкомы, обкомы и райкомы КПБ Брестской, Гродненской, Молодечненской и Минской областей организовать разъяснительную работу среди колхозников о назревшей необходимости как для роста общественного хозяйства колхозов, так и для улучшения жилищно-бытовых условий и культурного обслуживания колхозников сселения хуторов в колхозные сёла.

3. Принять предложения Брестского, Гродненского, Молодечненского и Минского облисполкомов и утвердить план сселения хуторских дворов в колхозные селения в 1956—1960 гг. по этим областям по годам, согласно приложению № 1…»

 

З Пратакола № 13 пасяджэння Бюро ЦК КПБ ад 5 мая 1956 года

«Аб ссяленні хутароў у калгасныя пасяленні

ў Брэсцкай, Гродзенскай, Мінскай і Маладзечанскай абласцях»

(Пастанова Савета Міністраў БССР і ЦК КПБ).

 

1

Раскашавала светлая раніца позняй вясны. Ці на ўсім белым свеце, то невядома, але што да нядаўняга заходнебеларускага, а цяпер проста беларускга хутара Язавец — тое дакладна. Ва ўсялякім разе для маладой маці Марыі, альбо проста Мані, як называлі яе тут, гэта не патрабавала аніякіх дадатковых доказаў, было відочным і таму неаспрэчным.

Асабліва чуйная і надзвычай празрыстая перадсвітальная цішыня панавала над Язаўцом, клапатліва атуляла яго ад усялякіх чужых тут гукаў. Нават лясное і палявое птаства перапыніла свае начныя спевы ў напружаным чаканні. Вось-вось павінна выпырхнуць на неба адпачылае за ноч і абмытае расой недалёкага разнатраўнага поплаву працалюбівае сонейка. Іменна ў прадчуванні гэтага цуду і сцішылася ўсё чыста на свеце. Каб не прапусціць гэткіх дзівосных дзівосаў, каб паспець прыкмеціць тую танюткую мяжу, што падзяляе ноч і дзень, і якая незаўважна, але няўмольна рухаецца па зямлі, адбіраючы ў цемрыва метр за метрам, за лесам — вёску, за лугам — лес, за зоркай — зорку. Каб убачыць трымціва непаўторнае і заўсёды кранальна свежае абуджэнне прыроды пасля начнога сну. Хоць, што праўда, жыццё не аціхае і падчас панавання цемры. Яно нязводнае і неўміручае, яно ўсюдыіснае, бо ахоплівае ўсё, усюды і ўсіх.

У прыродзе наступае мо самы цікавы, самы адказны і самы таямнічы момант.

Разняволеныя ад цемры праменні сонца вызалацілі ўскраек неба — саменькі ягоны беражок, які на даляглядзе так шчыльна прытуліўся да сцішанай пакуль зямлі, што пры ўсёй стараннасці і вастравокасці немагчыма заўважыць іхнюю мяжу. І таму здаецца, што загадкавым бляскам свеціцца распаленая на невядомым і нябачным адсюль магутным вогнішчы альбо ў кавальскім горане сама зямля. А там, дзе начная цемра адступіла, ледзь-ледзь варушыцца набрынялая святлом вялізная празрыстая намітка. Здаецца, каб махнуў сваім крылом прыціхлы ветрык, намітка адразу пачала б адкрываць яркасць і прамяністаць нябеснага свяціла, якое настойліва, захоплена і радасна коціцца па небе, каб агледзець свае ўладанні — як без яго пераначавалі крыху ўспучаныя пагоркамі палеткі і пляскатыя, як стол, паплавы, як пачуваецца Школьны лес з яго паўзмрокамі і паўценямі, што ўпарта трымаюцца за падлесак, як адыходзіць на глыбінны спачын вадзянік у Ткачовым лузе, і каб убачыць, хто ж першым выйдзе сёння на надворак сваёй хаты сустракаць яго — распарадчыка цяперашняга, як і ўсіх папярэдніх і ўсіх будучых дзён, гаспадара над гэтым рассеяным сярод бязмернага поля хутарам з незвычайнай назвай Язавец.

І ў гэтае самапершае імгненне, калі распаленае і расчырванелае ад натугі сонца пачынае адрывацца ад зямлі, каб цэлы дзень не сыходзіць з нябеснага купала і купацца ў ягоным блакіце, коціцца яно надзвычай рухава — не згледзіш, як аддзялілася сляпучай палосачкай ад берага бачнай адсюль зямлі, як шырыцца гэтая мяжа і адначасова губляе сваю яркасць, пераходзячы ў звычайны летні блакіт неба, якое незлічоную колькасць гадоў захінае родную зямельку ад розных далёкіх і блізкіх бед і катастроф — так клапатлівая маці аберагае ад непатрэбных мітрэнгаў і непамыснасцяў сваіх ужо нават дарослых дзяцей, бо яны для яе заўсёды дзеці: да самага матулінага скону. Пакуль тата ці мама называюць цябе «сынок» альбо «дачушка», ты ўсё яшчэ на гэтым свеце дзіця, нават калі табе шэсцьдзясят альбо восемдзесят гадочкаў. І толькі тады, калі не будзе каму сказаць гэтыя запаветныя шчырыя словы, ты становішся дарослым, адказным за свой род. Высокая адказнасць, надта высокая…

А сонца ўсё вышэй і ярчэй. У такі момант прыжмурыш вока, зірнеш праз вузенькія шчылінкі, а яно, быццам забаўляючыся, кальне сваёй пікай-праменьчыкам у самую зрэнку так, што ажно слязінка народзіцца. І пакуль ты міргаеш, страсаючы яе, сонейка з гарэзлівай рухавасцю залезла яшчэ вышэй. Падымеш галаву, а яно ўжо так высока, што і качаргой не дастанеш. І толькі тады крышачку прыпыніцца, быццам прытомленае, а ягоны рух па небе набудзе сваю заўсёдную самавітасць і няспешнасць.

Сонечку весела, і табе становіцца ўсцешна, быццам і няма неадкладных клопатаў, як бы ўсё жыццё толькі і быў адзіны занятак, што пазіраць на сонца ды сачыць за ягоным кругабегам па нябесным купале...

Маня схамянулася: ой, занадта доўга гуляе ў хованкі з сонцам. Як малая. Гэта ў яе сыночка Толіка адно гулі наўме, а ёй за працу брацца пара. Але напаследак яшчэ хвілінку дадала да свайго незвычайнага занятку. Яна то прымружвае вочы, то расплюшчвае іх, то прыкрыве растапыранымі пальцамі, ловячы мігатлівыя вясёлкавыя праменні і праменьчыкі. Але адчула, што ёй і сапраўды стала лагодней, палягчэла, адлягло, нібыта нябеснае супакаенне сышло на жанчыну, адагнаўшы ўсе трывожныя развагі, прыцьміўшы неспакой, які апошнімі днямі проста разрывае душу, сушыць мазгі, нават ціск павышае, бо Маня адчувае, як моцна пасля ночы баліць галава, а патыліцу быццам сабакі грызуць.

Маня ўздыхнула: «Стой, кабета, стой — паранее... Забаўляйся з сонцам, гуляй з ім у жмуркі ці ў хованкі, як бы ў цябе і клопату іншага няма. Але помні, што ўходжвацца табе ўсё адно давядзецца. Гаспадарка на руках гаспадыні трымаецца». А нехта іншы як бы пярэчыць: у Бога дзён многа.

Так, думае Маня, у Бога і праўда дзён многа, але клопатаў па гаспадарцы не менш. Нечакана для сябе яна пачала прыдуманае самой практыкаванне, так сказаць, дыхальную гімнастыку. Дыхала радзей і спакайней, як бы цадзіла празрыстае ранішняе паветра, якое аддавала яшчэ начной прахалодай. Гэта заўсёды прыносіла супакаенне. Да такой высновы яна прыйшла даўнавата і самахоць, можна сказаць, выпадкова. Неяк падчас такога знарочыста размеранага дыхання адчула, што настрой яе мяняецца, лепшае, а самой хочацца зараз жа брацца за справу, нават тую, што была нямілай, і якую доўгі час адкладвала. Праверыла і адзін раз, і другі — так і было. Маня ўспрыняла гэта як дараваны ёй небам знак і пачала карыстацца гэткай манерай даволі часта. Дапамагала.

Бывала, нават у час працы на полі прыпынялася на хвілінку-другую і паўтарала свой занятак, аднаўляючы падупалыя сілы і падвясельваючы настрой. А што да дарогі, то і казаць няма чаго — як бы далёка ні ішла, а не забывалася патрэніраваць грудзі глыбокім і размераным дыханнем, надоўга затрымліваючы выдых і робячы глыбокі ўдых. Ішлося пасля гэтага куды лягчэй.

Спачатку нікому не прызнавалася, баялася, што будуць смяяцца, скажуць здурнела баба пад старасць, хоць якая там яшчэ старасць — ледзь за трыццаць перайшло. Адным словам, трыццаць з гакам. Ды, як жартаваў некалі іхні хутарскі балагур і мудрэц, вечнае яму супакаенне і царства нябеснае, дзед-усёвед Мацейка, — у тым гаку яшчэ гэтулькі. Але тут і праўда невялікі гак. Гэта яе Івану на дзесяць гадоў больш. Ды і то старым сябе не лічыць. Кажа, самы цымус, найлепшы час для заляцанняў. На што Маня не прамінае падчапіць яго:

— Ну-ну, давай, польскі кавалер, ілжы, не падсяваючы. Вешай локшыну на вушы. То будзе, як пра тоё Стэпка, вечны спакой, казала.

— А што ж яна такоё казала, га? — як быццам забыўшыся, пытаецца Іван.

— А то ты ні ведаеш?

— Не-а.

— Казала, што калі будзеш вешаць локшыну на вушы, то я табе на рогі буду яе накручваць, — Маня ажно заходзіцца ад смеху.

— Каб табе такі нос, як ты праўду кажаш, — не саступае Іван. — А я тыя рогі адрэжу і разам з локшынай на Сноўскі базар аднясу. Цукерак сыну куплю. Бо хіба забылася: не капай другому яму там, дзе ходзіш сам?

Гэта ён аджартоўваецца так, з Мані пакеплівае, калі пад настрой і час вольны мае. Не зважае, што гэткія жарты злуюць Маню, бо недзе ў глыбокай глыбіні яе душы тлее незразумелая трывога. Іван хоць і гаспадарлівы, улеглы ў працы, але больш суровы і ашчадны ў пачуццях. Маня ж вясёлая і разняволеная, і дома не ўседзіць на адным месцы, і на ігрышчах не з боку прыпёку — песню любіць першай зацягнуць, а то і ў танец пусціцца. Што праўда, спявае яна не адно на ігрышчах. Удома, у хаце — ля калыскі сына, на надворку, калі ўходжваецца, нават падчас жніва спявае ў ахвотку, альбо хоць бы мурлыкае нешта сама сабе пад нос. За гэта невядома чаму не раз папікаў яе Іван. Як быццам зло якое яна рабіла, альбо не ведаў ён да вяселля, што спяваць любіць.

 

2

Да вяселля… Ой-я-ёй, як даўно тое было. Яшчэ не за нашым часам. Не, што не за нашым, то няпраўда. Бо ў наш, у савецкі час гэта адбывалася. Але праўда і тое, што не за нашым. Бо пад немцам тады былі. Толькі што з-пад палякаў вылузаліся, як тут вайна навалілася, немцам не хапала жыццёвай прасторы. А тое, аб чым згадка Маніна, акурат пад канец вайны сталася. Хутар акупацыю перажыў як і ўсе вакольныя вёскі. Нехта з партызанамі знаўся. Бо чыгунка недалёка. Да Савэрава — так называлі бліжэйшы паўстанак, дзе цягнікі на Баранавічы—Брэст і на Мінск праносіліся, было ад Язаўца кіламетры тры-чатыры. Рвалі партызаны рэйкі, пускалі пад адхон вагоны. Часта начавалі альбо днявалі ў Іванавага бацькі. А нехта з хутаран і да партызан не хінуўся, але і немцам ботаў не чысціў. Сёй-той атрымаў з невядома-далёкіх ваенных франтоў пахавальны ліст — па-геройску аддаў сваё жыццё за Радзіму муж, сын ці брат. Плакалі тады ўсім хутарам, бо балела кожнаму. Мо з той пары і баяліся хутаране паштальёна — бог ведае, што ён прынясе.

Маня ўздыхнула, паправіла хустку на галаве.

— Ой, вяселлё, вяселлё, — прашаптала і зноў уздыхнула.

Такая звычка не толькі на хутары была: да вяселля маладая павінна вышыць маладому сарочку. Сваімі рукамі. Каляровымі ніткамі. Маня не паспела. Вайна ж. Дзе тыя ніткі возьмеш. Ды і не да вышыванкі было. У канцы мая вырашылі пабрацца, а 9 чэрвеня вяселле гулялі. Было гэта ў 1944 годзе. Немецкія рэшткі ўжо дадому — нах хаўс — драпалі, добра гналі іх савецкія воіны. Але яшчэ агрызаўся немец, за чужую зямлю чапляўся, не пераставаў веяць людскую душу ад цела. А тут нечакана хапун пачаўся.

Хутаране гэтаму верылі і не верылі. Ліпаўцы ж казалі, што ў іх такое ўжо было: прыедуць немцы з паліцаямі, збяруць нібыта на сход, а тады давай маладых і здаровых хлапцоў з дзяўчатамі асобна адсартоўваць. Пасля альбо ў калгаснае гумно, альбо адразу на калёсы, тут жа па іхняму загаду сабраныя, і ў Гародзяй, на чыгуначную станцыю, а там — у вагоны і ў Гераманію на працу. Відаць, не хапала сваіх рук, каб снарады з патронамі рабіць. Але галоўная інтрыга была ў тым, што, казалі, бралі толькі нежанатых.

Праўда гэта ці не, то й не праверыш адразу. Бо адны баялі адно, іншыя другое. Але што вывозілі, то праўда. Вось і пайшла гуляць па вёсках і хутарах пагалоска, усё больш доказна і цвёрда паўтораная: не, не бяруць немцы жанатых. І давай маладыя хлопцы і дзяўчаты, іхнія бацькі вяселлі ладзіць. Ці то сапраўдныя, ці мо фальшывыя — абы не перціся ў тую ўсё яшчэ страхатліва ваяўнічую Германію. Але вяселлі стараліся рабіць як і раней, па ўсіх правілах — са сватамі, з вышыванкамі, з музыкай. Ды дзе ты паспееш усё справіць, калі хапун не спыняецца. Абыходзіліся і без вышыванкі, і без музыкі — не даваў рады гарманісты Васіль Пулікоўскі, бо адзін на ўсе вакольныя вёскі.

Баяліся таго дурнога хапуна і ў Гэтэвічаў, і ў Назаноў, не на месцы было сэрца ў мацярок. Хапаць было каго — поўныя хаты дзяцей, дарослых ужо. Але і засцярогі бацькі не гублялі. Асабліва пасля таго, як паехаць у Нямеччыну мусіў сёй-той са знаёмых. Бачылі ў абедзвюх хатах, што Іван не спускае вока з Мані. Праўда, тая не заўсёды адказвала ўзаемнасцю. Здаралася, меншы Іванаў брат Петрык праводзіў Маню з вечарынак альбо на нячастых танцах на польку запрашаў. Яе сусед Чэсь Пахвалёнчыкаў тады так пазіраў на Петрыка, што ў яго, здавалася, дзірка прагарыць у кашулі. Іван жа толькі ціхенька пасмейваўся з іхніх хітрыкаў, хоць сам ён да сястры Чэсевай, Стасі, даўнавата быў неабыякавы. Маня пра тое ведала, аднак не рабіла з гэтага трагедыі. Яны ж усе пакуль што проста хлопцы і дзеўкі — нежанатыя, чаго тут злосць паказваць? І за што? Што нехта некага правёў альбо на танец запрасіў? Столькі тае бяды. Калі дойдзе да сур’ёзнай справы, тады і будзе вырашацца, хто з кім жыць захоча, хто за каго пойдзе.

Аднак, калі размовы тыя сталі асабліва даймаць, а немцаў на мінскай зямлі пачалі савецкія самалёты бамбіць, прыйшлі да Мані сваты. Як убачыла іх, сэрца ёкнула: ад Петрыка. Аказалася, ад Івана. Яна яшчэ вагалася: ісці замуж ці не? А калі ісці, то за каго? Чэся яна баялася — ён нахабны і сапраўдны бандзюк. А тут Петрык нечага прыціх, як бы Івана наперад выпусціў. А мо назіраў, што ж далей будзе — адправіць Маня Івана ці прыме сватоў? Калі адправіць, тады і яго час настане.

Не, не адправіла. Пакіраваліся падзеі на вяселле. Разважаць ды цягнуць ката за хвост было небяспечна. Час імкліва каціўся з гары, а немцы не спынялі хапуна.

Вяселле, як і належыць, гулялі з музыкай. На гармоніку іграў Васіль Пулікоўскі. Брат Іванаў Мікалай стукаў у барабан. Гасцей сабралася нямала. І калі толькі бацькі маладой пары паспелі самагонкі нагнаць? З закускай, што праўда, не шыкавалі. Ды й дзе ты таго шыку набярэшся, калі пустуюць паграбы і каморкі. Але ж і вачамі не свяцілі ні Гэтэвічы, ні Назаны. Па-людску ўсё адбывалася, па-чалавечы.

Па-людску… Яны то па-людску стараліся рабіць, а з імі проста па-свінску паступілі. Нялюдскі быў час…

Маня падняла вочы да неба — сонца ўжо вуньдзека дзе, а яна ўсё дзіцячымі забаўкамі займаецца, як малая. Але нібыта на развітанне яшчэ раз паднесла да вачэй растапыраныя пальцы і праз іх зірнула на яркую нябесную сінечу. Вакол пальцаў заіскрыліся вясёлкі. І не пальцы гэта зусім, а нейкія чароўныя палачкі, ад якіх нетутэйшае святло праменіцца. Маню быццам нехта падахвочваў пазабаўляцца яшчэ крышку. Яна пакручвала пальцамі, сціскала іх у кулак і праз вузкую трубачку пазірала на яркі дыск, нібыта выцікоўвала нешта ля сонца, пасля растапырвала пальцы зноў. Ёй было весела.

А тады нейкая вострая піка нечакана кальнула ў самую зрэнку. Раптоўна стала цёмна ў вачах. Маня міжволі зажмурылася, а калі адплюшчыла вочы, нічога перад сабой не бачыла — чорная цемра засцілала ўвесь свет. Адно толькі ў гэтым цемрыве святлела прадаўгаватая белая плямка, якая некуды рухалася. Калі Маня ўнутраным зрокам прыгледзелася да яе, падалося, што гэта іхняя хата. Ва ўсякім разе, абрысы былі яе — гэткая ж доўгая будыніна, дзе пад адной страхой і хата, і сені, і каморка, і хлеў. На месцы дзвярэй і вокнаў плямкі былі святлейшыя.

Адно здзіўляла — хата чамусьці была без страхі. Як ні намагалася Маня ўбачыць што-небудзь больш выразна, нічога не выходзіла: хата мігцела і, здавалася, ад’язджала ад яе, аддалялася. Калі ж Маня плюскала вачыма, будыніна набліжалася, каб неўзабаве зноў адсунуцца на такую адлегласць, з якой разгледзець яе немагчыма. І чым больш Маня міргала аслеплымі вачыма, тым больш размытай станавілася хата, пакуль урэшце не знікла зусім. Мо ў прадонне якое паляцела?

Маня пачала спалохана церці павекі кулакамі, ім стала балюча, ажно слёзы збіраліся ў куточках, але ў вачах не святлела. Стала плюскаць павекамі, міргаць, быццам страсала з вейкаў нейкую злую цёмную пялёнку, што закрывала не толькі свет, а, здавалася, усё жыццё. Нечакана яе ахапіў неўсвядомлены, але моцны, страх, чаго не адчувала ніколі раней, хоць часцяком трапляла ў незвычайныя сітуацыі. Вочы не хацелі бачыць і ўсё тут. Маня спалохалася не на жарт, ад чаго цемра перад вачыма пачарнела яшчэ больш. Яна пакруціла галавой, паправіла хустку, перавязала яе вузельчык пад барадой, нібыта прычына была ў ім, рэзка страпянулася і ад нечаканасці знерухомела — перад вачыма нязвыкла ярка выбухнула святло, быццам звалілася тая нябачная заслона, што вісела перад ёй.

«Ой, Божухна, што ж гэта за знак такі? — уздыхнула Маня і перахрысцілася. — Каб жа да нядобраго не дайшло».

А думкі зноў вярталася да вяселля. Іхняга з Іванам вяселля.

Па-людску ўсё адбывалася… Так, па-людску, пакуль не заявіліся ў хату да Івана паліцаі. Свае прыйшлі, з Вялікай Ліпы. Гаспадары не надалі гэтаму асаблівага значэння: ці мала каму хочацца выпіць дармовага. За стол запрасілі, пачаставалі. А калі прапанавалі няпрошаным гасцям разам пайсці да маладое, каб там вяселле прадоўжыць, тыя адмовіліся. Вось тут і затрашчала сябрына па ўсіх швах.

— Не на вяселле мы прыйшлі, Іван, — прызналіся. — Загад у нас…

— А што ж за загад такі, хлопчыкі? — нешта кальнула ў сэрца Іванавай маці.

Хлопчыкі мусілі прызнацца:

— Па цябе, Іван, прыйшлі… Ты ж тое… з патрызанамі знаўся.

«От бачыш, нехто ўсё ж высачыў, удаў немцам. От зараза… А яшчэ кажуць, што Бог даў людзям язык, каб умелі маўчаць. Не, на тоё і сабака, каб брахаць», — сама сабе падумала Іванава маці, а ўголас прамовіла:

— Дак жа і бацьку яго Іванам клічуць, — кінулася ратаваць сына, хоць не адразу зразумела, што тым самым удае свайго мужа.

— Не, маці, («Во знайшліся сыночкі» — маці ледзь не папярхнулася ад нечаканасці), гэты Іван нам патрэбен… Так немцы напісалі. Во паглядзіце…

Ды каму хацелася пазіраць у тую чужую паперчыну, быццам гэта магло нешта змяніць. Выйшла, як у той прымаўцы: якія музыкі, такое і вяселле.

Не аднаго Івана «за сувязь з патрызанамі» забралі. Узялі пад белыя ручкі і гарманістага Васіля. Прыхапілі нават амаль дзевяностагадовага дзеда Кусабуцкага. Не, што праўда, рук не вязалі нікому, нават руляў у плечы не настаўлялі, але ж павялі. Мо пасаромеліся браць каня, пайшлі пешкі. А куды? То хто ж іх ведае. Не сказалі.

Таму і давялося Мані добра пазбіваць ногі ў пошуках. Як там ужо дагулялі тое вяселле, то й згадваць не хочацца. Да роспачы непамысна стала маладой, горка бацькам, ды і ў гасцей весялосць прапала. Прыхапіла Маня з сабой усе сабраныя на каравай грошы і пайшла, як па этапу. Спачатку ў Баранавічы — няма там Івана. Пасля ў Гародзяй — няма. Тады ў Нясвіж — нічога не кажуць. Але людзі навялі, што немцы ў нясвіжскую турму шмат новенькіх прывезлі. І кожную ноч многіх вывозяць беззваротна.

Ні слёзы, ні плач з енкамі, ні просьбы, ні нават аддадзеныя вясельныя грошы не дапамаглі — нічога не даведалася Маня. Ні з чым вярнулася на хутар. А вось куды ісці — не ведала. Да сваіх бацькоў? Дак нібыта замужам. У Іванаву хату? Дак жа няма там мужа. Спынілася пакуль у сваіх.

А тут савецкія самалёты ледзь не штоночы бамбіць пачалі. Нават гарматны гул чуўся — фронт імкліва набліжаўся да Нясвіжчыны. Часам і начаваць дома баяліся хутаране...

Нечакана Маня ўспомніла самы пачатак вайны. Савецкія салдаты адступалі з Баранавіч, ці мо з Брэста, ішлі па шашы на Нясвіж. За імі, змэнчанымі і знясіленымі, прапацелымі і параненымі, ледзь не па пятах ехалі немцы. Увесь хутар апусцеў — баючыся нямецкіх прыхадняў, людзі пачалі хавацца ў высокім ужо жыце, бо нармальнага лесу блізка не было. Сыны і дочкі Назаноў таксама папаўзлі па збажыне. Калі звечарэла, іхні бацька вырашыў сабраць усіх. А як? Не станеш жа гукаць на ўсё поле. Пачаў Міхась свістаць. Але ніхто не адклікаўся. Як пасля расказвалі дзеці, яны думалі, што гэткім чынам іх звабліваюць немцы. Таму не толькі не адзываліся, а ўцякалі яшчэ далей у жыта.

Калі ж урэшце паразумеліся і сабраліся ўсе разам, вырашылі змыць той страх і палявы пыл у Сержановым лузе. Прыйшлі на бераг, параздзяваліся і ў ваду. А тут нехта адчуў, што пахне нечым нетутэйшым, не кветкамі. Аказалася, перад імі мыліся на лузе немцы, яны і пакінулі мыла проста на траве. Надоўга хапіла тых пахкіх нямецкіх змылкаў Назанам…

А вяселле? Што ж вяселле… Вяртаннем маладога дамоў, да маладой закончылася яно. Адпусцілі немцы, дакладней, паліцаі Івана з ягонай «камандай», вывезлі за горад — вязні думалі на расстрэл, але тыя паехалі ў бліжэйшую вёску Малева збіраць коней, каб разам з немцамі з’ехаць адсюль. Не толькі Івана адпуцілі, а і Васіля, і дзеда Кусабуцкага, добра наастатак мацюкамі пакрыўшы і загадаўшы бегма бегчы, не азіраючыся. Пабеглі. Не азіраліся, а чаго на іх пазіраць, каб ім самім свету белага не бачыць. Так дамоў і прыбеглі. Адно грошай вясельных шкада было — марна, безвынікова патраціла іх Маня.

Таму вышываць кашулю свайму Іванку давялося пасля вяселля, калі Іван ужо ў шахтах апынуўся.

 

3

Звечара Толіку не спалася і ён сваім хныканнем давёў Маню з Іванам ледзь не да шаленства. Ужо і сварыліся на яго, і ўгаворвалі, і страшылі, і лашчылі — нічога не дапамагала. Мо надвор’е замінала яму, бо на вуліцы цыбурэніў такі дождж, што і носа не высунуць. Хлопец хныкаў, выпруджваўся, на хацеў спаць. А потым раптоўна сцішыўся і заснуў. З палёгкай уздыхнулі бацька з маці і таксама пачалі даваць храпака.

Але не іхняя сёння была ноч. Як толькі расслабіліся натруджаныя за дзень рукі і ногі, уздрыгнуць прымусіў нечаканы і моцны грукат у дзверы. Спачатку падумалі: падалося, вецер. Але ж не. Дзверы калаціліся ўсё мацней. Толік таксама прачнуўся і першым ягоным пытаннем было:

— Што, Дзед Мароз прыйшоў?

— Які табе, сынок, Дзед Мароз летам? Не дуры галавы, — злосна адказала маці. — Спі. Відаць, зладзеі некія… І каго там нячыстая сіла прынесла?

Пачуўшы гэта, Толік зноў завёў сваю невясёлую песеньку. Аднак бацькі не суцяшалі яго і самі не ўставалі з ложка: ці мала хто там і невядома, што можа адбыцца. Грукат не спыняўся, а неўзабаве ад дзвярэй ён перайшоў да вокнаў. Стукалі то ў адно, то ў другое так, што ажно лескаталі незакітаваныя шыбы. Толік спаў разам з бацькам каля акна. Ён адразу ж нацягнуў цяжкую кудзельную коўдру з пакулля на самую галаву — схаваўся. А калі б хлопчык ведаў «Новую зямлю» Якуба Коласа, як ведаў яе мамін брат Саша, то мог бы сказаць пра гэтую ноч Коласавымі словамі:

 

У хаце стала больш страхліва.

З-за вокан ноч глядзіць маўкліва,

І гэта ноч як бы жывая,

І быццам нешта яна знае,

Але аб тым казаць не хоча,

Бо на размовы не ахвоча.

 

Праўда, для Гэтэвічаў ноч не была маўклівай. Бацька мусіў уставаць, бо халера іх ведае, што могуць натварыць гэтыя невядомыя заразы-стукачы. Лямпы не запальвалі, каб не дражніць валацугаў: мо яны са стрэльбай і могуць смальнуць па агні. Іван, не апранаючы куфайкі, падышоў да дзвярэй у сенях — прыслухацца, што адбываецца на дварэ. Гэта, відаць, адчулі прыхадні. Стук у дзверы памацнеў. Не вытрымаў Толік — зайшоўся ад плачу. Маня пачала супакойваць сына. Гэтую мітусню пачулі незнаёмцы. Да Івана даляцела іхняя пагроза:

— Аткрывай, а то фсё-равно взламаям.

Справа дрэнь. Іван міжволі праверыў засаўку на дзвярах — усё нармальна. Памаўчаў. А тады спакойна спытаў:

— А вы хто? Што вам патрэбно, га? Нічого ў нас німа.

Але гэта толькі падахвоціла стукачоў — грукат памацнеў.

— Ты дзепутат? — пачуўся голас.

— Ну, дзіпутат. А што вам трэба?

— Ага, казала я табе: ні лезь у гэтаё начальство. Калі ні поп, то й ні ўбірайся ў рызы, — пачала шаптаць Маня, якая ўстала са свайго ложка і падышла да Івана. — А табе ўсё мало, усё недзя плішчышся. Усё хочаш на сваём паставіць. Во і пастаў, калі такі мондры.

— Ладна, не распускай нюні. Ні пары гарачкі, зараз разбяромсё.

Прышэльцы ж сваё права правяць:

— Тады пачаму ты дурня строіш? Аткрывай. Мы ўпалнамочаныя. Всё равно взламаем.

«Упалнамочаныя… Патрэбныя вы мне. Як у плоце дзірка…»

У Івана аж дух заняло, стаяў ні жывы ні мёртвы. Грукат не спыняўся. Што было рабіць — адсунуў засаўку: Бог не папусціць — свіння не ўкусіць. У сені ўваліліся змоклыя, як цуцыкі, мужчыны. Двое. Маня пачала нешта злоснае мармытаць сабе пад нос. Толік зайшоўся ад плачу.

— Запалі лямпу, — загадаў Іван Мані.

Упаўнаважаныя ўвайшлі з сяней у хату. Яны і праўда былі намочаныя — з іх цякло, як са страхі падчас навальніцы. Неўзабаве каля іхніх ног утварыліся на зямлі сапраўдныя лужыны.

«Мо са старху паабсікаліся?» — не магла стрымаць усмешкі Маня, а ўслых сказала:

— Дай ты, Іван, ім свае порткі, хай здымуць мокраё.

Госці супраціўляцца не сталі. Апранулі сухое і патлумачылі:

— Мы ўпалнамочаныя. Із Мінска. Па льну. Нада большэ яго вырошчваць. Совецкая прамышленнасць в нём сільно нуждаяцца. У сельсавеце нам сказалі, что дзепутат Гэтэвіч за эта адвячае. Вот мы к вам і прышлі. А вы…

— А што мы? Мы не проціў вас. Нам за сына боязно — ці мало якая зараза тут цягаецца, — патлумачыў Іван.

Слова «цягаецца» насцярожыла няпрошаных гасцей, яны, заўважыў Іван, натапырыліся. Ён мусіў загладзіць гэтую няёмкасць:

— Бачылі мы такіх майстроў, што з белаго ўмеюць рабіць чорнаё… Ні раз, бывало, швэндаліся тут усялякія прахадзімцы-прайдзісветы, а выдавалі сябе за людзей з цэнтра... — Іван і не заўважыў, што прамовіў проста словамі сельсавецкага актывіста. — Упалнамочанымі называліся.

— Не, мы настаяшчыя… — На гэтых словах Маню так і падмывала дадаць: «Настаяшчыя прахадзімцы», але яна толькі сама сабе ўсміхнулася і змаўчала. — Не бойся, мы рук не распускаем. Мы праўда ўпалнамочаныя. Вот і дакумент, — мужчына намерыўся дастаць з партфеля нейкую паперчыну.

— Ат, нашто ён мне, — адказаў Іван і хацеў дадаць: «Усё роўно не ўмею чытаць», але перадумаў — трэба трымаць марку дэпутата і прамовіў: — Я і так веру…

Урэшце госці і гаспадары паразумеліся. На стале з’явілася не толькі параная бульба, а і бутэлька першаку, якую Маня хавала на лекі — калі патрэба будзе кампрэс які паставіць. Але сітуацыя вымагае: не падмажаш — не паедзеш. Ну, а пасля гэтага — як і ва ўсіх бывае: наеўся, напіўся і спаць паваліўся…

Адно Толік не заснуў да самай раніцы: прытвараўся, што спіць, а сам усю ноч прыслухоўваўся, ці не ўстаюць няпрошаныя госці, ці не хочуць звязаць бацьку з маці, а самі забраць усё іхняе дабро.

Пасля гэтага на слова «ўпалнамочаныя» Толік рэагаваў даволі дзіўна: заплюшчваў вочы, затульваў іх рукамі і казаў: «Я ні дзіпутат…»

 

4

Упаўнаважаныя тымі гадамі былі ці не галоўнымі дзейнымі асобамі грамадскага жыцця, прынамсі, на хутары. Адбою ад іх не было. Відаць, не прыдумалі яшчэ такой сферы дзейнасці сельскага жыхара-калгасніка, якой не цікавіліся б спецыялісты на ўсе рукі — упаўнаважаныя. Адказныя людзі, як правіла гарадскія, ездзілі і хадзілі па ўсіх вёсках і хутарах. Шукалі непаладкі, выяўлялі недахопы, агітавалі, сварыліся, каралі, падтрымлівалі, палохалі. А пасля гэтага, як кругі па вадзе, разыходзілася пагалоска пра іхнія патрабаванні. Некаторых прыхільнікаў вострых адчуванняў, залішняй вольнасці і заліхвацкасці гэта і праўда спыняла. Пабойваліся тыя, хто не хацеў рабіць таго, што патрабавалі начальнікі, асцерагаліся тыя, хто рабіў не тое, што хацела ўлада. Разумелі: як заспяваеш, так і атрымаеш…

Не абміналі ўпаўнаважаныя і Іванаву хату. Хоць стаяла наводшыбе ад брукаваных дарог, ды не выпадала з поля «ўпалнамочанай» увагі. Праўда, увага гэтая найчасцей праяўлялася чамусьці пад вечар альбо ноччу. Ведама, дэпутат жыў далекавата ад сельсавета. Ды ўсё адно — дэпутат гэта ўжо асоба. Грамадска актыўная, савецкая асоба. А раз савецкая, значыць, перадавая, разумная, гатовая ахвяраваць уласнымі інтарэсамі і харчовымі прыпасамі дзеля агульнай справы. Да такой асобы павага павінна быць, але ж і адпаведны спрос, як казалі тады на кожным сходзе. Спрос за ўсю грамадскую і вытворчую дзейнасць на яго дэпутацкай тэрыторыі, за кожнага ўдзельніка альбо знарочыстага няўдзельніка новага савецкага будаўніцтва. А калі выявяцца хібы ва ўсім клубку гэтых узаемаадносін, то павінна наступіць адпаведнае спагнанне. Бо як вы нашым, так мы вашым. З дэпутата таксама спытаюць, атрымае ён свае пяць капеек на абаранкі. І тут могуць «паспрыяць» упаўнаважаныя, бо дэпутат — важная для іх асоба, адказная.

Іван таксама адказваў, як мог. Як казала часам Маня: «Памагаеш ты ім, як хваробі кашаль». Але дзе ж ты дзенешся. Праўда, мог ён няшмат. Хіба што часам пакарміць, а то і напаіць тых уедлівых (не, не ад слова «настойлівых», а ад працэсу пошукаў дармовага наедку) упалнамочаных, ласых, відаць, на дармаўшчыну, якія па накіраванні сельсавета раз за разам шукалі на хутары Іванаву хату. Для сябе ж Іван зрабіў выснову: калі не можаш памагчы, то лепей памаўчы. Ці ратавала гэта? Здаралася, дапамагала пазбегнуць яшчэ большай бяды.

Камунісцік ажно язык намазоліў, падсмейваючы Івана:

— Папрасі, каб сільсавет каля Школьнага лесу ўказальнік паставіў, як перад Нясвіжам. Хай напішуць: «Дзіпутат Гэтэвіч. 1 кіламетар 700 мэтраў». Альбо сам пастаў, — і ажно заходзіўся ад смеху.

— Ты ведаеш што, чалавеча? Калі да цябе ні п’юць, ні кажы «будзь здароў», — зласнавата адказваў Іван.

— Ну, чаму? — не пераставаў смяяцца Хвілосаф, бо і Камунісцікам, і Хвілосафам называлі на хутары Валодзіка Кусабуцкага. — Калі паставіш, та-скаць (гэта Хвілосаф такім чынам скарачаў сваё ўласнае прыслоўе «так сказаць», якое ў яго вылятала часам ледзь не за кожным словам), то я вып’ю. І «будзь здароў» скажу. Толькі пастаў…

— Ды ідзі ты, — ужо зусім сярдзіта адказваў Іван, але не казаў, куды ісці гэтаму насмешніку: не хацеў чапаць, хай яго кашуля не чапае.

— Ну, а што? — не здаваўся Хвілосаф. — Бо дзе вы яшчэ бачылі: упалнамочаны, та-скаць, на ўпалнамочаным едзе і ўпалнамочаным паганяе? І ўсе на наш хутар, да дзіпутата, да Івана Гэтэвіча. Быццам і няма тут іншых людзей.

— А што? Да цябе, балбатуна, паедуць? Дак ты ж зух толькі супраць мух.

— Ага, добро таго страшыць, хто баіцца, — неяк незразумела для Івана прамовіў Хвілосаф і пакіраваў дадому.

Маня ж часцяком моцна злавалася:

— Надаелі гэтыя ўпалнамочаныя, горш за сытаё мясо надаелі. Пачулі слабіну, просто пішчом лезуць. Прывыклі егдзіць на чужом гарбу.

На гэта Іван падпускаў у голас сур’ёзнасці і прапаноўваў:

— Дак мо табе, Маня, звяннявой стаць? Па льну. Тагды і егдзіць ні будуць, — Іван не ўдакладніў, што меў на ўвазе: не будуць ездзіць на гарбу, ці наогул перастануць наведвацца на хутар. — А калі будзеш добро старацца, ні будзеш бібікаў біць, то і ордэн дадуць, альбо ў Маскву на выстаўку пашлюць. Тагды і нас з Толікам возьмеш…

— Ты што, здурнеў, ці толькі думаеш? — злавалася Маня. — У цябе хіба башка ні варыць? Я табе пакажу: звяннявая! Пользы ад гэтаго, як з казла малака. Хваціць таго, што ты дзіпутат. Наеліся і гэтаго, ажні ванітуя… У Маскву пашлюць… Глядзі, а то я цябе бліжай пашлю. Але і адтуль не вернешся…

— Ну, глядзі сама, — прымірэнча казаў Іван. — Табе відней. Хваціць, дак хваціць. Адно каб пасля ні шкадавала.

— Ні бойся, ні пашкадую…

 

5

Аднойчы густаватым веснавым прыцемкам вярталіся Іван з Маняй і Толікам дахаты. Гасцявалі ў дзеда Міхася з бабай Воляй — іхні сын Янак, брат Манін, у водпуск з войска прыйшоў. Пакуль сёе ды тое, пакуль даводзілі адзін аднаму перавагі сённяшніх і колішніх ваенных танкаў і артылерыі, добра такі сцямнела. Але колькі тут ісці — нейкія паўтара кіламетра. Ішлі цярэспаля, так бліжэй. Але нездарма кажуць: як пойдзеш нацянькі, то праходзіш тры дзянькі.

Ужо на падыходзе да вішнёвых прысадаў сваёй сядзібы Маня нечакана турзанула Івана за рукаў:

— Пастой, пачакай, — яна трывожна кіўнула галавой у бок свае хаты. — Палядзі, гарыць нешто.

— Хіба ты здурнела? Што там можа гарэць?

Іван прыгледзеўся. І праўда, каля плоту, з таго боку, дзе сцежка да дзеда Ясевай хаты, нешта мільгае, як быццам гарыць.

— Глядзі ты, — неўразумела прамовіў Іван. — Мо мышы свае старыя гнёзды паляць?

— Ні гарадзі гарод, як п’яны. Табе ўсё хіханькі ды хаханькі, — устрывожана абсекла яго Маня. — Мо хату хто падпаліў?

І яны разам на ўсе вочы пачалі ўзірацца ў тое трывожнае мільгаценне жывога агню, які то ападаў ледзь не да зямлі, то падскокваў высока ўгару.

— Вы пастойце тут, а я пайду пагляджу, — прапанаваў Іван.

— Не ўжэ, ні кідай нас адных, — запярэчыла Маня. — Пайшлі ўсе разам.

— А калі там зладзеі?

— Ага, зладзеі. У цябе столькі праўды, колькі ў рэшаце вады, — запярэчыла Маня. — Ні ў хату палезлі, а рашылі каля агню пагрэцца, хоць і без таго на дварэ цёпло.

— А мне дак і саўсім горачо, — нечакана ўставіў свае тры капейкі Толік. — Як удома на печы.

— А мо гэта нкусаўцы якія? — прамовіў Іван, бо даходзілі чуткі аб залішняй цікавасці спецорганаў да хутарскога жыцця былых польскіх падданых. Але пакуль што чуткі чуткамі і заставаліся. — Мо нас правяраць будуць…

 — Ты што, здурнеў?! — ледзь не закрычала Маня. — Прышчамі язык! Знайшоў чым жартаваць! — Але трывога тачыла і яе сэрца, якое затрапятала авечым хвастом.

Дык што ж рабіць? Не начаваць жа тут, на полі.

— Давай мо назад да дзеда Міхася вернямсё? — нерашуча прапанавала Маня.

— Ага, а хату чорту лысаму пакінем. Ці будзе куды вярнуцца?

Вырашылі ціхенька падысці да той невядомай кампаніі. А там відаць будзе. Толіка папрасілі, каб не баяўся нічога, але і не размаўляў, не румзаў. Малому такая просьба толькі паддала страху, але дзе ты дзенешся.

Калі наблізіліся да вішнёвых прысадаў, стала зразумела, што гарыць касцёр. А каля яго два чалавекі бачны. Аб нечым спрачаюцца, бо голас то аднаго, то другога часам набірае высокія ноты. Калі агонь меншае, падкідваюць у яго палкі: відаць, наламалі частаколу з плоту каля гарода. Пастаялі гаспадары хаты, прыслухоўваючыся, але далекавата — нічога не разбярэш. Падышлі бліжэй. Выразна бачацца дзве мужчынскія постаці.

— Я кажу табе, што нкусаўцы, — прамовіў Іван.

— Ні майнач, ні кажы абы чаго. Хочаш, каб на вярбе грушы выраслі? А мо ўсё-такі ўпалнамочаныя? — разважыла Маня. — Дзіпутата чакаюць, — падкузьміла Івана.

— Ага, самагонку гоняць альбо кілбасу смажаць, частаваць нас будуць, — ужо злосна адказаў Іван, хоць сам ахвотна ўхапіўся за гэтую версію: упалнамочаныя ўсё ж лепш за нкусаўцаў.

— А калі п’янчужкі якія? — засумнявалася Маня. — То могуць бэбахі выпусціць. Альбо будзе, як некалі Косціку Сіневічу…

Была такая бяда на хутары. Аднае ночы, добра падпіўшы, кампанія дзецюкоў вырашыла, што недабрала. Пайшлі шукаць дабаўкі, каб іх зямля не насіла. Пастукаліся да Сіневіча. Не адчыняе. Тут ужо і кулакі засвярбелі. Пачалі грукаць у акно мацней: мо спіць, дак разбудзіць хацелі. Але хмель сваю справу робіць — не разлічылі хлопцы, высадзілі акно. Не сцярпеў Косцік — ухапіў жалезную качаргу, якою ў печцы варушылі, ды як пачне праз акно мянціць. Аднаму з дзецюкаў добра заехаў па галаве, кроўю заліўся той. Гэта яшчэ больш узвіравала і без таго гарачую кроў прыхадняў. Каб не Гэлька, жонка Косцікава, то невядома чым бы ўсё скончылася. Падала яна праз акно бутэльку і папрасіла не сердаваць і не біцца больш. А тыя, ухапіўшы жаданы напой — на халяву і соль салодкая, забыліся на пабітага сябрука, пашлындалі ў Школьны лес, дзе была іхняя палянка, на якой часцяком наталялі смагу. Гэльцы ж давялося яшчэ і таму пабітаму галаву перавязваць, твар абмываць.

— Дак ты хочаш, каб і табе акно вынеслі, і нас добро пакалашмацілі? — пытаецца Маня. — Адно зачапі іх, то бяды ні абярэсся. Бо ў іх, напэўно, і пісталет ёсцека, калі і праўда яны ўпалнамочаныя. Смальнуць з яго і ўсё тут. А ты ім што — солі на хвост насыплеш?

— Ні рві ты дарэмно душу, яшчэ невядомо нічого. Ні вешай на іх усіх сабак. А то заварыш кашу, што есці ні будзя каму…

Пры слове «пісталет» Толік голасна заплакаў.

— Ні плач, Толічак, а то тыя пачуюць і рэбры пералічаць, — папрасіла Маня. — Слязьмі бядзе ні паможаш.

А яны і праўда нешта пачулі, усталі з зямлі, навокал азіраюцца.

Але дзе ты што ўбачыш, калі вочы да агню прывыклі і не прабіваюць цемры, якая яшчэ гусцейшай здаецца. Тады адзін з іх гучна прамовіў:

— Ану хадзі сюды! Хто там хаваецца? А то зараз усіх перастраляем… — прыгразіў мужчына і зрабіў рух, як быццам дастае з кішэні пісталет.

Тут ужо і Маня ледзь не загаласіла. А Іван гучна і выразна прамовіў, напускаючы ў трымцівы голас як мага больш спакою:

— Ды гаспадары мы. Жывём тут. Нашая гэта хата, ага. А вы хто?

— А як цябе зваць, калі гаспадар? Нам Іван Гэтэвічаў патрэбны. Дэпутат.

— Дак я, гэтаё самаё, і ёсць дзіпутат.

— А хто з табою яшчэ?

— Дак жонка мая і сын. Малы яшчэ, дзіця…

— Ты нам зубы не загаворвай, на вярбу груш не вешай. А зброі ў цябе няма?

— Ды што вы такоё кажаце?! Хто сам ілжэ, той і другім ні верыць, — спалохана прамовіў Іван, не да канца ўсведамляючы, што такімі словамі можа яшчэ больш раззлаваць нябачных гаваруноў. — Якое зброі? Ні смяшыце людзей. У мяне яе і ў вайну ні было.

— Праўду кажаш? Бо ведаем, што кожны цыган сваю кабылу хваліць, а на хутарах у кожнага нават качарга страляе…

— Не сысці мне з гэтаго места. Кабылы ў мяне даўно німа, а качаргой жонка заведуя…

— Ладна. Тады спярша хай сын падыдзе.

— О, не, вы што — з глузду з’ехалі? — асмялеў Іван — Не, на такоё я ні згодны, аднаго дзіцёнка адпускаць. Лепей мы ўсе разам.

— Пачакай. Мы падумаем, — пачуўся адказ.

Пастаяла хвіліна напружанага чакання, але хвіліна гэтая для Мані і Толіка цэлай гадзінай здалася.

— Ну, добра. Давайце разам. Толькі глядзіце, зубы не паказвайце, а то калі што якое, то кепска будзе. Па зубах і палучыце…

Аказалася, і праўда ўпаўнаважаныя. Па нарыхтоўках хлеба прыехалі і агітаваць за падпіску на аблігацыі. Памірыла, як заўсёды, самагонка і прынесенае на гэты раз самімі ўпаўнаважанымі кола куплёнай кілбасы…

Рознае здаралася з тымі ўпалнамочанымі: і смешнае, і грэшнае, і страшнае, і пацешнае. Самі яны былі і з мухамі ў носе, і з бзікам, блізкім да жадання звесці са свету тых, хто па іх меркаванні не да канца шчыра прымаў савецкую рэчаіснасць. Сустракаліся людзі з добрымі намерамі і рэальным разуменнем непатрэбнасці сваёй місіі. Як у звычайным жыцці бывае. А Івану з Маняй да самых апошніх іхніх дзён помніліся ўсе гэтыя прыходы і прыгоды, не забывалася, як з грахом папалам перажылі той «упалнамочаны» час.

 

6

Хутаране, як самі казалі, свету белага не бачылі, не ведалі ні выхадных, ні прахадных, ні свят, ні Каляд. «От, нек гараваласё, нек жылосё», казалі. Працы хапала пад самую завязку кожны божы дзень. Здаўна і дагэтуль. Што б ты ні рабіў, як бы ні стараўся, а ўсяго не пераробіш. Часта дыхнуць не было калі, нават хварэць не мелі часу. Ды ніхто з жыру не бясіўся: не да жыру, быць бы жыву. Але праўда і іншае: як бы цяжка ні было, а на святы ні ў кога стол не пуставаў. Была пульхная белая булка, было і да булкі.

Нягледзячы на раннюю ранічку, хата Мані і Івана Гэтэвічаў ужо жыла сваім звыклым турботна-клапатлівым жыццём. Дарэчы, як і іншыя хаты, што не дружным гуртам, а асобнымі — дзе большымі, а дзе зусім маленькімі — астраўкамі з пачарнелымі ад часу і дажджу, сям-там пабітымі зялёным мохам саламянымі стрэхамі рассыпаліся па яркім зяленіве веснавой руні хутара. Відаць, хутаране — былыя, за палякамі, гаспадары сваіх уласных надзелаў: хто большага, хто меншага, а сённяшнія не прызвычаеныя яшчэ да абагуленай маёмасці і невялікіх ды аднолькава роўных ва ўсіх сотак калгаснікі, шчыра прытрымліваліся здаўна вядомай ім прымаўкі: «Хто рана ўстае — таму Бог дае».

Ды не па гадзінніку ўставалі яны. Сонца будзіла, клікала за справы брацца. Нават не само сонейка, не ягоныя нябачныя да часу праменні, а іхняе прамяністае святло, якое вырывалася з-за гарызонта і рабіла ўсё больш празрыстым схаванае ў начным змроку наваколле. Яшчэ нават не дакранулася сонейка да хутарской зямлі, а людзі ўжо на нагах, стараюцца, каб не апярэдзіла іх нябеснае свяціла.

Па сонцу і працу канчалі. Калі яно апускалася за хутарскі поплаў і ўсё вузейшай станавілася светлая нябесная палоска, вярталіся работнікі з поля. Але не адразу спяшаліся ў хату, нарэшце маглі яны і на ўласным надворку пільнай справай заняцца, сваімі соткамі і агародам. І толькі тады, калі плот пачынаў вымалёўваць на пацямнелай зямлі свой уласны цень, народжаны святлом усё больш высокага месяца, калі нехта нябачны запальваў на нябесным купале шматлікія зорачкі-свечкі, натруджаныя і натомленыя гаспадары заходзілі ў хату, каб перахапіць нейкай спажывы, і адразу ў ложак, бо не згледзіш, як зноў уставаць трэба — сонейка пабудзіць. Так ад сонца да сонца і мералі хутаране свой дзень, свой тыдзень, свой год і сваё жыццё.

Сведкай сённяшняга ранняга ўставання быў дзе светлы, а дзе цемнаваты дым, што амаль вертыкальна падымаўся над комінамі ў бязветранае паветра, каб недзе там, у пакуль яшчэ прыцемненай нябеснай вышыні, растварыцца, разысціся і знікнуць, а мо зліцца з рэдкімі воблакамі і паплысці ў невядомую далеч далёкую, каб расказаць там пра закінуты ў бязмежжа беларускага прастору хутар, не, нават не хутар, а хутарок — усяго на дваццаць з невялікім гакам хацін, што на Нясвіжчыне. Той самай Нясвіжчыне, якая некалі Радзівілам належала, гэтаму магутнаму на ўсю Еўропу магнацкаму роду некаранаваных каралёў. Праўда, для хутаран, як і для іншых насельнікаў далёкіх і блізкіх зямель, яны былі проста Радзівіламі, гаспадарамі легендарнага Нясвіжскага замка. І гэтага хапала, каб слухацца іх, баяцца, слугаваць і... паважаць. Так, было за што і паважаць.

Дык мо з тае самае радзівілаўскае пары і засталася ў людзей звычка рана ўставаць і дбайна шчыраваць не толькі на сваёй гаспадарцы, але і на чужым для іх, дарэчы, да гэтай пары, полі? А мо ў адначассе падымала ўсіх з нагрэтых пасцеляў цяперашняя патрэба раненька бегчы ў калгас на нарад, каб атрымаць прызначэнне на працу, а пасля ўжо — хто адразу з сахаром ці граблямі ішоў на поле, на луг, у гумно ці на канюшню, а хто на хвілінку забягаў дамоў, каб даць апошні наказ сыну альбо дачцэ, якія яшчэ спалі, калі іхнія бацькі спяшаліся на нарад. Апошнім часам, праўда, наваспечаныя калгаснікі налаўчыліся атрымліваць нарад на дваіх — мужык браў і на жонку, а жонка на мужыка. Ды, відаць, усё ж часцей гэта станавілася абавязкам мужчын, бо жанкам у гаспадарцы выпадала куды больш ранішніх клопатаў.

Вялізная глінабітная печ — ледзь не на палову Гэтэвічавай хаты — разам з моцным цяплом шчодра дыхала на ўсю невялікую куханьку сонадбіўным водарам аладак. Ён прабіваўся праз вузкія і няшчыльныя дашчаныя дзверы на тую палавіну, якая адначасова служыла і залай, і спальняй.

Прыкметай залы стаяў на покуці, дзе віселі атуленыя выбеленымі тканымі льнянымі ручнікамі з карункамі на канцах абразы Ісуса Хрыста і Прачыстай Дзевы Марыі, сярэдніх памераў стол з дзвюх шырокіх дошак, накрыты таксама выбеленым ільняным настольнікам, вытканым Манінай маткай. За гэтым сталом збіраліся толькі па святах альбо разам з гасцямі, бо ў буднія дні абыходзіліся столікам на кухні, дзе зручней і больш звыкла — не наносіш у залу гразі. Хоць чаго тут баяцца: падлогі ж не было ні ў хаце, як звыкла называлі залу, ні на кухні, ні тым больш у сенях з каморкай. Затое паўсюль былі вытканыя і вырабленыя Маняй, яе матуляй і свекрывёю посцілкі, настольнікі, ручнікі, дзяружкі, прасціны, занавескі, фіранкі, іншыя патрэбныя ў хаце рэчы. Не было толькі розных палавікоў, дываноў ці дыванкоў. А навошта яны на земляным таку — добра ўтрамбаваным, выплесканым босымі нагамі, выгладжаным падэшвамі туфляў, чаравікаў і ботаў, бо ніякіх іншых лапцяў-тапцяў не толькі ў Гэтэвічаў не ведалі. Звычайная зямля. Вымецеш хату бярозавым венікам, прыцярушыш сухім жоўценькім пясочкам, і адразу настрой становіцца святочным. А што халаднавата зімой, дык тое прывычна. Затое летам ніякай табе гарачыні-спякоты.

Пра спальню ж сведчылі два ложкі ля падоўжнай сцяны насупраць стала. Нават не адгароджаныя ніякай занавескай ці шырмай яны стаялі літарай «г» — адзін драўляны, на якім спала некалі яшчэ Маніна прабабуля, а цяпер сама Маня, і ўпрытык да яго жалезны — з «мяккімі» пружынамі. На кожным ложку быў сяннік, напханы саломай і засланы рудой, не адбеленай, палатнянай прасціной. Накрываліся цяжкаватымі ад кудзелі ўнутры коўдрамі, прашытымі тоўстымі кужэльнымі ніткамі, каб пакулле тое не лямчылася і не збівалася ў адзін камяк. На дзень ложкі засцілалі вытканымі каляровымі дзяружкамі з рознымі ўзорамі.

Жалезны ложак добра асвоілі Іван і ягоны сынок Толік. Пад цяжарам іхніх цел пружыны прагіналіся ледзь не да зямлі, таму пад іх падклалі дошкі, і тая пругкасць ужо ніяк не адчувалася. Калі Толік нечага сердаваў ці проста песціўся, ён прасіўся да маткі і начаваў тады разам з ёй. Зараз жа ён спаў адзін на бацькавым ложку, шырока раскінуўшы ручкі і ножкі, соладка ўсміхаўся ў сне. Мо яго казытаў пах аладак, які цадзіўся з кухні?

Маня вялікім драўляным апалонікам налівала на скавараду цеста з дзежачкі, што стаяла побач на табурэтцы. Спрытна патрасала, нахіляла-паварочвала яе туды-сюды — каб цеста расцяклося раўнамерна. Пасля падводзіла пад скавараду вілкі і ставіла яе ў печ, каля самага вуголля, што пыхкала жарам, на колішнюю снарадную гільзу, цяпер так пачарнелую і абгарэлую, што і пазнаць нельга ад чыйго снарада — савецкага ці нямецкага. Хапала на полі яшчэ ўсялякіх. Вось і знаходзілі ім гаспадарскае скарыстанне — каб не марнаваліся без патрэбы. Найбольш увішныя навучыліся рабіць з латунных гільзаў конаўкі для вады і прадавалі іх на базары ў Снове. Гэткім кубкам зносу не было.

Маня старалася не грукаць скаварадой, не грымець вілкамі, каб не трывожыць самы салодкі сынаў сон. Але ўжо чутна было, як ён варочаецца на ложку, бо і салома ў сенніку шуршыць, і дошкі пад ім патрэскваюць. Так, Толіка і праўда разбудзіў кухонны пах — надта ж любіў ён аладкі з вішнёвым варэннем. Найбольш дзеля сына і старалася Маня.

Іван ледзь свет пайшоў з касой на поплаў — укасіць травіцы для цялушкі. Касіў у рове, што некалі, яшчэ за польскім часам, пракапалі для адводу з сенакосу лішняй вады. Там менш прыкметна, а то выходзіла б, што прагны хутаранін, ды яшчэ дэпутат, крадзе калгасную траву, а кара за гэта была жорсткая і немінучая. Не абміналі пакаранні і хутар, дзе, здавалася, ніхто нікога не бачыць, а тым больш ніхто ні за кім не сочыць. Ды, аказваецца, і лебяда з крапівой маюць вушы і вочы, бо не аднаму мужыку прыпаялі штраф за шкоду калгасным палеткам то ад курэй, то ад кароў. Вось толькі адна загадка заставалася: як тыя лебяда з крапівой перадавалі свае даносы калгаснаму начальству, бо яны ж не толькі нямыя, але і непісьменныя.

Добры стос пульхных аладак ужо ляжаў на стале, прыкрыты чыстым кужэльным ручніком, каб не астывалі, пакуль прыйдзе з поплаву Толікаў бацька, і ўсе яны сядуць за стол, няспешна і апетытна жуючы аладку за аладкай, адзін — бо трохі вымерхаўся, парадкуючы ранішнія справы, другі — набіраючыся сілы на дзень, каб добра гуляць-забаўляцца.

Іван акуратна памыў рукі і твар, выцерся вялікім кужэльным ручніком і зайшоў у залу. Стаў перад іконамі і ціхімі словамі пачаў сваё ранішняе маленне. Маліўся, як звыкла, не надта доўга, але шчыра. Пазіраў на абразы, схіляў галаву, шаптаў малітвы, прыкладаючы да грудзей правы кулак. І заканчваў малітвай «Ойча наш». Толік не падаваў знаку, што не спіць, сцішыўся на пасцелі і ў каторы раз слухаў бацькава маленне, праз шчылінкі вачэй назіраў за ім, дзівячыся ягонай заўсёднай шчырасці.

Затым усе разам селі за стол на кухні.

Але не паспелі з’есці і па аладцы, як на абсаджанай вішнямі сцежцы, што вяла ад хаты Толікавага дзеда Яся і бабы Гандзі, пачулася туркатанне колаў і фырканне каня.

— Каго гэта нясе нячыстая гэдак рано? — вызірнуў у акно Іван. — Няўжэ зноў упалнамочаныя?

— А халера іх ведая. І праўда, прэцца нехто ні свет ні зара, — спалохана прамовіла Маня. — На возе. Мо нехто бачыў, як ты ў рове траву касіў, га? Забіраць едуць. Языкоў людзям не завяжаш.

— Не, ні павінны. Каб і бачыў хто, то гэдак скоро ні данёс бы.

 — І ні ўпалнамочаныя гэта. Бо много іх. А ты еш, сынок, ні глядзі ні на кого, — папрасіла Маня Толіка і даліла з паўлітровага слоіка варэння, якое малы размазваў лыжкай па пульхнай і наздраватай аладцы — прамоклая, яна больш смачная.

Маня яшчэ раз зірнула ў акно: цікава ўсё ж — хто там. Не, што не ўпалнамочаныя, то пэўна. Але хто ж тады?

І нечакана ёй згадалася зусім іншае, што цяжка звязаць з сённяшнім днём.

 

7

Светлы, крышку шараваты ад марознага паветра зімовы ранак. Прытуманенае сонейка толькі-толькі выкацілася на неба з таго боку, дзе хата дзеда Яся. Туды ад Іванавай сядзібы вядзе тупкая палявая сцежка-дарожка, вясной і летам моцна падзялененая бабкай, трыпутнікам і іншай палявой травой. Цяпер жа, што праўда, не відно ні сцежкі, ні травы. Густы сняжок, які падаў апошнімі днямі, зраўняў усё чыста, што й не разбярэш, дзе дарога, а дзе поле. Адна суцэльная белізна, якая мігціць шматлікімі блёсткамі. Марозныя сняжынкі яшчэ не зляжаліся, не прыціскаюцца адна да адной, а натапырваюцца, быццам намагаюцца адарвацца ад зямлі і зноў падняцца ў неба. Ад гэтага снежнае пакрывала здаецца пульхным, як Маніны аладкі. Сонца ж свеціць з усёй моцы, быццам хоча дадаць сняжынкам сілы, каб адважыліся на нябесную дарогу назад. Вось яны і блішчаць ад радасці.

Але не толькі гэта захапляла Маню. Яе позірк прыцягваў роўненькі шнурочак слядоў. Дзіўна выглядалі яны на гэтай белай роўнядзі. Нідзе нічога, а тут — чалавечыя сляды. Адны на ўсё бязмежнае наваколле. Гэта яе Іван праклаў сваю дарожку ў свет, да людзей, да людскога хаўрусу. Пайшоў у калгас, на працу, як дзень пры дні гэта робіць. Ён пайшоў, а сляды ягоныя засталіся — тут, удома, з Маняй і Толікам. Каб не забываліся на мужа і татку. Так думалася Мані. Яна неверагодна доўга, ажно да слязлівасці вачэй, пазірала на гэты дзіўны шнурочак — знак чалавечай прысутнасці ў светлай прыроднай маўклівасці. Ёй станавілася цёпла, утульна і прыемна. Маня брала на рукі Толіка, прыціскала да грудзей, цалавала, паказвала на акно і казала:

— Запомні, сынок, гэта сляды твайго таткі. Мо некалі яны стануць і тваёй дарожкай. Не, не дарожкай — шырокай дарогай… З хутара ў Вялікую Ліпу, дзе школа… А мо і яшчэ далей… У Нясвіж, альбо ў Баранавічы. Ці, можа, у сам Мінск, — на гэтых словах Манін голас ажно затрымцеў ад хвалявання…

Так, даўнавата тое было. Але ж во запомнілася.

Маня цяжка ўздыхнула, паправіла на галаве касу.

А на надворку ўжо чуваць гучны чужы голас:

— Дзе тут гаспадары? Чаго так доўга спіце, ліха вашай матары, — жартаўліва лаяўся нехта яшчэ нябачны.

— Дак хто вам сказаў, што спімо, га? — выйшаў на надворак Іван, выціраючы рукой салодкія ад варэння вусны і шкадуючы, што не далі пад’есці. — Не пазней за вас паўставалі. І ўжэ работы перарабілі колькі, ажні патаміліся, — як бы апраўдваўся ён, а ў самога нешта трывожнае тарганулася ўнутры.

На падводзе прыехалі калгаснікі з Вялікай Ліпы, але чаго, то Іван яшчэ не ведаў, хоць і здагадваўся. Неўзабаве на матацыкле на двор укаціўся брыгадзір. Тут ужо не вытрымаў і Толік. Следам за маткай выбег на надворак, пакінуўшы недаедзенай сваю любімую аладку, хоць кавалак яе паспеў запхнуць за шчаку і цяпер ваўсю малаціў зубамі. Крутнуўся ля бацькі і стаў на парозе, прытуліўшыся да маці, якая са скрыжаванымі на грудзях рукамі неўразумела стаяла ў сенях, няўцямна пазіраючы на гэтую нечаканую кампанію. Толік на ўсе вочы пазіраў на брыгадзіраў матоцык, бо першы раз бачыў гэтую чартапхайку.

Усе маўчалі і пачакальна зіркалі адны на адных. На тварах людзей — і прышлых, і тутэйшых — бачылася незадаволенасць. Адна розніца, што ў гаспадароў да яе дамешваўся прыкметны страх ад невядомасці: зваліліся, як снег на галаву, і невядома чаго прыджгалі. Незадаволенасць спараджалі адны і тыя ж эмоцыі: усім ім не далі даснедаць, паднялі з-за стала дачасна, як бы нешта гарэла і трэба было тэрмінова тушыць. Толькі што?

Іван наважыўся запрасіць нязваных гасцей у кухню: Бог з імі, з аладкамі, хай пакаштуюць прыезджыя, якія смачныя пячэ ягоная Маня, але ў гэты момант у вішнёвых прысадах паказаўся «бобік» — старшынёва машына, тут памылкі быць не магло, бо акрамя Гарушкі ніхто на машыне не ездзіў.

Трывога і незразумелы страх апанавалі не толькі Маню. Іван таксама з-за страху сонца не бачыў, пачуваўся не вельмі ўпэўнена, хоць здагадка пра прычыну гэткага шматлюддзя на ягонай хутарской вотчыне круцілася ў галаве. Не раз ужо калгаснікі прыцішанымі па звычцы галасамі меркавалі пра маючае быць ссяленне з хутароў. Казалі, ёсць такая папера зверху, загад такі, не выканаць які не пасмее ніхто. Бо высокім начальствам падпісаны. Не раённым і нават не абласным. А тым, што на самай высокай вышыні. Ці то ў Мінску, ці мо ў самой Маскве. Сэнс яго адназначны і не падлягае сумніву — ссяліць усе хутары, як непатрэбныя калгасам перажыткі мінулага, што замінаюць людзям ладзіць свабоднае калектыўнае жыццё. Каб не нагадвалі пра жытку за палякамі. Але ж то былі размовы-чуткі. А тут? Падобна, чуткі станавіліся самай нечаканай і таму злоснай рэальнасцю акурат на Іванавым двары.

 

8

Як ні мяняецца час, якія новыя людзі ні прыходзяць на гэтую зямлю, а хутар Язавец жыве па сваім, невядома кім і калі заведзеным гадзінніку. Не абмінае яго сонца, не стамляюцца цікаваць за ім зоркі з месяцам, не перастае адганяць пыл нястомны вецер, не глухнуць тут грамы, не губляюць бляску маланкі, не абяссільваюцца асвяжальныя дажджы і грозныя навальніцы. Язавец працуе, адпачывае, святкуе, напружваецца — каб не горш як у людзей. Хоць і не шыкуюць хутаране, ды неяк зводзяць канцы з канцамі.  Калі надарыцца госць, годна прымуць, добра пачастуюць. Ды і самі на святы не прыбядняліся, стараліся адзін перд адным паказаць самае лепшае. Не толькі белыя булкі з пытляванае мукі пяклі, але найбольш увішныя і здатныя гаспадыні нават макароны свае рабілі. Ад дзядоў і бацькоў перанялі: як дбаеш, так і маеш. Але запомнілі і іншае: век звекаваць — не толькі добрае спазнаць.

Не заўважылі, як Новы год з Калядамі набеглі. Яшчэ адзін гадок закаціўся за хутарскі поплаў. На гэты раз бацькі вырашылі пацешыць Толіка, паказаць, што і ў цёмнай хаце можа быць свята. Узялі і паставілі на покуці ёлку, чаго ніколі раней не рабілі. Самую сапраўдную, бацька доўга ў Школьным лесе выбіраў. Тым самым, які некалі, пры паляках, школе належаў — адкуль і назва ягоная, і дзе ў першыя месяцы апошняй вайны Іван разам з братам Мікалаем ноччу, тайком, каб не бачыла чужое вока, пахаваў забітага партызанамі немца — не па-людску ж, калі цела не аддадзена зямлі, ды і пах нядобры, бо гарачыня на дварэ. Пахавалі так, каб і самім не знайсці: пад самай елкай выкапалі магілу, зверху дзёрнам заклалі і нават мінулагодняй ігліцай прысыпалі. Ніхто не бачыў. Аказалася, не так усё проста — таму і вострая іголка, каб ніхто не схаваў яе. Знайшлося нядрэмнае вока, выцікавала. Жорык Бандзюкоў неяк перастрэў Івана, паразмаўлялі пра сёе-тое, а тады Жорык і кажа, нібыта між іншым, а сам так пільна ў вочы пазірае, што, здаецца, вось-вось уколе:

— Ці не ведеце вы часам, дзядзька Іван, хто гэта немца, бандыта зламыснага пахаваў, га? Бачыў я, як партызаны з ім расправіліся, а вось хто і дзе яго закапаў, не дагледзеў…

— Дак жа ты бліжай да лесу жывеш, табе відней, а я ні бачыў. Чаго ты мне мазге пудрыш, га? — трохі зласнавата адказаў Іван.

— Не, я то нічога такога, але цікава, хто шкадуе забойцаў гэтых, каму жаласць слёзы наганяе і рукам волю дае.

Вытрымаў Іван Жорыкаў позірк, не даў маху. Але сабе зарубку зрабіў: не займайся ты з ім, бо ягоная пільнасць табе клопату дадасць, да торбы альбо да турмы давядзе.

На ўскраіне Школьнага лесу і выбраў Іван зялёную прыгажуню. А вось цацак на яе не было: купілі б сяло, ды грошай гало. Ні капейкі ў запасе. Ды і дзе ты на хутары тыя цацкі знойдзеш. Гэта так падманвалі сябе Іван з Маняй, бо, каб захацелі, то на Сноўскім базары за прададзеныя яйкі маглі б набыць хоць пару тых шкляных шароў, што так бліскуча на галінках ёлкі раскашуюць. Абышліся сваімі сіламі — нарабілі цацак з паперы, праўда, не знайшлі белай, скарысталі старыя газеты, ланцужкі з іх аказаліся доўгімі і нават цікавымі — можна рэшткі газетных здымкаў разглядваць. Фанцікаў накруцілі, ліхтарыкаў. Акрамя таго, хімічным алоўкам, бо іншых не было, мама размалявала пустыя яечныя шкарлупіны — сапраўдныя лялькі атрымаліся.

А пасля і неспадзяванка надарылася. Баба Гандзя прынесла Толіку — яна так і сказала: «Толіку» — ажно тры сапраўдныя шкляныя ёлачныя цацкі. Магазінныя! Дзед Ясь у Снові купіў, сказала. Гэта былі салдацік, шышка і нейкая пташачка. Толік апынуўся ажно на сёмым небе — і ад радасці, і ад гонару: яму, менавіта яму купілі такі каштоўны падарунак. Ды тут новая неспадзяванка — ноччу ёлка павалілася, як сказаў тата, мышы яе пакацілі. А разам з гэтым разбіліся ўсе тры шкляныя цацкі, ажывіць іх не дапамаглі і Толікавы слёзы. Ён плакаў так горка, што не маглі супакоіць ні маміны суцяшэнні, ні татавы пагрозы.

Ды не скончыліся на гэтым неспадзяванкі. Яшчэ адна чакала Толіка. На гэты раз добрая. Як сталі падымаць ёлку з зямлі, Толік убачыў каля яе папяровы пакуначак. Думаў проста скамечаная папера. А калі падняў, пакуначак аказаўся важкім. Не заўважаў Толік, як хітравата сочыць за сынам тата. Разгарнуў хлопец паперу, а там… цукеркі. Самыя сапраўдныя. Падушачкі. Толікавы любімыя. І не адна жменя. Перастаў плакаць Толік, тату з мамай хваліцца, іх частуе. А мама і кажа:

— Гэта табе Дзед Мароз прынёс.

— Дзед Мароз? — дзівіцца Толік. — А хто гэта такі? І калі ён прыходзіў, га? Я ні бачыў яго.

— Дак ён заўсюды нябачным прыходзіць, — патлумачыў тата. — І ціхенько падарункі пад ёлку кладзе.

— Так, гэта праўда, — пацвердзіла мама і дадала: — Але падарункі ён толькі добрым дзецям робіць.

— А я таксама добры? — задаў нечаканае пытанне Толік.

Тата нават разгубіўся, але адказаў:

— Раз ты атрымаў падарунак, значыць, ты добры.

Толік задаволена ўсміхнуўся і працягнуў пакуначак тату.

— Не, сынок, еш сам, гэта твой падарунак.

Але Толік не адступіўся, пакуль тата з мамай не ўзялі па цукерцы.

Коляды заўсёды вабілі Толіка сваёй таемнасцю, загадкавасцю, чароўнасцю абрадаў, якія адбываліся ў хаце. Тут і варажба, і калядныя спевы, і ажно тры куцці. Посная, якая заканчвала Піліпаўскі пост. Багатая, або Шчадрэц, прыносіла з сабой шчодры вечар, адбывалася напярэдадні Новага года, які адзначаўся 14 студзеня па новым стылі. Вадзяная куцця прыпадала на Вадохрышча, свята, звязанае з хрышчэннем Ісуса Хрыста ў водах ракі Іардан. І кожная з іх мае свае адметнасці. Іх вельмі добра ведае тата, кожны год хоць і паўтарае тое галоўнае, што павінна быць за святочным сталом, аднак жа і нешта новае, невядомае Толіку дадае.

Найбольш уражвалі Толіка два рытуалы. Першы — гэта тое, што на Посную куццю, якую тата яшчэ называў Вялікай, пад абрус на стале, што ў зале на покуці, клалі сена, раўнамерна рассцілалі яго па ўсёй паверхні. Праўда, сена клалі і на покуці, а ў яго ставілі гаршчок з куццёй, у якую была ўторкнута свечка.

— А як жа на сене будуць міскі стаяць? — пытаўся Толік. — Яны ж перакуляцца.

— Не, не перакуляцца, сынок, — супакойваў бацька. — А сена для таго кладуць, каб не забывацца, што Ісус Хрыстос у яслях нарадзіўся, дзе жывёла свойская стаіць.

Пасля бацька запрашаў за стол, на якім стаяла куцця і не менш за дванаццаць страў — як толькі маці ўдавалася нагатаваць гэтулькі — не адно сваіх аднасямейнікаў, але і не прысутных тут дзядоў, што было для Толіка найбольшым дзівам. Ён не мог даўмецца, як здолеюць сесці за стол тыя людзі, якія памерлі. Цікаўнасць брала сваё, і ён не раз, пакуль засне, цікаваў з-пад коўдры за сталом, каб не прапусціць той момант, калі збяруцца на вячэру, бо са стала нанач не прымалі ўсіх страў, нябачныя дзяды. Ды ні разу не пашэнціла яму дачакацца гэтага.

А другой незвычайнасцю для Толіка было тое, што рабіў бацька на Посную альбо Вадзяную куццю, якая вянчала Калядныя святы. Гэтым вечарам ён запальваў свечку, хадзіў па ўсіх памяшканнях і выпісваў ёю каляду — маляваў цёмныя, задымленыя полымем свечкі крыжыкі на верхняй перакладзіне вушака ўваходных дзвярэй, на іншых памяшканнях. Гэтыя крыжыкі на працягу года аберагалі хату ад усякай нячыстай сілы.

На Коляды напаткала Толіка яшчэ адна прыемнасць. Гэтым разам і Маню з Іванам. На Шчодрую куццю падышла да іхняй хаты самая сапраўдная гвязда — так, з выбуховым «г», бацька і хутаране называлі гэты незвычайны цуд. Вялікую зорку, збітую з драўляных рэечак і абабітую каляровай матэрыяй нёс адзін з хутарскіх хлопцаў. Яна не была падобнай на тую, што ў газетах ці кніжках малююць.

— Гэта Віфліемская зорка, — дасведчана патлумачыў бацька і дадаў: — Святая, тая, што некалі паказала пастухам дарогу да народжанага Ісуса Хрыста, які ў Віфліеме на свет з’явіўсё. А носяць зорку калядоўшчыкі, так заўсюды на Коляды бывае.

Толік з гэтага тлумачэння мала што зразумеў, але на ўсе вочы цікаваў, што ж далей будзе. І дзіва дзіўнае — гвязда свяцілася, міргала, а ўнутры яе нейкія звяркі бегалі. Мама патлумачыла, што ў гвяздзе гарыць свечка, а звяры тыя выразаныя з паперы, наклееныя на кардон і склееныя ў кола. Калі знізу за спецыяльны рычажок пакручваць кола, звяркі рухаюцца ў мігатлівым святле свечкі.

У гурце калядоўшчыкаў былі падшпаркі, дзецюкі і нават дарослыя мужчыны, якія насуперак сваёй занятасці і заклапочанасці не гублялі здольнасці і жадання павесяліцца самім і пазабаўляць іншых. Бацька запрасіў калядоўшчыкаў у хату, якую маці прыбрала да свята. Адно той, што трымаў гвязду, застаўся на дварэ, прыклаўшы яе да акна. У вечаровым прыцемку гвязда свяцілася вельмі загадкава. Таямнічасці і незвычайнасці дадавала тое, што на аконным шкле пакінуў ужо свае сляды мароз — ён тонкімі ўзорыстымі ільдзінкамі размаляваў усё акно. Падсвечаныя святлом каляднай зоркі, гэтыя марозныя ўзоры выглядалі асабліва прыгожа. Госці спявалі калядныя песні, казалі добрыя пажаданні гаспадарам і нават Толіку.

Сярод калядоўшчыкаў стаяў і Манін брат Саша Назаноў, які на памяць ведаў усю паэму Якуба Коласа «Новая зямля», многія творы іншых беларускіх аўтараў. На гэты раз ён пачаў з каляднай песні:

 

Добры вечар таму, хто ў гэтым даму.

Добры вечар добрым людзям!

А ў гэтым даму сам пан гаспадар,

Шчодры вечар добрым людзям!

Сам пан гаспадар дый на покуце,

Шчодры вечар добрым людзям!

Дый на покуце ўвесь у золаце,

Шчодры вечар добрым людзям!

Ой, каля яго дый жана яго,

Шчодры вечар добрым людзям!

Ой, каля яе дзетачкі яе,

Шчодры вечар добрым людзям!

 

А той хлопец, што застаўся каля акна, таксама не сцярпеў, словы казаць пачаў:

 

Пане гаспадару, ці спіш, ці ляжыш,

Ці спіш, ці ляжыш, ці нас чуеш?

Адчыні акно, паглядзі ў гумно,

Што ў тваім гумне сам бог ходзіць,

Сцірты лічыць і цябе клічыць,

Цябе клічыць, дар табе даць:

Табе самому — сто коп жыта,

А жане тваей — шубу да долу,

Сыночкам тваім — да па коніку…

Пане гаспадару, не кажы таміць,

Не кажы таміць, проша нас дарыць!

Проша нас дарыць, наш дар невялік:

Коўш гароху, рэшата бобу,

Асьміну аўса, наверх каўбаса,

А дасі другую, то яшчэ пашчадрую.

Пане гаспадару!

Аддаўшы нам дар, сам жыві здароў

З дзеткамі, з жаной і з усёй сям'ёй.

 

А тады Саша нечакана пытаецца ў Толіка:

— А мо ты ведаеш які-небудзь вершык?

Толік запытальна зірнуў на маму. Тая падахвоціла яго:

— Ну, давай, раскажы пра зіму. Вершык Якуба Коласа. Ты ж вучыў разам з Сашам.

Толік сарамліва пазірае на гасцей, аднекваецца.

— Ну, давай, сынок, ні бойся, — падахвочвае мама. — Памятаеш:

 

Не сядзіцца ў хаце

Хлопчыку малому…

 

А цяпер ты. Ну…

Толік, запінаючыся, працягвае:

 

Кліча яго рэчка,

Цягнуць санкі з дому...

 

— Малайчына, — хваліць мама. А Саша падхоплівае:

 

— Мамачка-галубка! —

Просіць ён так міла, —

Можа б ты на рэчку

Пагуляць пусціла?

 

— Так? Правільна, Толік?

Толік згодна ківае галавой і прамаўляе больш смела:

 

— Я не буду доўга,

Зараз жа вярнуся,

Трошачкі на рэчцы

Ў санках паважуся.

 

Мама адразу ж падхоплівае:

 

— Ну, ідзі пабегай,

Толькі апраніся

Ды, глядзі, ў палонку,

Сынку, не ўваліся.

 

Усе разам — і госці, і гаспадары дружна запляскалі ў ладкі.

— Ну, во, цэлы спектакаль атрымаўсё, — пахваліў Саша. — Хутка мы можам свой тэатр зрабіць. Праўда, Толік? І будзем хадзіць па хатах, паказы ладзіць. Не толькі на Коляды…

Толік то й не ведае, што гэта такое — той вабны для Сашы тэатр, не разумее, чаго трэба хадзіць па чужых хатах, але, каб не падводзіць яго, згодна ківае галавой.

Усе смяюцца, а мама дае гасцям ладны кавалак сала, паўбулкі з пытляванае мукі і цэлую каўбасу.

— А як жа яны падзеляць гэта? — ціхенька пытаецца Толік. — Іх жа много.

— Нічого, — супакойвае Валодзік Кусабуцкі, — падзелім па-праўдзе. Або мне каўбаса, а твайму Сашы булка, або твайму Сашы булка, а мне каўбаса, — залівісты смех заглушае яго словы.

На адыход калядоўшчыкі жадаюць Гэтэвічам:

— Хай шчодрыя Калядкі ніколі не мінаюць вашай хаткі.

— Дай, Божа, кожнаму з вас усё ўмець, ды ні ўсё рабіць.

— Пакідаем вам шчасце-долю і сала ўволю.

— Будзьце багатыя, як зямля, і шчодрыя, як небо.

— Будзьце здаровыя на ўвесь год, як калядны лёд.

— Ага, будзьце здаровы, жывіце багата. І не толькі на свята.

— А ты, Толік, вялікі расці, добро гадуйся і да вяселля рыхтуйся.

А нехта зусім жартоўна:

— Каб у вас заўсюды ўсё было і вам за гэта нічого ні было…

 

9

Госці пайшлі, а Маня да самай ночы спявае калядныя песні. Толік заўсёды з нейкім асабліва шчымлівым пачуццём слухае маміны спевы. Так і сёння. Слухаў-слухаў, а тады нечакана вырашыў дапамагчы. Падпець захацеў. Але зацягнуў так, што і самому сорамна стала, бо тое крычанне, каб і захацеў, спевамі не назавеш.

— А чаму ў мяне ні выходзіць песня? — пытаецца. — У цябе вэнь як хорашо, а ў мяне абы-што…

— Бо табе мядзведзь на вухо наступіў, — смяецца мама.

— Але ж я чую добро, а спяваць ні магу. Ты ж таксама ні вушамі спяваеш. Чаму так?

— А каб жа я ведала, мой ты сыночак, — сур’ёзна адказвае мама. — Так людзі кажуць. Пра тых, хто спяваць ні ўмее. А чаму на вухо наступіў той мядзведзь, то я і сама ні ведаю. Твой бацько тожа ні падпявае нікому. Бо, бывая, так зацягне басам, як воўк часам. Я ж спяваю, як само спяваецца. Як падрасцеш, то і ты навучышся, ні бядуй.

І мама зноў за спевы ўзялася. Нават паклаўшы Толіка спаць, не сціхла. Шчырыя, добрыя, задушэўныя, вясёлыя, працяжныя, сумныя калядкі доўга гучалі ў Іванавай хаце.

 

Учора звячора зора засвяціла,

Новы год, новы, зора засвяціла.

А Божая Маці Сына нарадзіла,

Новы год, новы, Сына нарадзіла.

 

Сына нарадзіла, у пялёнцы спавіла,

Новы год, новы, у пялёнцы спавіла.

У пялёнцы спавіла, анёлам сказала,

Новы год, новы, анёлам сказала:

 

«Анёлы святыя, калышыце Сына,

Новы год, новы, калышыце Сына.

Калышыце Сына, пойце Яму песні,

Новы год, новы, пойце Яму песні.

 

Пойце Яму песні, да ўсё і святыя,

Новы год, новы, да ўсё і святыя».

Усе людзі рады, усе весяляцца,

Новы год, новы, усе весяляцца.

 

На Божага Сына ўсё не наглядзяцца,

Новы год, новы, ўсё не наглядзяцца.

 

Слухае Толік маму, а думкі паплылі далёка-далёка ад дому. У ягоным уяўленні паўстае ўсё, аб чым матуля спявае. І вельмі ж дзіўным выглядае тое бачанне, ні вачам, ні вушам не дасі веры. А тады раптам такім блізкім і знаёмым здасца пачутае, што лёгка паверыць у яго, згадзіцца, што ўсё спеўнае адбывалася менавіта тут, на іхнім хутары, на Нясвіжскім Язаўцы.

 

А мама не сціхае, спявае і спявае.

Ціхая ноч, святая ноч!

Усё спіць, спіць даўно.

Толькі Маці Святая усцяж

Ціха ў яслях люляе Дзіця:

 

«Спі, Сыночак малы, люлі-люлі, спі!»

Угары усё гарыць

Серабром зорных крыг,

Хор анёлаў пяе пастухом

Аб Дзіцяці, што будзе Хрыстом,

Светлай песняй хвалы

Славяць Збаўцу зямлі.

 

Ціхая ноч, святая ноч,

Ў родны край завітай,

Людзям сум і тугу разгані,

Хай жа цешацца ў гэтыя дні,

У ціхую, святую ноч,

У ціхую, святую ноч!

 

Толік не даслухаў да канца маміных спеваў — заснуў. І прыснілася яму, што трапіў ён у густы-найгусты лес, не такі нізкарослы, як іхні Школьны, а ў самы сапраўдны — высокі, з магутнымі і кашлатымі елкамі. З гушчару з усіх бакоў песні чароўныя чуюцца. Таксама пра ціхую і святую ноч. А хто спявае іх, то й не зразумееш, бо нідзе нікога не відно. І раптам Толіку пачуўся нейчы голас:

— Гэта лясныя анёльскія спевы. Лес вітае цябе з Новым годам і святым святам Божага нараджэння. Слухай і сам вучыся…

«От добро, — думае Толік, — вярнусё дадому і буду разам з мамай спяваць…»

Нечакана бліжэйшая да Толіка елка сваю махнатую галіну-лапу падае — вітаецца з госцем. Разгубіўся Толік, не ведае, як адказаць велічнай гаспадыні. А тады працягнуў сваю руку ў рукавіцы і лёгенька, каб не пашкодзіць, паціснуў мяккія іголкі. Елка ж пачала кланяцца — варушыць усімі сваімі магутнымі галінамі. А песні загучалі яшчэ мацней, на гэты раз не толькі з-за елак, а і аднекуль з вышыняў.

Закруціўся Толік на месцы, каб убачыць тых спевуноў, ды нідзе нікога. І раптам песня аціхла, а замест яе пачалося шматгалосае птушынае пяянне. На ўсе лады і галасы, якія толькі можна прыдумаць, гучыць, звініць, трашчыць, чырыкае, заліваецца лес. Толік ажно вочы прымружыў ад захаплення.

— А чым жа я аддзячу вам, мае вы спевуночкі? Німа ў мяне нават крошак, — і ў доказ гэтага Толік запусціў руку ў кішэню, каб вывернуць яе, пустую.

Ды нечакана рука намацала не толькі хлебныя крошкі, а нават зернейкі жыта і цукеркі падушачкі. Дзівіцца Толік гэткай прыемнай неспадзяванцы, прабачэння просіць:

— Даруйце, пташкі, што пашкадаваў вам кашкі. Вось вам падзяка мая.

І высыпае на снег крошкі, зярняткі, кідае пад елкі падушачкі. І ніколечкі не шкада яму сваіх любімых цукерак: хіба ж можна шкадаваць нечага таму, хто табе дабро і прыемнасць робіць?

А тут новы голас прагучаў:

— Час табе дадому ісці, хлопча. Мама зачакалася, каб не спалохалася тваёй адсутнасці.

А куды ісці, Толік не ведае. Куды ні зірне, няма дарогі, адно елкі махнатыя сваімі вялізнымі галінамі-лапамі хістаюць. Круціцца Толік на месцы, пад елкі заглядвае — мо там сцежка якая відаць. Нідзе нічога. А цемра, здаецца, яшчэ гусцейшай стала, выцягні руку, то й пальцаў не ўбачыш. Страх падбіраецца да хлопца. А ў страху, як вядома, вочы вялікія. У Толіка таксама вочы круглымі сталі. Нечакана позірк ягоны да неба скіраваўся. А там — зорка яркая, ад святла, здаецца, лопнуць гатова. Падміргвае Толіку, дарогу яму паказвае. Рушыў хлопчык на тое вабнае святло-мірганне. І раптам зноў песня маміна загучала:

 

«Спі, Сыночак малы, люлі-люлі, спі!»

Угары усё гарыць

Серабром зорных крыг…

 

Толік усміхнуўся, да мамы ручкі свае выцягнуў. Рэальна, а не ў сне. А яна папрасіла:

— Не раскрывайся, сынок, а то холадно будзя.

Паправіла коўдру, пацалавала сына ў шчочку, пажадала добрай ночы, і песні-калядкі зноў паплылі з яе вуснаў…

 

10

Пасля Каляд дні пакаціліся да Вялікадня. Падрослыя хутарскія хлопцы-падшпаркі, Толіка бацькі яшчэ не пускалі, хадзілі па хатах, збіралі фарбаваныя яйкі — велікодныя валачобныя.

Затым у веснавых працоўных клопатах хутаране чакалі лета. Работа не давала прысесці. Парыліся пад сонцам, пацелі ад нязноснай працы ў спадзеве на добрыя набыткі і восеньскую лагоду. А каб было не так горача, заўсёды хадзілі басанож, як казаў больш адукаваны калгасны брыгадзір. Хутарская рэальнасць у каторы раз даказвала: працаваць — не языком малоць, а языком малоць — не дровы калоць.

Пазней сваёй беллю вабіла і дзівіла хутаран блёсткамі раўнюткае заснежанае поле, клікаў да сябе бліскучы лёд Сержановага лугу. А там зноў — Каляды-Коляды. Калядкі — добрыя святкі…

Так і нясуцца няспынна і нястомна дзень за днём, месяц даганяе месяц, год змяняе год. Ад усходу і да заходу сонца не маюць хутаране спачыну. Ад вясны да лета, ад восені да зімы. Ад нараджэння да смерці. І так круг за кругам. Дзе бокам, а дзе скокам. Дыхнуць няма калі, працуй хоць цэлыя суткі, а ўсёй работы не пераробіш. Здаецца, каб і цалюткую ноч калупаўся, і то не паспеў бы. Хоць ты суткі надточвай, каб даўжэйшыя былі. Як ні падаўжай дзень за кошт сну, а не меншае прарэх і недаробленых спраў.

Ды што там дзень альбо вечар — цэлага жыцця не хапае, каб дайсці да ладу, адчуць сапраўдную асалоду ад пражытага, мець радасць ад зробленага. Жываты да спіны папрырасталі. Бо вядома, што не хлеб за жыватом бегае, а жывот за хлебам. Мо таму ўсё жыццё то бягом, то подбегам, усё з аглядкай на недаробленае. Не агледзішся, як і з гэтага свету давядзецца сыходзіць — з адчуваннем віны за няздзейсненае, няспраўджанае і недажытае. Сынам і дочкам, унукам і праўнукам застанецца абавязак — дарабіць, дакончыць, даспяваць, дажыць. Але і іх чакае тая ж доля, што ў іхніх сваякоў і родных была: пакінуць сваім наступнікам недаспяванае і недамалочанае.

Адно ўсцешна: не чакалі манны нябеснай, не сядзелі карчом — нешта рабілі, дзейнічалі, варушыліся, вучыліся ў прыроды. А гэта самая дасканалая школа, якая вучыць дабру, кемнасці, працавітасці, настойлівасці, абачлівасці, ды хіба пералічыш усе цікавостці, якія мае прырода, і якімі яна не супраць падзяліцца з тымі, хто гатовы стаць яе партнёрам, супольнікам, сутворцам, а не намагаецца бяздумна гаспадарыць, браць і браць з яе прыпасаў, бязмежна карыстацца яе багаццямі, падпарадкоўваць усё сваім эгаістычным інтарэсам. Нездарма найбольш дасціпныя перайначылі вядомае мічурынскае выказванне, якое стала гучаць зусім з іншым сэнсам: мы не можам чакаць літасці ад прыроды, пасля таго, што мы з ёй зрабілі.

Ды ўсё-ткі ў гэтым неаб’яўленым супрацьстаянні чалавека і прыроды, відаць, першынство належыць капрамісу. Прыродзе не ўдаецца вылузацца з-пад улады чалавека, а чалавек на здольны апанаваць прыроднымі сіламі да той ступені, каб цалкам падпарадкаваць іх сабе. Дбайныя гаспадары паспяваюць сёе-тое карыснае пасеяць. А пасеянае абавязкова прарасце, узыдзе, зарунее, пацягнецца да сонца, набярэцца моцы, закаласіцца, выспее, папросіцца ў засекі, у сэрца, у душу, каб вырасціць з немаўляці рупнага чалавека, выхаваць дбайнага гаспадара, хоць і часовага на гэтай зямлі, ды сапраўднага пераемніка бацькоўскіх звычак працаваць да знямогі, жыць да радасці, гараваць цярпліва, весяліцца шчыра. Жыць у няспынных і нястомных клопатах, хоць, напэўна, калі б не стала гэтых клопатаў, то і жыцця сапраўднага не было б. Няхай сабе не заўсёды ў дастатку, няхай не кожны дзень са скваркай, але ж — жыць. Жыць, каб пасля раптоўна спатыкнуцца, а затым і зусім сысці ў нябыт, пакінуць гэты куточак, з якім зрадніўся, зжыўся, які хоць і выцягвае жылы, адбірае сілы, ды ўсё адно — найлепшы і наймілейшы за ўсе іншыя, мо і больш прыгожыя.

Бо ён — на гэтым свеце, сярод сваіх людзей, з якімі і гараваць, і шыкаваць лягчэй. Як тут бывае, то кожны ведае, а што і якое яно там, на тым свеце — на яго вышынях ці мо ў самых глыбокіх глыбінях апраметнай: што каму лёсам наканавана і пражытым жыццём заслужана, то аднаму Богу найвышняму вядома.

Так, людзі разумелі: гэты свет не заўсёды быў добрым да іх. А які той, нябачны і не асвоены, то хто ж яго ведае. Некалі, Маня помніць, нястомны на выдумкі дзед Мацейка пытаўся і ў сябе самога, і ў тых, што слухалі:

— От пайду я ад вас у свой свет. І ці буду я тагды ведаць, як вы там, на тым свеці жыць будзеце?

Дзеда Мацейку тады не ўсе разумелі, а вось у Мані словы гэтыя моцна заселі ў галаве. Доўга не давалі спакою, ажно пакуль яна не ўсвядоміла: гэта ж для жывых той свет завецца тым — нездарма кажуць: на тым свеце пабыў, калі некаму кепска стане. А для памерлых? Для іх жа той свет становіцца іхнім — сваім, гэтым, значыцца. А гэты, цяперашні, туташні, дзе ўсе яны сёння жывуць, будзе называцца для іх тым?

Во якая загадка жыцця, аказваецца…

 

11

Недзе за тыдзень да прыезду на Іванаў надворак нечаканых гасцей з калгаса адбылася тут дзіўная, але, як аказалася, знакавая, сустрэча-гаворка. Іван раненька ў калгас пакіраваў. Маня ж звыкла па гаспадарцы тупала, разважаючы над сэнсам іхняга хутарскога і чужога вясковага жыцця. Шукала перавагі таго і другога. Але прыплысці да нейкага аднаго берага не магла. Сама называла выгоды то хутара, то вёскі. А пасля сама ж выкрывала іхнія недахопы. Чаго аказвалася больш, то й не разбярэш.

Пакуль яна такім чынам «хвіласофствавала», як сказаў бы Валодзік Хвілосаф, на надворку азваўся нейкі мужчына. Аказалася, во дзіва дзіўнае, прыйшоў сам Хвілосаф. Як быццам пачуў Маніны развагі. У яе ж і праўда, калі ўбачыла яго, нешта ажно ёкнула ў грудзях — рэдкае супадзенне.

— Хто тут жывы? — паклікаў ён.

— Дак усе жывыя, — адказала Маня, прывітаўшыся. — А хто табе патрэбны, га?

— А ці ўдома Іван? — спытаў Хвілосаф. — У мяне, та-скаць, да яго справа.

— А я ні памагу табе? Хоць і злева, а не справа, — нечакана для сябе змайстравала Маня жарт.

— Чаму ж не? Паможаш, та-скаць, калі захочаш. Праўда, справа для мяне важней, — у тон Мані адказаў Хвілосаф, крыху памаўчаў, нібыта над нечым разважаў, а тады прамовіў: — Мне цвікоў са жменю трэба. Адно прасла плоту, та-скаць, разваліласё, дак трэба штакеціны прыбіць.

Цвікі на хутары тым часам, як і іншыя жалезныя прычындалы, былі асабліва вострай патрэбай. Бо дзе ты іх купіш тут? Трэба самае малое ў Сноў дабірацца. Ды і не танна каштавалі яны, асабліва для тых, у каго не рублі ў запсе, а адны капейкі. Таму Маня не спяшалася адказаць згодай.

— Ой, мой ты Валодзічак, я то мо і пашукала б, дзе яны, але ж ні ведаю, ці ёсцека тыя цвіке, і колькі іх там, мо лепей хай сам Іван імі распарадзіцца. Добро?

— А калі ён прыйдзе?

— Дак толькі вечарам, пасля работы.

— Ну, ладна, — згадзіўся Хвілосаф, але сыходзіць з надворка не спяшаўся.

— А што ты там добраё на свеці чуў? — задала пытанне Маня, каб не стаяць моўчкі. — Ты ж больш рухавы і дапытлівы, — пахваліла.

— Дак пра далёкаё я ні ведаю, — адказаў Валодзік. — А блізкаё ні вельмі добраё, та-скаць. А то і саўсім кепскаё.

— А што ж такоё сталасё, Валодзічак, га? — заклапочана спытала Маня.

— А ты хіба ні чула? Маладую дзеўку знайшлі ў прысадах каля дарогі, што са Снові ў Нясвіж. Нехто наздзекаваўсё і задушыў.

— А Божачкі, — пляснула рукамі Маня. — А хто ж там што натварыў? А чыя дзеўка? — спытала.

— Яшчэ ні знайшлі, чыя.

— А тых ці таго, хто гэдак напаскудзіў, знайшлі?

— Ты што? — здзівіўся Хвілосаф. — Яны ж ні сядзелі каля яе. Зрабілі сваю чорную справу і прапалі, та-скаць, уцяклі.

— І Пахомаў ні злавіў іх?

— Які табе Пахомаў. Там цэлы бобік міліцыі з Нясвіжа прыехаў. Шукаюць.

Маня не на жарт спалохалася: каб на іхнім хутары, ці мо больш пэўна — каля хутара, бо дарога тая крышку ўбаку, ды такое дзікае і недарэчнае здарэнне? Ніколі нічога падобнага не было, а тут…

Яны памаўчалі, думаючы кожны пра сваё. А тады нечакана Маня прызналася:

— А ты ведаеш, Валодзік, я тут без цябе тваім дзелам займалася.

— Не даходзіць нешто, та-скаць. Якім маім дзелам?

— Дак хвіласофствавала, як і ты, — Маня ледзь вымавіла гэтае цяжкае слова.

— Ну то й добро, — згадзіўся Валодзік. — Мне весялей будзе. Удваіх лягчэй праўду шукаць. А што ж цябе на хвіласофію, та-скаць, пацягнуло?

— Дак жыццё. Пра жыццё ўсё думала. Ці мо лепей сказаць пра смерць і жыццё.

— Ого! — здзівіўся Хвілосаф. — Гэта ўжо, та-скаць, вельмі высокая матэрыя. І што ж ты надумала?

— Ды вось меркавала, колькі за час свайго жыцця зямля забрала да сябе людзей, — Маня запытальна зірнула на Валодзіка, але той маўчаў, і яна працягвала: — Думаю, вельмі много. Але ўсё мало ёй, забірая і забірая. І мало хто сыходзіць туды па сваёй ахвоці. Праўда ж? — спытала. — Хіба што тыя, хто сам засіліцца. Але такіх жа ні вельмі много. Праўда? — спыталася зноў і на гэты раз ужо чакала адказу.

— Канешне, ні много, — згадзіўся Валодзік, але ў далейшыя развагі не ўключаўся, бо не раскатурхаў яшчэ сваю хвіласофскую думку.

— А хто ж тады вызначае, калі і якому чалавеку пара развітвацца з г э т ы м жывым светам, га? — задала пытанне Маня. — Пакідаюць жа яго не толькі тыя, хто шмат пражыў і добро напакутаваўсё, а і саўсім маленькія дзеткі. Тыя, хто не паспеў ні нарадавацца, ні наплакацца. Саўсім кароценькім аказваецца іхні зямны шлях. Праўдзівымі анёлачкамі выпраўляюцца яны на небо. Тады само сабой задаецца пытаннё: а за што?

— Ну, вядомо за што — за грахе, — адказаў Валодзік.

— Іш, які быстры. Але скажы ты мне, чалавеча, за чые грахе, га? Во дзе штука. Няўжо маленькаё дзіцятко, якоё яшчэ ніводнаго слоўка ні прамовіло, паспело так моцно саграшыць, што ні мае права на г э т ы м свеці пажыць?

— Дак мо расплачваецца яно не за свае грахе? — ужо на поўны свой хвіласофскі розум пачаў уключацца ў размову Валодзік. — Мо дарослыя, та-скаць, людзі, таты з мамамі так награшылі, што грэх гэты і дзецям іхнім астаецца?

— Але як жа ты вылічыш вагу таго граху кожнаму? Як? — насядала Маня. — Бо няма такіх вагаў, няма і бязмена такого, каб адмералі гэтаму дапушчальную норму, а таму недапушчальную. Як і хто праводзіць тую рысу, за якую ні можно заходзіць?

— Я думаю, ты ведаеш, што згодно са Святым пісаннем Бог дараваў грахі і вельмі вялікім грэшнікам. Нават таму разбойніку, які быў укрыжаваны побач з ім, дазволіў, та-скаць, у рай трапіць. Значыць, існуе такая верагоднасць.

— Ды як распазнаць яе нам, жывым людзям? Нас жа не толькі спакусы жыццёвыя пад’юшчваюць, але і чэрці штурхаюць у грахоўную бездань. Выходзіць, у пекло, га? А як абараніцца ад усяго заганнаго? Як? — усё больш залазіла ў глыбіні Валодзікавай хвіласофіі Маня.

А ці толькі Валодзікавай? Мо і ён не ведае ўсёй вышыні чалавечага падымання і ўсёй глыбіні чалавечага падзення. Бо жыццё людское не толькі з дабра і карысці сплецена. Ці паддаецца яму ўвесь той жыццёвы абсяг, які атачае кожнага чалавека?

«Ой-я-ёй, што гэта за навалач такая напала на мяне, якая не дае супакою, — сама сабе падумала Маня. — Нешто на такія развагі штурхае, што ажно самой страшно становіцца. Нашто мне ўсё гэто ведаць? Хіба ад таго ведання, нават калі б дайшла да самай яго сутнасці, лягчэй стало б? Пэўне ж, не. Тады нашто ламаць галаву, сушыць мазге? Але ж во прычэпіцца нейкая думка, і пакуль ты не дадумаеш яе да канца — невядомо якого? — ні адпускае».

І з гэтымі развагамі ў Мані таксама нявыкрутка. Яна мо ўжо і спынілася б, пайшла б займацца сваімі хатнімі справамі, ды не адпускае яе нехта — не, не Валодзік Хвілосаф, нехта іншы, нябачны, больш настойлівы і ўедлівы. Бо ўсё новыя загадкі загадвае. І Маня зноў звярнулася да Хвілосафа:

— А скажы ты мне, Валодзік, яшчэ во што. Ты ж больш за мяне, ды і за ўсіх нас ведаеш.

— Ого, каб я ўсё ведаў, то чаго я тут, на хутары, та-скаць, прападаў бы? — аджартаваўся Валодзік.

— Не, ты ні ўвільвай. Ты скажы: калі за ўвесь час зямля прыняла ў сябе гэтулькі памерлых людзей, што мо больш за тых, хто сёння жыве на ёй, то дзе яны дзеліся, га?

— Вядомо дзе — разлажыліся, зямлёй сталі.

— Дак, выходзіць, што зямля з кожным годам становіцца ўсё цяжэйшай? Праўда ж?

Тут ужо задумаўся Валодзік. Ён і праўда не ведаў, што адказаць. Што зямля прымае ў сябе памерлых, то праўда. Але ж праўда і тое, што зусім нядаўна яны жылі на гэтай зямлі. Так што на яе вагу гэта не павінна ўплываць. Аднак жа нараджаюцца новыя. І што атрымліваецца тады? Валодзік быў у нейкім замяшанні і адказаць адназначна не мог.

А Маня ўсё насядала:

— А калі так, то ці не тармозіцца тады рух зямлі ў тым нябачным нам свеці ці сусвеці? — спыталася зноў.

Чула Маня і гэткае слова — «сусвет», але сэнсу яго не разумее да гэтага часу. Пра неба, нават сёмае, казаў у сваіх пропаведзях бацюшка Сноўскай царквы, а вось пра сусвет не расказваў нават іхні хутарскі дзед-усёвед Мацейка.

— Відаць, не, не тармозіцца, — пачаў разважаць Хвілосаф. — Бо калі зямля, та-скаць, становіцца цяжэйшай, то і рух яе будзе больш стабільным, — ужо з большай пераконанасцю казаў ён. — А калі вялікая маса набярэ, та-скаць, хуткасць, спыніць яе цяжэй, чым нешто малоё. Тым больш, што зямля цэжэе не толькі ад пахаванняў, — такім адказам Хвілосаф усё ж згаджаўся з Маняй. — А колькі снегу зімой, та-скаць, падае на яе з неба? Да гэтага яна была бясснежнай, а тады раптам навалілася яго столькі, што цяжар цісне, та-скаць, на зямныя грудзі.

— Ага, вось чаму зімой бываюць завірухі і кудасы, — ні то жартам, ні то сур’ёзна прамовіла Маня. — Хуткасць зямлі павялічваецца і яна, гэтая хуткасць, пачынае зрываць і круціць снег, ён і віруе ўсё мацней і мацней. Так выходзіць? — спытала Маня.

— Ну, не зусім так, — няпэўна пачаў Хвілосаф. — Та-скаць, снег круціцца ад ветру…

— А вецер ад чаго? — не здавалася Маня. — Хіба не ад хуткасці зямнога вярчэння?

— Дак, — пачаў Хвілосаф, але яго перапыніла Маня:

— Ну, ладна, тут ты ні ўсё ведаеш. А скажы ты мне, як гэта хапае на зямлі месца, каб рабіць усё новыя і новыя пахаванні? Іх жа вэнь колькі патрэбно, каб пахаваць усіх памерлых. І ў вайну забітых вельмі ж много. А войны, як ты ведаеш, ніколі не сціхалі і не спыняліся на зямлі. Праўда ж?

— Ну, так, — згадзіўся Валодзік. — Але ж і зямля, та-скаць, не маленькая.

— Не, не маленькая. Але ж ні ўся зямля гэта зямля. А лес, а мора, а вада, а балота? Там жа ні хаваюць людзей, — не згаджалася Маня.

— Ну, чаму? У лесі хаваюць.

— Добро, хай сабе ў лесі.

— І ў моры тонуць караблі, а людзей тых ні заўсёды знаходзяць, — прамовіў Валодзік.

— Добро, хай і гэто, — згадзілася Маня. — Але ж усё адно: ці не жывуць сённяшнія людзі на былых, колішніх людскіх пахаваннях, на магілах, значыцца?

— Мы то не, — з пэўным хістаннем адказаў Хвілосаф. — А іншыя? То хто ж яго ведае. І ці можно, та-скаць, на цэлыя вякі запомніць месцы ўсіх ранейшых пахаванняў? — сумняваўся ён.

Маня ж, як загіпнатызаваная ці прышпораная нейкай нябачнай сілай, задавала ўсё новыя пытанні:

— А ці перадаюць пахаваныя ў зямлі людзі гэтай жа зямлі сваю былую энергію? — яна пільна зірнула ў вочы Хвілосафа, адчуўшы ягоныя хістанні. — Толькі праўду кажы, Валодзічак. Ці аддаюць ёй свой нораў, сваю радасць і свой боль, свае звычкі?

— Мо, та-скаць, і забірае ўсё гэта ад іх зямля, — Хвілосаф не быў перакананы ў праўдзівасці сказанага, а таму адказваў няўпэўнена. — Але ж нічого гэтаго нікому ні відаць.

— Добро, калі зямля ўсё гэто забірае, то куды яно дзяваецца? Ні можа ж яно знікнуць бясследно? Праўда?

— Ні можа, — згадзіўся Хвілосаф.

— Дак мо ўсё яно становіцца сокамі зямлі? — прыпірала да сценкі Маня. Хвілосаф ажно дзівіўся яе развагам. — А калі так, то сокі тыя законным парадкам пераходзяць у дрэвы, расліны, у жыто і пшаніцу. І мо ў ваду, тую, што ў калодзежы. А праз іх і ў нас, у цябе і мяне, у звяроў і пташак — ва ўсіх жывых. Так, га?

— Ну, так, сокі зямлі і праўда жывяць, та-скаць, усё жывоё на гэтай зямлі, — згадзіўся Хвілосаф.

— Выходзіць, што разам з памерлымі тоё зніклаё з г э т а г о жыцця, тоё, чаго мы сёння ні бачым, не знікае цалкам, зусім, дарэшты? Значыць, яно недзе існуе, а пасля зноў вяртаецца да людзей? Так?

— Відаць, што так, — зноў згадзіўся Хвілосаф.

Маня, падахвочаная нейкай невядомай сілай, наступала яшчэ больш рашуча:

— Выходзіць, нішто зробленаё чалавекам, не прападае, не раствараецца невядомо дзе? Тады выходзіць, што яно ўплывае на паводзіны і характары жывых людзей, на нас з табою? І перадаецца нам, так?

— Ну, тут ні ўсё так просто, як кажаш ты, — разважыў Хвілосаф, але дакладных і пераканаўчых аргументаў, каб запярэчыць, не знаходзіў.

Яны зноў памаўчалі. Маня ж тым часам не астывала:

— А мы ж усе спажываем тоё, што дае нам зямля. Праўда? А тоё дадзенаё нам яе сокамі напоўнено. Выходзіць, сокі зямлі могуць быць атрутнымі, раз ад іх паміраюць? Але для каго? І калі, га?

Валодзік маўчаў і толькі здзіўлена пазіраў на Маню.

— А зямля ж прымае ў сябе ні толькі людзей, — працягвала яна. — Кароў, коней, ваўкоў, іншых звяроў, пташак, кузурак таксамо яна бярэ. Словам, усё некалі жывоё з часам аказваецца ў зямлі, становіцца мёртвым. Але ж мёртвым для гэтаго свету. Праўда? А як яно ўсё на т ы м свеці адбываецца, га?

— Але ж ты і закруціла. Во загнула, та-скаць, дак загнула. Тут і спрачацца цяжко. Тут і дзед-усёвед Мацейко ні памог бы. Відаць, ты ў сваім мінулым жыцці была хвілосафам?

— Ты што, звар’яцеў ці мо здурнеў? Якоё маё мінулаё жыццё? Я ж жывая яшчэ! — Маня ажно перахрысцілася.

— А ты ні ерапенься, та-скаць. Мудрыя людзі кажуць, што ў кожнаго некалі было ўжо сваё жыццё. І ён некім некалі, та-скаць, ужо быў. А цяпер жыве па-новаму і мае саўсім новы характар, новую прафесію, новыя прывычкі. Але тоё мінулаё ні пакідае яго назаўсёды. Час ад часу, хоць яно і пад замком, дае пра сябе знаць, праяўляецца, та-скаць, у дні сённяшнім.

— Ну, гэта толькі ты, хвілосаф, можаш да гэтаго дадумацца. Мне ж лягчэй жыто жаць, там хвіласофіі ні трэба.

— Ні скажы, — запярэчыў Валодзік, і было не зразумець, ці то ён апраўдвае яе хвіласофскія развагі, ці то не згаджаецца, што без хвіласофіі жыта жаць лягчэй.

Маня ажно цяжка ўздыхнула і развяла рукамі. Пасля паправіла на галаве хустку, якая падчас гэтай гарачай для яе гаворкі спаўзла на шыю, перавязала пад барадой вузельчык і прамовіла:

— Ну й стамілася я ад гаворкі з табою.

— А ты думаеш, мне лёгко? — прызнаўся Хвілосаф. — Іш, што выйшло? Я ішоў па цвікі да Івана, а ты забіла мне, та-скаць, такі цвік, што прыйдзецца добро галаву паламаць, каб дастаць яго.

Маня ўсміхнулася:

— Ну, табе гэта прасцей. Ты ж спрактыкаваны, ты гэто ўмееш.

— Ну, то бывай. А я пайшоў, та-скаць, цвік даставаць, — пажартаваў Валодзік. — А вечарам усё ж прыйду да Івана. Па праўдзівыя цвікі…

І Хвілосаф пайшоў па вішнёвых прысадах, нешта мармычучы сабе пад нос і размахваючы рукамі.

Маня ж паступова астывала ад разгарачанасці і таго імпэту, з якім нечакана для сябе так горача спрачалася — ці мо праўдзівей дыскутавала? — з самім Валодзікам Хвілосафам. От калі даведаецца яе Іван, во будзе смеху. А калі Валодзік іншым раскажа? І назавуць яе тады Маняй Хвіласофкай, ці мо Хвіласафіняй, партнёркай Валодзіка Хвілосафа?

— Дак мо ён праўду казаў пра маё мінулаё жыццё? — Маня адчула, як раптоўна горача стала яе шчокам. — Ой, не. Не трэба больш так мазге свае сушыць, — загадала сама сабе. — Як быццам у мяне іншых клопатаў мало. Даруй мне, Божанька, грэх мой, не ўводзь мяне ў спакусу, — яна тройчы перахрысцілася. — Збаў мяне, Божа, і ўсіх нас ад бяды, ад нядобраго і злого, якого і без нас хапае на гэтым свеці, хай яно спрахне…

 

12

Пайшоў Валодзік Хвілосаф. Пайшла Маня. А за імі адразу і дождж пайшоў. І не дождж зусім, а самая сапраўдная навальніца. Ды такая, якія рэдка калі на хутар накідваліся. Здаецца, нічога на дождж не паказвала. Толькі што неба было чыстым, свяціла сонейка, і на табе. Раптоўна набеглі хмаркі і адразу ж пачалі ператварацца ў чорныя хмары. Яны шпарка акружалі сонца, якое схавалася ад іх за іншыя, больш празрыстыя хмары-воблакі. Але хіба можна перахітрыць чорную сілу назойлівых і каварных разбойнікаў?

Перамаглі чорныя хмары. Не аказалася на небе сонейка. Ніводны праменьчык не праб’ецца праз чорную завесу. Стала так ціха, што ажно вушы аглухлі. Не варухнецца ніводная травінка, не кранецца ніводзін лісток, паветра і тое застыла нерухома. Цішыня такая напружаная, што, здаецца, ажно звініць. І адразу ж густая цемра атуліла ўсё наваколле. Яна імгненна насоўвалася на пабудовы, на дрэвы, на людзей — быццам нябачная ненажэрная істота намагалася праглынуць усё навокал. Стала так цёмна, што хоць вока выкалі. Не заўсёды восеньская ноч бывае такой чорнай, як гэты вясновы дзень.

А тады пачуўся нейкі незразумелы шумок-гудзенне. Як бы гул вялізарнага пчалінага роя. Далёкі, густы, настойлівы. Мо гэта церліся адна аб адну нябесныя чорныя хмары, змагаючыся за месца каля сонца? З кожнай секундай гул набліжаўся, станавіўся мацнейшым, ціснуў на вушы. Слабенькі ветрык варухнуў лісце, зашалясцеў дрэвамі. Ад вушэй адлягло.

Пачалі падаць рэдкія кроплі. Няспешна, размерана, быццам іх выпускалі з неба праз роўныя прамежкі часу. Кроплі былі такія буйныя, што невядома адкуль яны толькі браліся. Як стукне такая па бураках ці салаце, дык адразу да зямлі прыгінаецца ліст.

Ветрык імкліва станавіўся ветрам. Ва ўсе бакі пачалі хістацца кусты, высокія агародныя расліны, нават трава-мурава. Зарыпеў частакол у плоце. У хляве назойліва заскрыгаталі на ржавых завесах перакошаныя дзверы. Ляпнула незачыненая фортка-люфцік у акне.

Без усялякага перапынку вецер ператвараўся ў буру. Ягоны гул, шум дрэў, якія гнуліся да зямлі і ажно стагналі ад натугі-супраціўлення, віраванне паднятага з зямлі смецця, трымценне аконнага шкла, звонкае бразганне паваленага вядра, якое кацілася па надворку — усё злілося ў неверагодную гукавую какафонію, з якой не здолеў бы саўладаць ні адзін нават самы здатны дырыжор.

Дождж набіраўся моцы. Асобныя кроплі гублялі вагу, ператвараючыся ў імклівыя вадзяныя струмені. Вадаспад мацнеў, станавіўся ўсё больш густым, аж пакуль не стаў суцэльным. Сапраўдная вадзяная сцяна, ужо без аніякіх струменяў і кропель з моцным шумам і грукатам абрынулася на ўсё зямное. Тут каб хто нават намагаўся схавацца, то не ўдалося б.

Маня ледзь паспела пазачыняць дзверы ў хлеў, у куратнік, унесці ў сені пустыя вёдры і чыгуны. Ускочыла ў хату ўжо пад дажджом. У адно імгненне сукенка прыліпла да цела, па валасах струменіла вада. Толік спалохана пазіраў то на маму, то на вокны, за якімі раз за разам пачала разрываць чорнае неба маланка. Далёкі гром наблізіўся і грукатаў разложыста, прывольна, здаецца, проста на надворку.

Маня пераапранулася, запаліла і паставіла на стале грамнічную свечку — каб не стукнуў у хату гром, села на ложак, прыхінула да сябе Толіка і пачала шаптаць засцерагальную малітву ў спадзеве, што нечаканая бяда абміне іхнюю хату, іхні двор і іхнюю жыўнасць. А Толік нечаканае пытанне маме задаў:

— Мама, у цябе німа цвілого хлеба?

Маня спачатку не зразумела сынавага пытання, а пасля да яе дайшоў ягоны страх і яна адказала:

— Грому баішся? Ды тут цвілы хлеб ні паможа. Вялікая навальніца і гром моцны. Ні бойся, я з табою.

Навальніца грукатала хвілін пяць, не больш. Праўда, Мані з Толікам здалося, што мінула цэлая вечнасць. Але і за гэты кароценькі час нябесная вада заліла ўсе разоры на агародзе, усе нізінкі на сотках і надворку, ператварыўшы іх у вялікія і бліскучыя вочы невядомай жывёліны. Яе брудныя патокі былі такія бурлівыя, што вымывалі з градаў памідоры і капусту, сапраўднымі рэчкамі нясліся з невялікіх пагоркаў калгаснага поля на больш нізкі поплаў. Там, відаць, было ўжо цэлае мора разліванае.

Навальніца спынілася гэтак жа нечакана, як і пачалася. Вадзяная сцяна аслабела, змізарнела, а пасля і зусім знікла, акрапіўшы наастатак усё дробным дожджыкам. Гэтак жа раптоўна з цемры выглянула сонейка. Заззяла так ярка, як не свяціла да навальніцы. Яно на ўсе вочы дзівілася таму, што паспела натварыць на ўсім хутарскім прасторы вадзяная залева.

Разам з усім гэтым на хутар апусціўся поўны і ўсеабдымны паслянавальнічны спакой. Цішыня стала такой чуйнай, што чуваць, як коціцца зверху па лісцях вішні кропелька. З лісціка на лісцік, з галінкі на галінку і — шпок на размяклую зямлю. А прагучала гэтае шпоканне мо гучней за самы моцны гром. Ва ўсякім разе так падалося Мані, якая адчыніла дзверы з сяней, стала на парозе і пазірала на тое, што нарабіла на надворку навальніца. Маня на ўсе грудзі ўдыхала паветра, насычанае нейкім невядомым водарам, моцнымі пахамі, прыпраўленае маланкавай пругкасцю. Яно бадзёрыла і ажно кружыла галаву, рабіла лягчэйшым і больш рухавым цела.

Гэтая ціша, відаць, здзівіла ўсё жывое, захапіла ў свой палон нават вецер. А мо ўсіх так напалохала навальніца, што не могуць ачухацца, да сябе дайсці? Бо ніхто не адважваўся першым парушыць гэтае незвычайна маўклівае маўчанне. Трывала яно даволі доўга, пакуль не знайшоўся-такі смяльчак. Як толькі Маня адчыніла дзверцы куратніка, на мокры надворак выскачыў певень. Спачатку ён прыгнуў галаву да самай зямлі, дзюбнуў яе мокры грудок, пасля высока задзёр свой чырвоны грэбень — мо правяраў, ці не будзе ліцца зверху, выгнуў шыю і закукарэкаў. Ды так гучна, што Маня ажно сцепанулася:

— А каб цябе…

Яна не дагаварыла свайго пакарання, бо зразумела, што певень гэткім чынам абвяшчае аб заканчэнні буры з навальніцай, кліча сваіх нясушак на волю, на надворак, на поле, дзе хутка з’явіцца для іх шмат спажывы. Каб агледзець усю макрэчу, на паверхню пачнуць вылазіць з зямлі дажджавыя чарвякі, вунь на градах яны ўжо з’явіліся.

Памаўчала наваколле і пачало ажываць. Прамытымі і пасвяжэлымі галасамі заспявалі птушкі, аднекуль узяліся матылькі і пачалі кружыць над мокрымі кустамі. Недзе слабым пакуль голасам азвалася жабка, ёй ляніва адгукнулася падпадрубная рапуха. І ўсё ажыло, заспявала, затрапятала, заварушылася. І ў кожнага свая непаўторная мелодыя, свая песня.

Маня ўздыхнула: «Ага, слухай, Маня, слухай. А хто за цябе парадак на надворку наводзіць будзе? Іван невядомо калі вернецца. Хоць па гэткай гразі шмат ні наробіш», — як бы супакоіла сама сябе і пайшла займацца пакуль што хатнімі справамі.

 

13

— Ну што, Іван, дай пяць, — старшыня калгаса з сімвалічнай для заходнебеларусаў назвай «17 Верасня» падаў руку і Іван хуценька працягнуў сваю, па звычцы церануўшы ёю аб порткі-галіфэ на сцягне, нізка схіліў галаву — як перад сапраўдным начальнікам. — І дай божа, у добры час пачаць, — прамовіў старшыня, хоць Іван не зразумеў, пра што ён. — Казаў я табе, што ты будзеш першым? Казаў, га?

— Дак, — паспрабаваў нешта гаварыць Іван, то апускаючы галаву, то падымаючы.

Ён пазіраў старшыні то ў вочы, то на ягоныя хромавыя боты, якія ў адрозненне ад Іванавых кірзавых былі так начышчаны, што ажно блішчалі. Іван мо хацеў запярэчыць, але Гарушка не слухаў яго і працягваў:

— Тады давай правядзём шырокае абмеркаванне ў вузкім коле, — старшыня ажно рукі пацёр ад сваёй дасціпнасці. — Толькі ты, Іван, не гуляй у маўчанку. Казаў я табе, што цябе першага пераселім з хутара? — і, не звяртаючы ўвагі на Іванава мармытанне з пакашліваннем: «Казаць то казалі, але ж...», прамаўляў далей: — Казаў. І ад слоў сваіх не адмаўляюся, не-а. Як лепшага колішняга шахцёра і сённяшняга рупліўца на калгасным полі. Як нязменнага дэпутата. І хату табе новую збудую. А ці выбраў ты, куды хочаш пераехаць? — без развагі задаў балючае для Івана з Маняй пытанне.

Івану ж найперш смылела не тое, куды з’язджаць, а навошта акурат сёння рушыць звыклае, нашто чапаць нечапанае. Таму да яго не даходзіла нечакана хуткае і безапеляцыйнае старшынёва рашэнне: ссяляцца. Рашэнне без спросу, без тлумачэння, без парады з гаспадарамі. Дак а хто тут тады гаспадар? Паспрабуй спытай. Такі адказ пачуеш, што і не рады будзеш. Ссяляйся — і ўсё тут. Не твая гэта справа, не тваёй галавы клопат. Ты працуй — калгас мацуй, а думаць за цябе ёсць каму.

Ёсць больш галавастыя, у іх розум спрытны, іхнія галовы мудрэйшыя, вочы больш дальнабачныя, а памкненні адны — не паказаць перад яшчэ большым начальнікам сваю нерашучасць альбо, крый божа, сумненне. Сказалі рабіць — рабі. Рабі адразу, хутка і моўчкі і станеш першым, можаш нават ордэн атрымаць. Думаць і пытацца пасля будзеш, калі дазволяць. Цяпер жа не час, ёсць каму за цябе думаць. Тым больш, што гэта першы прыклад. А прыклад, вядомая рэч, поклічным павінен быць. Дак чаго тут нюні распускаць, чаго размазваць-рассусольваць, чаго даказваць, што вада мокрая, калі ўсё і без таго ясна і зразумела: ногі ў рукі, сяннік за плечы і — у вёску. Хопіць дзік-дзікаром сядзець пасярод поля, няма чаго хавацца ў збожжавых мыдлях. Да людзей, у хаўрус, у кагал, у сябрыну…

— Ой, старшынька ты наш, дак жа нам і тут гэдак добро, — падпускае ласкі ў голас Маня. — Гэдак хорашо. Жывём, як у Бога за пазухай. Нашто ад дабра дабро шукаць? Нашто нам тыя невядомыя залатыя горы? Куды і чаго перціся на злом галавы? Тут жа вэнь колькі прастору, усім хопіць…

— Што вы за дзікуны? — дзівіцца старшыня. — У вас жа тут ціш ды глуш, як у магіле.

— А нашто нам шум ды гам? І няпраўда ваша, зусім ні самотна тут, — смела не згаджаецца Маня. — Хоць і адны ў полі, а весела. Праўду кажу. Гэта мо там у вашых вёсках усе ніжэй травы і цішэй вады. А ў нас не, — Маня не заўважыла двухсэнсоўнасці сказанага і працягвала: — У нашуй хаці ні адзін раз і танцы былі, і ігрышчы. І ў Васіля Пулікоўскага, і ў Валодзіка Кусабуцкага…

— Во-во, за гэтымі танцамі-шманцамі вы скоро і пра калгас забудзецяся, — астудзіў Маніну радасць старшыня.

— Не, старшынька. Ні ваша праўда, — не губляла смеласці Маня. — І ў калхоз мы ходзім. І той мінімум ваш вырабляем. А як жа? Бо пасярод калхознаго жывём…

— Ага, — умяшаўся брыгадзір. — Праўда, як дупа — кожны сядзіць на сваёй. Добра гусей пасвіць у калхозным. І карову падпасваць. І ўкасіць калхознага добра... Гэта табе ні пры Польшчы — на два бокі аладкі мазаць, — засмяяўся. — Што тут мазгаваць, сказалі голы збірайся, голы й гатоў…

Маня злосна зірнула на гаваруна — не лезь, куды цябе не клічуць, і працягвала:

— Нам і пры Польшчы аладак не хапала, каб на два бокі мазаць. І да хаты свае прывыклі. Добро тут, хорашо, чым радней — тым даражэй, — паўтарала. — Бо як растрасём яе, то й не збяром на новум месцы...

Але старшыню на мякіне не правядзеш.

— Не рабіце з мухі слана. За каго вы мяне прымаеце? — стаяў на сваім Гарушка. — Старшыня я вам ці не старшыня? — Пры гэтых словах ён, здаецца, ажно падрос. — Хіба не разам з тваім Іванам вугаль у шахтах дзяўблі? — Гарушка прыціх і неяк асабліва горда зірнуў на Івана.

— Дак разам, а як жа, Аляксеявіч... — адгукнуўся Іван з нейкай невыразнай надзеяй. — Але праўду Маня кажа, як развернем гэтыя вуглэ, — гнуў ён сваё, — то й ні пазбіраям. Старая хата, праўда, — як бы апраўдваўся. — Я як купляў, то старая была ўжэ. А грошай на новаё дзераво ні было, — тлумачыў ён са скрухай. — Іх і цяпер німа. Дак...

— Дак хопіць табе «дакаць» ды плакацца, Іван, — пачаў злавацца старшыня. — Нагаварыў тут тры бочкі арыштантаў. Што ты на голым месцы праблему ствараеш? Во дажыліся, дэпутата і таго ўгаворваць трэба. Не, каб першы, каб сам папрасіўся… Не забівай сабе голаў. Я ж кажу, што памагу. Не верыш, ці што? Пазыку дам...

— Пазыку?! Гэткае дабро так возьме за рабро, што і не дыхнеш, — Маня дзівілася гэткай старшынёвай дабрыні: бач, якія залатыя горы абяцае.

— Дак калі ж мы аддамо яе, Аляксеявіч? — скрушліва прамовіў Іван.

— Хіба на том свеці вугалькамі, — прашаптала Маня. Іван злосна зірнуў на яе і працягваў:

— Вы ж ведаяця, у калхозі больш «спасіба», чым грошай, адны палачкі ставяць, — сказаў і адразу прыкусіў язык: во ляпнуў, пасадзяць яшчэ, не паглядзяць, што дэпутат. Азірнуўся: добра, што міліцыянта, Пахомава, тут няма. Хуценька паправіўся: — Грошай ні сабралі, Аляксеявіч.

— Гэта праўда, — паддакнула Маня. — Працуем, працуем а пахваліцца няма чым.

— Не перажывай, Іван, не пералівай з пустога ў парожняе. Я ж кажу, будзе табе новая хата, — паўтараў старшыня. — На ўсе сто зробім. Двух зайцоў заб’еш. Пазыку дам, паўтараю.

У гэты момант не сцярпеў брыгадзір, напаўголаса падкузьміў Івана:

— Ага, на халяву і соль салодкая. Але на чужом гарбу ў рай не заедзеш.

На гэта Маня не прамінула адказаць:

— Ні смейся, рабе, будзя і табе.

Старшыня патрос яму кулаком і працягваў:

— Работу добрую дам. Адробіш, яшчэ і сабе зарабляць будзеш, — на гэтых словах Маня прашаптала сама сабе пад нос: «Ага, на пабягушках будзеш, бо на другоё нос ні дарос», але Гарушка альбо не пачуў, альбо не звярнуў увагі. — Дэпутат ты ўрэшце, ці не? Перадавым чалавекам павінен быць, а ты-ы, — старшыня махнуў рукой. — Але не дрэйф, выплывем…

— Дзіпутат, — панура адказаў Іван. — Але гэта ж трэба па вушы ў даўге залезці. Ці дажыву я да тае пары, калі адраблю? — гне ён сваё. — Быў конь, ды з’ездзіўсё…

— А ты што: паміраць ужэ сабраўся? — з усмешкай прамовіў старшыня. — Ды ты такі цягавіты, што і мяне перажывеш, — пахваліў. — Не трусь, Іван, будзе табе новая хата, — паўтарыў страшыня і зірнуў на тых, што прыехалі на возе: — Ну што, хлопцы, пачынайце.

Хлопцам тым было каму за сорак, а каму мо больш за шэсцьдзясят. Іван ведаў іх — калхознікі з Вялікай Ліпы.

— Дак мы ж і ні сабралі нічого, — запярэчыў Іван. — Куды што з хаты дзець, га?

— Ага, і дзе жыць будзем, пака пераедзем? — дадала Маня. — І куды? Мы ж яшчэ ні рашылі...

— Не загаворвай мне зубы, не баляць яны. Перастань з ветру вяроўку віць. Маглі даўно рашыць, — пачынаў злавацца Гарушка. — Ведалі, што будуць ссяляць? Ведалі. А пажыць можаце і ў бацькі твайго, Іван, ці ў брата Мікалая, блізка ж яны, хадзіць далёка не трэба, — разважыў старшыня.

— Ведаць то мо й ведалі, — згадзіўся Іван, а Маня так сярдзіта зірнула на яго, што ажно іскры з вачэй пасыпаліся. І каб зменшыць віну перад ёю за сваю дасведчанасць, паправіўся: — Але ж ні думалі, што гэдак скоро...

І навастрыў вушы, на ляту схапіў старшынёву прапанову пажыць у свайго бацькі:

— А што, ні ўсіх будуць ссяляць? — спытаў абнадзеена. — Брат мой тут астанецца? І хто яшчэ?

— Ды не, — астудзіў старшыня. — Не так ты паняў. Ссяляць будзем усіх. Але не адразу. Цябе першага. Іншых пасля. Калі адразу, то цесляў не хопіць.

— А-а-а, — панура прамовіў Іван. — А куды ж нам ехаць? — спытаў нібыта ў самога сябе.

— Дак мо хіба ў Сноў? — падала голас Маня.

— Як гэта ў Сноў? — ледзь не закрычаў старшыня. Толік ажно вочы прыжмурыў: каб не ўдарыў невядомы дзядзька бацьку, і цясней прыціснуўся да маці. — Што ты мне голаў дурыш? Па другому кругу пайшоў? Ні пляці кашалёў з лапцямі! Там жа другі калхоз! Дру-гі, панімаяш, га? — старшыня ажні крывёю наліўся. — Ні валяй дурня! Там і працядацяль другі! Хіба забыўся? Ці мо хочаш на арэхі палучыць, га?

— Дак, гэта во… І праўда, — пайшоў на папятную Іван. — Там жа Аляксанін.

— Во-во, Аляксанін, — пацвердзіў Гарушка. — Дак чаго ты сваё права правіш? Хочаш да яго ўцячы? Ад мяне? А чаго ж мы тады разам у шахце былі? — падабрэў старшыня. — Не пары ярунды, а то як возьмем за шкірку, не рады будзеш, — зноў напусціў суровасці.

— Дак брат мой там жыве, Петрык, — патлумачыў Іван, бо згадка пра шкірку не на жарт напалохала яго. — Той, што Стасю ўзяў, — дадаў як самы важкі аргумент, нібыта старшыня і праўда ведаў тую Стасю.

— Стасю ці Югасю, мне якая розніца. Хопіць там аднаго Гэтэвіча. Нам таксама яны патрэбныя, — як бы падсумаваў Гарушка. — Зрэшты, не пудры ты мне мазгоў, Іван. Сталы чалавек, а блэндаеш, як малы.

— Не-е, без паўлітры з вамі ні разбярэсся, — развёў рукамі брыгадзір, але яго астудзіў позірк старшыні.

— А ні трэба браць нахрапам, — злосна прамовіла Маня. І прагучала гэта так, што сказанае магло датычыць як слоў брыгадзіра, так і самога старшыні.

 

14

Кіраўнікі двух суседніх калгасаў — імя Калініна, што ў Снове, і «17 Верасня», што ў дзвюх Ліпах — Вялікай і Высокай, здаўна супернічалі між сабой: хто стане больш перадавым. Па рознаму выходзіла. У нечым вырываўся наперад Аляксанін, у іншым перамагаў Гарушка. Але абедзве гаспадаркі лічыліся на былых заходнебеларускіх землях моцнымі, на іх абапіраліся ў раёне, імі хваліліся перад Мінскам, а то і перад Масквой. Таму падтрымлівалі і з раёна, і з цэнтра: свае перадавікі, маякі, так сказаць, павінны свяціць ярка, каб святло іхняе і клопат тых, хто гэтае святло запаліў, былі далёка відаць. Каб яшчэ больш высокае начальства заўважыла і не папікала, каб хваліла і адзначала прэміямі, а калі пашанцуе, то і ордэнамі. А маяк не толькі на туманным моры важны. Не замінае ён і на калгасным полі. Здалёку пазнаюць па ім лепшых.

Вось зараз самы час некаму з іх запаліць той маяк, які дадасць асабістага гонару і грошай на такую важную кампанію. Але ў хутарской справе пакуль што ў перадавікі вырваўся Аляксанін. Ягоны калгас нават у пастанове ЦК КПБ і Савета Міністраў аб ссяленні з хутароў падалі як прыклад. Ударнікам Аляксанін выглядае: усе 540 хутароў дакляруе ссяліць за тры гады, пазыкі калгаснікам высокія абяцае.

Ды Гарушка ведае, што хітруе ягоны супернік: знарок гэткі тэрмін узяў, каб апярэдзіць, так сказаць, перавыканаць, паказаць, што да самага «не магу» пранікся партыйнай справай і таму датэрмінова спраўдзіў абяцанае. А за гэта вядома што бывае — і слава, і грошы, і ўзнагароды, і прэзідыумы ганаровыя на розных высокіх сходах. А з тых прэзідыумаў далёка відаць. Ды і седакі ў прэзідыуме не простыя, людзі ганаровыя, а значыць, уплывовыя, ва ўсіх навідавоку. Таму мусяць старацца яшчэ больш. Вунь колькі пассяляў Аляксанін хутаранцаў і ўсё мацней стараецца. Яму і з раёна падтрымка большая, і з вобласці — ведама, у самую пастанову ЦК патрапіў. А трапіў мо не без пратэкцыі. Ніхто асабліва не абмяркоўвае, а сам Аляксанін не надта хваліцца, што яго родны брат засядае ажно ў Маскве. У міністэрскім крэсле. Зразумела, што такое высокае братава становішча адгукаецца і ў Снове.

Ды не паддасца Гарушка. Ён і без згадкі ў пастанове, без высокапасаднага брата дакажа, што корань любой справы не ў высокай падтрымцы, а ў арганізацыі працы. А тут ужо ён пастараецца, вопыту і настырнасці хопіць, паглядзім тады, хто першы будзе рапартаваць. Хоць без спрыяння зверху, вядома, цяжка. Найперш з грашыма, бо на пазыкі людзям вунь колькі патрэбна. Яны то мо і самі папаўнялі б калгасную касу, але ж раённае начальства таксама не дрэмле: яму таксама пахвальба не лішняя. Таму ўжо не адзін раз далучалі і да калінінцаў, і да вераснёўцаў слабыя і адстаючыя гаспадаркі. Так з калгасаў-карлікаў вырасталі вялікія і моцныя. Выгада відавочная — адстаючых у раёне менее, а заможныя гаспадаркі вымушаны папраўляць становішча нягеглых за свой кошт і зноў моцна на ногі станавіцца.

Гарушка вырашыў зарабляць грошы на льне: перспектыўная справа з усіх пазіцый. Тут табе і грошы, і слава. Таму і націскае на развіццё гэтай прыбытковай галіны. Наствараў спецыяльных звенняў, падабраў маладых, а, значыць, амбіцыйных звеннявых, падтрымлівае іх, хваліць пры любым выпадку, а тыя і рады старацца. Добра пайшлі справы. Абагналі нават Аляксаніна. На апошняй раённай нарадзе сакратар райкама партыі Сіротка пахваліў Гарушку і лёгка паўшчуваў Аляксаніна: што ж вы, маўляў, перадавое месца саступаеце.

Але пакуль той будзе выпраўляць становішча, Гарушка яшчэ далей пойдзе, мо і да самай Масквы дапне — на ўсесаюзную ВДНГ трапіць, медаль атрымае за лён. І тады грошай пабольшае. На тое ж ссяленне хутароў спатрэбяцца. Тут Гарушку мо ўдасца перахітрыць Аляксаніна, бо ў таго больш перасяленцаў, Гарушка можа хутчэй справіцца, абы толькі самі хутаране палак у калёсы не пхалі, бо во, бачыш, нават актывіст — пастаянны дэпутат сельсавета — і той хістаецца, як мурава пад ветрам, не ведае, што яму рабіць. Злосці не хапае: Гарушка ведае, а гэтыя аднаасобнікі — так называў ён ці то жартам, ці то каб больш настрашыць незгаворлівых хутаранцаў — капрызы свае паказваюць, а не высокую сацыялістычную свядомасць. Жыць ім, бачыце, не будзе дзе. Печ астанецца? Варыць будзе дзе, а пераспаць... Колькі тых летніх начэй. Знойдуць выйсце, не першы раз у пераплёт трапляюць. Усе сваякі Іванавы і Маніны тут. Прымуць на пару месяцаў, а да восені хата будзе збудавана. Мо ўдасца яшчэ па тры-чатыры паставіць у кожнай вёсцы. Бо на ўсе хутары адразу не хопіць сілы, не хоча Гарушка гэткі камень сабе на шыю вешаць. Цішэй едзеш, вядома, дзе будзеш… А што сваякоў пацясняць Гэтэвічы, то нічога страшнага. Курам на седале вунь як цесна і нічога, яйкі ўсё адно нясуць. Праўда, да суседа бліжняга і жыхара ніжняга не надта добра адносяцца, ды гэта ўжо іншая справа.

Была ў Гарушкі і яшчэ адна таемная надзея. Чуў ён, што сёй-той з Язаўца збіраецца перасяляцца да Аляксаніна. З аднаго боку не зусім добра: рабочыя рукі і яму патрэбны. А з другога — хай сабе, больш клопату будзе суседу, можа не ўкласціся ў вызначаны тэрмін, і тады...

 

15

Але Івану Гэтэвічу не трэба патакаць наконт Снові. Гарушка ўжо заявіў праз беларускае радыё, што першым з Язаўца будзе сселены менавіта ён, былы батрак, шчыры працаўнік, адданы справе калгаснік, чалавек, пацярпелы ад фашыстаў, актывіст. Праўда, актыўнасць тая толькі ў тым, што невядома з якой ласкі каторы год выбіраецца дэпутатам сельсавета, хоць дэпутат гэты адно і ўмее, што распісацца сваім прозвішчам, а не крыжыкам. Гарушка падкрэсліў нават, што яны разам пасля вызвалення ад немцаў на шахтах былі. Во як, маўляў, клапоціцца старшыня пра сваіх паплечнікаў. Таму рашуча заявіў:

— Давай ты, Іван, у Баяры. Хоць мог бы і ў Высокую Ліпу, — як бы паразважаў сам з сабою. — Там мы некалі цэнтр калгаса зробім. Сельсавет туды перавядзем. Клуб пабудуем — двухпавярховы, з цэглы, кантору, школу, магазіны, вуліцы шырокія зробім, ліпамі абсадзім, — марыў старшыня. — Але ж трэба ўсе вёскі развіваць, — спахапіўся. — Таму давай ты ў Баяры, — цвёрда вырашыў за Івана. — На гэты канец, што Каралёўшчынай завуць. Бліжэй да Язаўца. І ў Высокую Ліпу недалёка. Праз рэчку толькі... Дак што? — павесялела спытаў адразу ва ўсіх.

«Думаю, не памылюсё, калі не скажу нічого» — згадаў Іван, у якога ўжо не хапае ні духу, ні аргументаў супраціўляцца, колішні Камунісцікаў досціп і моўчкі зірнуў на Маню. Не паспеў ён і слова прамовіць, як яго апярэдзіў брыгадзір:

— Дак а што тут думаць, старшынька, у Баяры дак у Баяры.

— Хай сабе будзе тая Каралёўшчына, — панура згадзіўся Іван, не захацеў лезці на ражон. — Мне ўсё раўно.

— Каб было ўсё раўно, то лазілі б у акно, а так ходзяць праз дзверы, — хіхікнуў брыгадзір. А Іван нібыта папрасіў згоды ў жонкі:

— І ў Баярах добрыя людзі жывуць. Праўда ж, Маня?

— Ага, там і школа блізка, — дадаў старшыня. — Тая, што ў Абуховічавым палацы, панскім доме. Толіку будзе блізка хадзіць.

Маня хацела запярэчыць Івану: «Ага, куды вароні ні лятаць, усюды гаўно кляваць», але не паспела, загаварыў Гарушка:.

— Тады на страху, хлопцы, — пляснуў ён у далоні і зірнуў на тых, што ўсё яшчэ сядзелі на возе. — Валіце кулём, пасля разбяром, — засмяяўся старшыня са свайго досціпу і адразу ж ягоны смех падхапіў брыгадзір.

— Дак мо хоць паснедаем, га? Заморым чарвячка? — нясмела прапанаваў Іван, у якога сэрца ледзь не ў пяткі апусцілася ад уяўлення, што зараз будзе з ягонай хатай. — Ні будзем пароць гарачкі. Маня вэнь колькі аладак напякла. Прападуць...

— Якія табе аладкі! — падладжваючыся пад старшыню, закрычаў брыгадзір. — Выдумаў. Сонца ўжэ вэньдзка вэнь, качаргою не дастанеш, а ты не наеўсё. Галоднай куме хлеб наўме, — брыгадзір таксама засмяяўся свайму красамоўству. Але яго астудзіў старшыня:

— А што, давайце пакаштуем Маніных аладак. Чаго яны будуць сохнуць, га? А тым часам мо і з тэлевізіі пад’едуць. Казалі журналісты з Мінска, што прыедуць, каб зняць для тэлевізара. Бо першае ссяленне, гэта ж не абы-што. Ты ж першы, Іван, — як бы зноў пахваліў старшыня. — Хіба мо тыя з тэлевізара ў Сноў паехалі, пераблыталі? — занепакоіўся Гарушка.

— А чаму б і не выпіць, калі чарка поўная? — ужо на другі бок перакінуўся брыгадзір.

Іван нічога не зразумеў са старшынёвых слоў: хто такія журналісты, што за цілівізар. І што ім тут трэба. Да яго дайшло толькі адно: згадзіліся паласавацца аладкамі, значыць, яшчэ крышку цэлай пабудзе ягоная хата. І ён пачаў запрашаць усіх, а Мані загадаў:

— Трэба ў хаці стол накрыць, бо ні ўлезуць усе. Сядзем на лаве, ды спакойна пагаворым па справе…

— Ідзі і накрый, гаварун знайшоўсё, — злосна адрэзала тая. — Ні вялікі пан. Іш, раскамандаваўсё, камандзір аб’явіўсё. Трэбало ў шахтах камандаваць, калі Гарушка пад табой хадзіў...

Івана як варам абліло: не дай бог пачуе Гарушка, дасць тады прачуханца за тое, што дагэтуль хваліцца Іван — у шахце ён брыгадзірыў над Гарушкам. Бо хто ж гэта з начальства любіць прызнавацца, што быў некалі меншым па чыне за сённяшнага ягонага самага звычайнага работніка.

— Я табе сказаў: ідзі-і-і, — са сціснутымі зубамі прасіпеў Іван, а ўсіх яшчэ раз папрасіў: — Дак хадземця ў хату, га? Хадзем, старшынька...

— Ага, хадзем, — згадзіўся нехта з прыезджых і не вельмі ўцямна пажартаваў: — Лепей перанедапіць, чым недаперапіць.

— І праўда, лепш пераесці, чым недаспаць… — дадаў брыгадзір, паціраючы рукі. — То дай божа, каб і заўтра тожа…

Паўтараць не было патрэбы: хто ж гэта будзе адмаўляцца ад дармавой скваркі ды бясплатнай чаркі. Наконт чаркі то яшчэ невядома: Іван мо і паставіў бы — выпілі б, закусілі, а тады мо і не пачыналі б разбуральнай справы, але старшыня стане рубам, не дазволіць, нейкі цілівізар яму замінае.

Маня ж наастатак агрызнулася, як бы сама сабе:

— Перад кім распінаешся? Чаго выпруджваешся? Ні церпіцца хаўтуры па хаце справіць? — і пайшла на кухню, дзе стаялі на стале астылыя аладкі.

А па дарозе ёй нечакана згадаўся прыход Валодзіка Хвілосафа да Івана па цвікі. «Дык вось чаго прыходзіў гэты хітрун, — здагадалася Маня. — Відаць, ужо ведаў пра Іванаў лёс і хацеў у яго самога аб усім распытацца. Маня ж завяла яго зусім у іншы бок. Ён і прамаўчаў. Ну й хвілосаф, ну й хітрун…»

 

16

Пакуль няпрошаныя госці бавіліся ў хаце, Мані здавалася, што ўсё гэта благі сон, насланнё. Вось-вось дзьмухне свежы вецер, і ўся гэтая непатрэбшчына знікне гэтак жа, як і з’явілася, развеецца над полем, што і следу не застанецца. А застанецца тое, што тут раней было. Бо яна верыла, што кругабег часу непарыўны. Хоць кожны раз новы, але ўсё адно нязменны. Як сам свет, які за сонца трымаецца, як зямля, якая нястомна мяняецца, але застаецца той жа, надзейнай карміліцай, крыніцай жыццёвых набыткаў і самога жыцця, дабрадзейкай для ўсіх, хто некалі ступіў на яе сваёй спачатку няпэўнай хадой немаўляці, а пасля цвёрдым поступам хлебасея, каб зыначыць яе, зрабіць больш шчодрай і пладавітай, каб выпусціла яна з абдымкаў галечы ды нястачы, каб уволю было і хлеба, і да хлеба, каб заставалася яна клапатлівай маці, а не пераўвасаблялася ў няласкавую мачыху.

Такой рознай і была для Мані зямля — тая, якую мелі некалі яе бацькі, і тая, якой сёння надзяліў Іванаву сям’ю калгас. Ёй, як і кожнай жытажнейцы, здавалася: вось яна, пташка шчасця, тут, побач, зусім блізка. Яшчэ адно намаганне, яшчэ адна спроба, і хвост яе будзе ў тваіх руках. Але, відаць, справядліва кажуць: даганяючы, не нацалавацца. Як ні пніся, як ні набліжайся да гэтай няўлоўнай пташкі дастатку і шчасця, а ніяк не дацягнешся, не дастанеш. Сем патоў сыдзе, а не дапнеш нават да хваста — рукі кароткія. Не дачакаешся, пакуль вырастуць яны, каб хоць малую магулінку таго мройнага багатага жыцця адхапіць, паспрабаваць на зуб, пасмакаваць на языку, пасля чаго, здаецца, і сыходзіць у той нябачны, невядомы і няласкавы свет будзе лягчэй, і саступаць іншым будзе што.

Не шыкавалі яе бацькі за палякамі — нават на адзін бок аладкі не заўсёды мазалі, то аладак не было, то здору, каб мазаць іх, не ставала. Не было за што шыкаваць, зямліцы не хапала, грошай бракавала, каб прыкупіць яе. Розныя начальнікі тры скуры здзіралі, абы свой кашалёк не пуставаў. Жылі выключна з працы сваіх рук, з якіх ніколі не сыходзілі мазалі і адмыць якія ад травяной ды зямельнай акрасы не ўдавалася нават на Коляды ці Вялікдзень.

Не сталі Назаны багацеямі і на калгасным полі. Мо нават наадварот — змізарнелі, бо аддалі ў агульны кацёл усю жывёлу, увесь гаспадарскі рыштунак. Свае соткі няма чым абрабляць. Нават гною не хапае, бо няма каровы і каня, каб настойвалі яго. А зямля, вядома, як талерка — што пакладзеш, тое і возьмеш. У калгасе зямля ўсіхняя, значыцца, і твая. Але ж паспрабуй вазьмі, прысабеч з яе без дазволу хоць адзін каласок, спазнаеш тады, пачым фунт ліха і што такое сацыялістычная законнасць. Не толькі міліцыянер Пахомаў зоймецца табой. Бо ўсё яшчэ на памяці людской сумна вядомы закон аб трох каласках, згодна з якім за крадзеж калгаснай маёмасці вінаваты падлягаў самаму суроваму пакаранню, ажно да расстрэлу. Ды яшчэ з канфіскацыяй маёмасці. Як з’едліва жартавалі самі сяляне: «Не чапай каласок, бо палучыш срок і надарвеш свой пупок». Вось тут і жыві…

Адно застаецца нязменным: хадзіць і хадзіць на працу, натруджваць рукі на агульным палетку, каб тое, што збярэш з яго, знікла невядома дзе, растварылася, рассыпалася, стала невідзімкай. За стараннасць тваю адмераюць табе мяшок-другі збажыны ды яшчэ палачак наставяць — працаднёў, за якія не толькі каровы не купіш, а і лусты хлеба не дадуць у магазіне.

Маня таксама калгасніца. Ёй, як і іншым, трэба сваю норму палачак набраць — выпрацаваць устаноўлены мінімум працаднёў, бо інакш будзе на арэхі. Пачнуць і на сходзе паласкаць, і матэрыяльна пакараюць. Праўда, для жанчын-мацярок мінімум меншы, чым для мужчын. Як жа ўмудралася яна спраўляцца і з малым Толікам, і з тым калгасным мінімумам? Выкручвалася, як і многія іншыя. Пакідала сына, якому шосты годзік пайшоў, на руках найчасцей Іванавай маці, бабы Гандзі, радзей — бабы Волі, Манінай маці, узрост якіх даваў пэўную палёгку ў калгасе. Замыкала сваю хату, каб нічога ніякага нечаканага не здарылася, і бегла на працу, куды пашлюць. Працуе, а ў самой неспакой сэрца точыць: як там Толік, каб не адбіўся ад рук, каб не натварыў чаго нядобрага. І так вось ужо тры годзікі. Ажно тры, а як адзін дзянёк. Час, што сыпучы пясок, цярушыцца і цярушыцца праз пальцы, пакідаючы на іх свае паметкі.

Толік жа, калі цёпла, па надворку сваім соваецца — то туды, то сюды ўторкне нос, то са сваім аднагодкам Мікалаевым Колікам буды строяць — была такая забава ў іх: рукамі альбо палачкай прадрапаюць у зямлі ямку, зямлянкай званую, нарвуць лебяды альбо якой іншай травы і зверху пакладуць — старху накрыюць. Для прыгажосці палявых кветак каля зямлянкі-буды ў зямлю наўторкваюць. Занятку гэтага хапала на цэлы дзень. А назаўтра новыя буды ладзяць. Так часам і цэлы хутар з будаў вырасце.

Але ахвотней пагуляў бы Толік у ножыка. Ды няма з кім, аднаму нецікава. Праўда, і ножыка ў яго няма. Бо патрэбен ножык-складанчык. У Віціка, бацька якога гарманіст, ёсць. Часам, калі гуляюць, то і Толіка бяруць у кампанію. Сэнс гульні такі, Бяруць даўгаватую палачку, адзін канец завострываюць і крышку ўбіваюць у зямлю. Лязо складанчыка адчыняюць да паловы. Кончык ляза шторкваюць у зямлю, а канец тронка ставяць на яе. Падкладваюць палец пад гэты самы тронак і падкідваюць ножык. Ён куляецца ў паветры, а пасля або шторкваецца ў зямлю, альбо падае на яе. Калі ўпадзе, то гулец прайграе. А іншы стукае ножыкам па палачцы, забівае яе ў зямлю. Прайграўшым лічыцца той, каму не застаецца вольнага калка ― увесь ён у зямлі. І тады гэты хлопец мусіць зубамі выцягнуць калок з зямлі. Паспрабуй выцягні, калі верх палачкі ля саменькай паверхні, што і зубамі не ўчапіцца. Пакуль дастанеш, то пад смех гульцоў і ўсіх прысутных і замлі наясіся, і зубы з губамі добра натоміш.

А то пойдзе Толік на бабы Гандзі надворак, сядзе на стос бярвенняў, што каля хаты дзядзькі Мікалая складзеныя, і сцішыцца. Сядзіць, на неба пазірае, як там нехта невядомы і нябачны з пульхных белых воблакаў палацы будуе незвычайнай велічыні і прыгажосці.

«Вось бы хоць разок у той нябесны палац трапіць, — думае Толік. — Там, відаць, не горш, чым у Нясвіжскім палацы Радзівілаў». Праўда, Толік ні разу не бачыў Радзівілаўскага замка, але чуў, як шмат пра яго Колікаў бацька Мікалай расказваў. Пра ягоныя памеры, залы, багацці, аздобу і наогул пра такое, чаго не толькі на хутары не сустрэнеш, а нават у думках не прымроіш.

З высокага неба позірк Толікаў на рабіну пераходзіць. Таксама высокую, купчастую. Надта ж прыгожая яна. Заўсёды — і калі цвіце, а белыя кветкі тады вельмі пахкія, і калі буйныя ягады вісяць вялізнымі гронкамі, а самі ягады такія чырвоныя, што, здаецца, нейчай крывёю налітыя, заварожваюць, магнітам прыцягваюць, не адпускаюць позірку.

Аднаго разу ўбачыў Толік такі незвычайны малюнак, што спачатку сваім вачам не паверыў, а пасля як найвялікшым сваім адкрыццём перад татам і мамай хваліўся.

Пад страхой дзедавага хлява, таго самага, што з вялізных пустакоў складзены і ў якім у вайну партызаны хаваліся, пасяліліся шпакі. Не было на хутары звычкі рабіць шпакоўні. Вось птушкам і даводзілася самім выбіраць найбольш зручныя месцы для свайго жытла. Пад страхой, у падстрэшшы, было не горш. Дождж не залівае, кошка не залезе. Нанасілі шпакі патрэбнай ім саломкі з травінкамі, зрабілі гняздзечка і пачалі птушанят выседжваць.

Неўзабаве маленькія шпачаняткі вывеліся. Ды пакуль што не відаць іх, адно моцным крыкам нагадваюць пра сябе, калі бацькі іхнія харч да гнязда падносяць. Але ж моцна пражорлівыя, відаць, бо цалюткі дзянёк не спыняюцца шпачыныя тата з мамай, носяць і носяць розную машкару і чарвячкоў, а дзеткі іхнія ніяк не наядуцца, бо крычаць і крычаць.

Калі падраслі шпачаняткі, пачалі галоўкі свае з разяўленымі жоўтымі роцікамі з гняздзечка высоўваць. Вось тады і ўбачыў іх Толік. Не раз падоўгу сядзеў ён на бярвеннях, назіраючы за жыццём і паводзінамі дарослых і малых шпакоў. Здзіўляла яго не толькі пражорлівасць шпачынай малечы, але і прыхільнасць да чысціні. Часта заўважаў, як дарослыя шпакі не толькі ў гняздзечка нешта нясуць, але не пустуюць іхнія дзюбкі, калі з гнязда вылятаюць. Доўга назіраў Толік, каб разабрацца, а тады зразумеў, што гэткім чынам яны ачышчаюць гняздо ад рознай непатрэбшчыны, у тым ліку ад шпачанятавых какашак.

Аднойчы адбылося менавіта тое, што так моцна здзівіла Толіка. Сядзіць ён на бярвеннях. Сядзяць у сваім гняздзе шпачаняты, ужо добра падрослыя. Пакуль бацькоў няма, маўчаць, калі ж прынясе тата ці мама спажыву, крычаць, каб менавіта яго, а не браціка ці сястрычку, першым пакармілі. Ды бацькі надзейна чарговасці прытрымліваюцца, раўнапраўе выхоўваюць, не заахвочваюць эгаізму. А пакуль чакаюць шпачаняты тату з мамай, бывае, што жывоцік перапоўніцца, на двор схадзіць патрэба ўзнікае. І тады маленькі шпачок выстаўляе з гняздзечка свой хвосцік, а ўсякая непатрэбшчына проста на зямлю падае. Не засмечваецца гняздзечка, не дадаецца працы тату з мамай. Вось так прырода і бацькоўскае выхаванне закладваюць у шпачанят прывычку прытрымлівацца чысціні, не смеціць і не паскудзіць там, дзе непатрэбна.

Пра тое ж Толіку і ягоныя тата з мамай сказалі, калі ён падзяліўся з імі сваім назіраннем. А за шпакамі ён цікаваў да таго часу, пакуль яны не вылецелі з гнязда. Шпакі паляцелі, а Толік не перастаў на стосе бярвенняў час бавіць, за наваколлем назіраць.

Вось і зараз сядзіць ён, маўчыць, думу сваю дзіцячую думае. Шкадаўлівая баба Гандзя ўжо не раз у хату запрашала, але не ідзе Толік. Што яму рабіць у той хаце з нізкай столлю, з земляной падлогай і прыцемненымі вокнамі, бо галіны дрэў і кустоў, што растуць на надворку, у самыя шыбы паўпіраліся, свет закрываюць.

Нарэшце здагадлівая баба Гандзя пытаецца:

— Ты мо, Толічак, есці хочаш?

Маўчыць Толік, нічога не кажа. Для яго маўчанне акурат і азначае згоду, прызнанне голаду, а баба Гандзя чамусьці не разумее гэтага.

— Дак будзеш што есці? — пытаецца зноў. — Мо картоплю з кіслым малаком?

Толік адмоўна круціць галавой.

― Дак мо табе яблык даць? Ці скібку хлеба?

Толік моўчкі ківае галавой, але баба не разумее, на што згодны ўнук. Яна выносіць з хаты вялікі яблык і добры акраец хлеба, адрэзанага ад пачатку бохана, дзе самая скарынка. Толік рады бабінай шчодрасці, бо кішкі і праўда пачынаюць марша граць. Ён нягучна прамаўляе «Дзякуй» і ўпіваецца зубамі ў сакавітую антонаўку.

А вось хлеб есць сваім спосабам, ім самім прыдуманым. Адкусвае маленькі кавалачак, не жуе яго адразу, а доўга трымае ў роце, пакуль той не размякне ад сліны. Вось чаму скарынка больш выгодная за мякіш — яе даўжэй смактаць можна. І гэта для Толіка самая вялікая смаката, самы вялікі ласунак, нават лепшы за цукеркі-падушачкі, бо іх рэдка і мала даюць, яны хутка растаюць у роце, а хлебная скібка вунь якая вялікая.

 

17

Аднаго дня, у час такой самапагулянкі, калі маці была ў калгасе, а ён бавіў час на надворку бабы Гандзі, адбылася з Толікам дзіўная прыгода. Каля іхняй хаты тады жыта сеялі. Калгаснае. Трактар ХТЗ (Толік чуў, як дарослыя дзядзькі падсмейвалі трактарыста. Калі таму доўга не ўдавалася завесці свайго жалезнага каня, пыталіся: «Хто трактар завядзе?» Здаралася, казалі і больш моцнае слова) цягаў за сабой сеялку, поўную насення. Калі ж яна станавілася пустой, мужчыны, што марнавалі час на возе, бралі на плечы поўныя мяшкі і засыпалі жыта ў сеялку. А пасля зноў клаліся на воз у чаканні чарговай порцыі працоўнага старання.

Назіраў Толік за іхняй працай, назіраў, а тады вырашыў надоўга палепшыць сваё хлебнае становішча. Каб не залежаць ад бабы Гандзі, намерыўся ён пасеяць свой уласны загончык жыта. Каля плоту. Там акурат і месца пустое ёсцека. Як вырасце, папросіць маму хлеба напячы.

Калі сеяльшчыкі наблізіліся да дзедавай хаты, а баба Гандзя недзе забавілася ў хляве, Толік рушыў да воза. Доўга ў нерашучасці маўкліва стаяў наводдаль, а тады падышоў бліжэй. Моўчкі перамінаўся з нагі на нагу ажно да таго часу, пакуль адзін з мужчын сам не спытаў у яго:

— А што ты, хлопчык, хочаш?

Толік маўчаў, не ведаючы, ці варта казаць пра сваю задуму, а тады прызнаўся:

— Хачу жыта пасеяць…

— І многа?

Толік не зразумеў пытання і прамовіў:

— Дзве жмені.

Цяпер яго не зразумеў мужчына.

Дак жмені дзве, ці соткі дзве?

Што такое соткі, Толік не ведаў, таму адказаў:

— Дак там, каля плоту, дзе зямля пустуе… Я жыта пасею, а тагды мама хлеба напячэ…

Мужчына зразумеў Толіка.

— А ў што табе насыпаць? — спытаў. — Ідзі вазьмі ў маці мяшок, альбо хоць вядро.

— Не-а, — коратка адказаў Толік, зняў з галавы шапку, падаў мужчыне.

Той засмяяўся і спытаў:

— Што, адну шапку?

Толік адмоўна пакруціў галавой і цвёрда прамовіў:

— Дзве жмені…

Мужчына ўзяў Толікаву шапку і насыпаў поўную. Толік паспешна схапіў шапку і нечакана шпарка загаварыў:

— Не-не, адно дзве жмені…

І пачаў адсыпаць з шапкі лішняе.

Мужчына здзіўлена плюскаў вачыма:

— Што ты робіш, дзіцятка? Вазьмі хоць шапку, калі не хочаш вядра. Курэй пакорміш…

— Не-не, — адпіраўся Толік і з усіх ног пусціўся на бабін надворак, на хаду дагаворваючы: — Мне дзве жмені… дзве… жмені…

Калі пра ўсё гэта баба Гандзя, якой Толікаву прыгоду выдаў мужчына з воза, расказала ўнукавай маме, тая спачатку засмяялася, а пасля сур’ёзна прамовіла:

— Правільно, сынок, малайчына, — пахваліла, — ні бяры чужого, і ніхто да цябе ні прычэпіцца.

А бацька здзіўлена пажартаваў:

— Няўжо і ён закона аб трох каласках спалохаўся?

Хоць закон гэты ўжо не дзейнічаў, ды па-ранейшаму чапляліся да многіх. Перападала і хутарскім, але да строгага суда не даходзіла. З часам хутарскіх калгаснікаў усё часцей пачалі хваліць за стараннасць, працавітасць і сумленнасць. На розных высокіх нарадах, сходах і сходках начальнік-гаварун, як мог, выхваляўся калгаснымі набыткамі, руплівасцю работнікаў з Язаўца. А гэта значыць, выстаўляў напаказ свае асабістыя дасягненні. Бо ад гэтага залежала яго кар’ера, дабрабыт і грамадскае прызнанне. Ды як толькі хвалько спускаўся з трыбуны і апынаўся на ўласнай кухні, настрой ягоны чамусьці мяняўся, а поспехі знікалі, як снег вясною. Калі ж некаму папраўдзе надарыцца часам такая неспадзяванка лёсу, што пачне з зямлі падымацца, на ногі станавіцца, зірк, а Моравая пані з касой, якая ніяк не затупіцца і не вышчарбіцца, ужо тут як тут, цікуе з-за куста, вычэквае за плотам, калі можна махнуць сваім злосным і страхавітым струмантам, падразаючы каго на самым узлёце, каго ў сталым веку, а каго і з добрым запасам пражытых гадоў. А ад смерці, вядома, не адкупішся…

 

18

Нядобрыя прыгоды ніяк не хацелі абмінаць Толіка. Часам ён сам наклікаў іх. Вось і на гэты раз такі нумар адчыбучыў, што ледзь не забрала яго Моравая пані да сябе.

Пасля Калядаў было тое. Іван, як заўсёды, у калгасе прападаў. Маня тупала па хаце, тут спраў ніколі не меншае. Хутка абед, а яна яшчэ далей за надворак не выходзіла. І снег на сцежцы-дарожцы да дзеда Ясевай хаты заставаўся цнатліва белым. Неўзабаве з неба пачалі церушыцца вельмі ж прыгожыя сняжынкі — дробненькія, узорчатыя, прасветленыя сонечнымі праменнямі, здаецца, глядзеў бы на іх і глядзеў, вачэй не адвесці. Быццам у чароўную казку трапляеш, у самае сапраўднае снежнае каралеўства.

Толік тое і рабіў — пазіраў і пазіраў на снег, не адарваць ад акна. Маня трохі нават сварылася, каб адышоўся, бо холадна, цягне праз незакітаваныя шыбы. А ён ні за што. Прахукае ў замёрзлым шкле дзірачку і пазірае на тую самую сцежку-дарожку да дзеда. Калі ж мароз пачынае зацягваць шкло сваёй пялёнкай, Толік пашкрэбае пальцам, і акно зноў чыстым становіцца.

Неўзабаве сонца пачало хіліцца да поплаву, бо зімой вечарэе рана. Маня зірнула на пустыя вёдры — трэба па ваду схадзіць. Ісці мусіла да дзеда Яся, бо толькі на іхнім надворку меўся калодзеж. Далёка? А што ты зробіш, не будзеш жа тапіць снег, бо выгады мала, а дроў спаліш многа. І так апалу не хапае. Хоць і гэта часам рабілі, калі патрэбна была вада свіням ці карове. А сабе хадзілі да дзеда. Зімой, бывала, пакуль прынясеш, то вядро зверху скарынкай лёду пакрыецца.

Маня ўзяла каромысел, два пустыя вядры, адзела кажушок, затулілася хусткай- канаплянкай і наказала Толіку:

— Я пайду да дзеда па воду, а ты сядзі ў хаці, нічого кепскаго ні рабі, пазірай у акно, мяне чакай.

Толік згодна кіўнуў галавой. Ён і праўда пазіраў, як аддалялася ад хаты мама, пакідаючы за сабой глыбокія сляды, якія прысыпаў пульхны сняжок. Маня набрала вады, забегла на хвілінку да свёкра, перакінулася слоўкам-другім са свекрывёю і рушыла дамоў. На каромысле хісталіся поўненькія вёдры. Таму ісці старалася няспешна, каб вада не боўталася і не вылівалася. На падыходзе, у вішнёвых прысадах усё зіркала на акно — ці не тырчыць там нос Толіка. Носа відаць не было. Мо на ложку ляжыць сын, падумала.

Зайшла ў хату, паставіла на кухні вёдры і паклікала:

— Толік, дзе ты? Агу-у-у, сынок…

Але Толік не адказваў. Не было яго і на ложку. Маня зазірнула пад стол — думала схаваўся туды, як рабіў гэта, калі хацеў пазабаўляцца з бацькамі. Пуста. Нікога не было і пад ложкам. Маня не на жарт запанікавала. Паклікала яшчэ раз. Ні слыху ні дыху. Яна ажно халодным потам аблілася. Спалохана выбегла на надворак. Гукала-клікала. Ніхто не адзываўся. Маня мітусілася па двары ў блізкіх ужо прыцемках, не ведаючы, што рабіць. Раптам заўважыла маленькія слядочкі. Толікавы. Прыцярушаныя сняжком, яны вялі да поплаву, туды, дзе хавалася за гарызонт ярка чырвонае сонца.

Аказалася, сонца і падвяло Толіка.

Мамы не відаць на дарозе, сумна стала аднаму. Яркае сонейка зазірае ў акно, быццам да сябе кліча. А ў хаце цішыня такая, што аж вусцішна. Толькі гадзіннік на сцяне не спыняе свайго адвечнага цік-такання. Гэта маятнік так размаўляе з яго вялікасцю часам, калі з левага боку пачынае зваротны ход направа і наадварот. Услухаўся Толік у зычны гук і падалося яму, што гадзіннік пытаецца ў некага: «Ці так?», «Ці не так?» Што адказаць яму на гэта, хлопчык не ведае. Вырашыў спытацца ў мамы, калі вернецца.

Пасля зноў стаў пазіраць на сонца за акном. Хутка простае пазіранне надакучыла, Толік скруціў з далоні трубачку і прыставіў да вока. Цікавасці пабольшала. Ён заплюшчыў левае вока, пасля правае. Затым пачаў пачаргова заплюшчваць то адно, то другое. І тады сонца то адхілялася ўправа, то вярталася назад. Чым хутчэй плюскаў вачыма, тым больш хісталася сонца. Сапраўдны маятнік вялізнага гадзінніка. Але ж маятнік то відзён, а самога гадзінніка не бачна. Як ні ўзіраецца Толік у акно, не відаць гадзінніка, хоць ты плач. Але ж не можа маятнік быць сам па сабе, лічыць Толік. Бо як тады ён будзе хістацца?

Захацелася хлопцу на вуліцу выйсці, дзе больш прастору, каб зірнуць на той нябесны гадзіннік. Сяк-так апрануўся, абуў валёнкі і выслізнуў за дзверы. Доўга ўзіраўся ў сонечныя малюнкі, шукаючы гадзіннік. Безвынікова. Маятнік ёсць, а гадзінніка няма. А тады раптам падалося, што да сонца кіруецца гвязда, уся яркая і празрыстая ў бліскучых праменнях. Тая самая, што на Коляды да іх прыходзіла. І нехта быццам рукой махае, у якой чорная хустка матляецца. Толіка да сябе кліча. Ён і пайшоў. Правальваўся ў сыпкі снег, набіраў яго ў валёнкі, але не спыняўся. Ды як ні спяшаецца, а не набліжаецца да гвязды, яна ўсё аддаляецца і аддаляецца. Вось ужо зусім размытай, невыразнай стала, ледзь прыкметнай. І ад сонца на небе толькі адзін беражок астаўся — схавалася яно за поплаў. У Толіка ж поўныя валёнкі снегу, каля цёплых пальцаў раставаць пачаў. Набралася і ў рукавіцы, бо некалькі разоў хлопчык падаў. За нос стаў кусацца мароз. Пачалі гарэць шчокі. Спалохаўся Толік, маму кліча, ужо не да гвязды яму, не да нябеснага гадзінніка.

Мама сапраўды аказалася побач. Па слядах знайшла сына, дагнала — лецьмя ляцела. Падняла яго на рукі, да грудзей прытуліла:

— А Божа ж мой, а што ж ты, Толічак, нарабіў? Куды ты пусціўсё, га?

— Я нябесны гадзіннік шукаў, — румзаючы, адказвае Толік. — Гэта гвязда паклікала мяне, я і пайшоў за ёю…

— А мой жа ты сыночак! Чаго ты гэты снег мясіў? Тут жа глыбоко, — глытае слёзы Маня. — Німа там ніякаго гадзінніка, маё ты дзіцятко. Гэта Моравая пані цябе паклікала, звясці са свету хацела. І гвязду яна прыдумала.

— Не, была гвязда, я сам бачыў, — упарціцца Толік.

— Добро, сыночак, добро. Ёсць гвязда, толькі не тут яна, падалосё табе…

Гаворыць так, прыціскае да сябе Толіка, а ў самой на шчацэ сляза замярзае, тоненькі ледзяны шнурочак утвараючы. Толіка ў шчокі цалуе, гэткі ж ледзяны рубчык растопліваючы.

— Ні хадзі больш, сыночак, адзін, добро? — просіць. — А то Моравая пані забярэ цябе ад нас, у чорную хустку загарнуўшы. Жыве такая нядобрая цётка на свеці. Забірае да сябе людзей і ні аддае іх нікому. Ні аддасць нам і цябе. А што ж мы тады будзем рабіць без сыночка свайго, га? — прыгаворвае маці і ўсё цалуе Толіка. — Як жа мы без цябе?

— Добро, мама, ні буду, — згаджаецца Толік і цясней прыціскаецца да мамы — цяплей яму каля ейнага сэрца.

 

19

Вось так падвяла Моравая пані Толіка. Ніяк не хоча яна заставацца без працы, не жадае спачыну, быццам спрадвеку шукае між людзей сваё шчасце, а не знайшоўшы, помсціць за гэта жорстка і нястомна. Усё ж такі занятак. Ненаеднай становіцца, ненажэрнай. Як ні кармі яе, а ўсё мала і мала ёй, усё галодная, прагне ўсё новых і новых ахвяр. І з гэтага, відаць, сваю ўцеху мае. Д’ябальскую ўцеху, нялюдскую. Ды не спыняецца, не перастае людзей са свету зводзіць.

Калі разгуляецца і разыдзецца, то цэлымі касякамі жыцці адбірае, шоргае і шоргае сваёй спрацаванай, але непадатнай ні іржы, ні зносу, ні гадам, ні стагоддзям, касой. Ёй і самой, відаць, зносу няма. Хоць ужо мо тысячу тысяч гадоў пражыла, а не стоміцца, не захварэе, не сыдзе хоць на часовы спачын. І не знойдзецца нікога, хто мог бы адолець яе, альбо хоць прыпыніць. Няма такога Каваля Вярнідуба, які справіўся б з ёй, саўладаў, перамог. Нічыя сіла перад ёй не сіла, ніякая моц ёй не страшная. Усясільная яна, магутная і нязводная. Бязлітасная і ўсюдыісная, хоць і завуць яе ласкава — пані.

А мо яшчэ з польскага часу засталася яна, калі пані? Але ж, відаць, не. Польскі час нядаўна быў, а пані тая невядома колькі па свеце швэндаецца. Ці мо не адзін быў польскі час? Мо некалі, даўней за даўняе, таксама было такое, што пад палякамі хадзілі беларусы? Ва ўсякім разе тыя, што жылі калісьці ў Чорнай Русі, якая затым Белай стала называцца — чыстай ды незаплямленай, бо не ведала чужога прымусу. Пра тое шмат цікавага Камунісцік, альбо Валодзік Хвілосаф, як празвалі Кусабуцкага на хутары, расказваў. А Маня лавіла ўсё ледзь не з разяўленым ротам. Вось і запомнілася многае.

Гэта толькі нядаўна зямлю гэтую, што на захадзе бела-рускай прасторы, палякі былі пад сваё гаспадарства забралі. Аднак і ў іх яе адабралі. І правільна, відаць, зрабілі. Бо белыя яны — бела-русы. Не-залежныя, не-падатныя. Не адно на захадзе, а і на ўсходзе, на поўдні і поўначы гэтай зямлі — усюды, дзе здаўна былі гаспадарамі, самі апекаваліся сваёй самаіснасцю і палеткі гэтыя шчодра потам сваім, а то і крывёю, палівалі, каб адметнымі яны сталі, адрознымі ад іншых, сведчылі аб супляменнай роднасці бела-русаў, аб іхняй незалежнасці ад чуж-чужаніцаў. Яшчэ задоўга да Чорнай і Белай Русі тое пачалося. І дагэтуль доўжыцца, то прыносячы набытак і надзею, то адбіраючы іх.

Дак няўжо і дзеля гэтага існуе Моравая пані? Каб жыццё казкай не здавалася, каб не заснулі бела-русы, каб не мёдам былі насычаны іхнія будні, а салёным потам і горкімі слязамі?

О-го-го, колькі выліта іх на гэтую зямельку!? Бо вядома, што вочы баяцца, а рукі робяць. Ой-я-ёй, каб, не дай бог, не прымала зямля слёзак людскіх, то мо даўно і сама захлынулася б імі, і тады слёзнае мора праглынула б гэтую сушу, зрабіўшы з яе бясплоднае балота ды прагавітае багнішча, непрыдатнае для чалавечага жыцця.

«Ой, нешто на «хвіласофію» пацягнуло, як сказаў бы Валодзік Хвілосаф, — сама сябе спыніла Мані. — А ты стой сабе, Маня, паранее», — уздыхнула яна ў каторы раз і пайшла па традыцыйным гаспадарскім коле: выпусціць з катуха курэй, адчыніць дзверцы ў прыбудоўцы, дзе гусі сядзяць, замяшаць і занесці свіням... Ды хіба іх пералічыш усе, гэтыя адвечныя гаспадарскія заняткі? Хапае работы не толькі ад суботы і да суботы, а нават у нядзелю. Бо зноў жа — нікому нічога з неба само не падае. Але праўда і тое, што свая ношка не цяжкая...

 

20

«Божа мой, што яны робяць!? Што чыняць гэтыя прышлыя і чужыя тут людзі?»

Мані хацелася крыкам крычаць. Яна не магла стаяць на адным месцы. Ёй здавалася, што як толькі спыніцца, то абавязкова паспрыяе прышэльцам рабіць сваю нядобрую справу. Яна то выходзіла на сцежку, абсаджаную вішнямі, каб паглядзець, ці не імчыцца дадому Іван, каб бараніць сваё жытло, ці не бягуць людзі на падмогу іхняй сям’і, ёй самой, каб спыніць гэтую няпраўду, несправядлівасць, а мо і бязлітаснасць. А то адчыняла агародныя весніцы і невядома чаго ішла па разоры паміж буракамі і морквай, міжволі нахілялася, нешта папраўляла, вырывала непатрэбнае зелле.

Аднак напрамую да прысланых людзей яна не звярталася ні разу — сама не ведае чаму. Мо разумела, што ва ўсім, што адбываецца, няма ніякай іхняй віны. Проста ім далі такі нарад, яны і мусяць яго выконваць. А калі не захочаш? Маня нават уявіць сабе не магла, што было б, калі б нехта адмовіўся выконваць нарад, выдадзены брыгадзірам. А гэты ж быў інспіраваны самім старшынёй калгаса. З ім спрачацца яшчэ цяжэй. Ні сама яна, ні Іван ні разу не аспрэчылі нават брыгадзіравага нараду.

Здаецца, што ўсе гэтыя чужыя ім людзі дбаюць пра дабро для Іванавай сям’і. Але пакуль што сям’я мае больш непрыемнага, чым добрага. І найбольш перажывае Маня. Ніяк не можа пазбавіцца ад клапатлівых думак.

Як быццам тут было кепска. Адкуль яны ведаюць, што нам лепш? І чаму яны наогул думаюць за нас? Нашто бурыць і знішчаць нашу дабрыню? У іх яна, відаць, іншая. Дак хай не чапаюць нашай. Няўжо адступіўся ад нас Бог? Пакінуў адных? Адзін на адзін са сваім уласным сумленнем. Чым угнявілі яго? Здаецца ж, стараліся жыць з верай у сэрцы, па Божых законах, бо ведалі: без Бога бясплодная дарога. Нават у бязбожны савецкі час не зняў Іван з вільчыка страхі драўляны крыж, які, як і ва ўсіх добрых людзей, вянчаў хату. Але праўда і тое, што грашылі без меры. Ведама, жывём жа на гэтай зямлі першы раз, усё ўпершыню, да ўсяго сваім розумам трэба дайсці. Нестае вопыту. А грэх такі спакуслівы, што не стрымацца.

Дак мо за грэх той і адплата нам? Мо за нашы правіны дазволіў Бог ламаць і бурыць цэлы, загартаваны завірухамі і навальніцамі, абгладжаны ветравеямі дом? Не, не дом, бо домам «за палякамі» лічылася толькі багатае жытло, тое, дзе людзі жылі багацейшыя за ўсіх астатніх, да якіх часта наймаліся ў парабкі і Маніны сваякі. Такім, да прыкладу, быў пан Абуховіч, што з Вялікай Ліпы, да якое з іхняга хутара кіламетраў шэсць з гакам будзе. Хоць і казалі, што чым цяжэйшая ў пана работа, тым прасцей яе атрымаць, ды ахвотнікаў мець панскі грош часам было больш, чым саміх грошаў. Што праўда, пан не быў скупердзяем, плаціў за працу і грашыма, і натуральным ураджаем. Разумеў, што работнікі яму будуць патрэбны і заўтра, жыў не адно сённяшнім днём. Ведама, які гаспадар, такі і тавар. Панскі дом яшчэ пакоямі называлі, а ўсю сядзібу — дваром.

Для Мані ж паняцце «дом» найперш звязана з чалавечай еднасцю, супольным жыццём, з яе аднасямейнікамі. І калі казала яна «Назаноў дом», то разумела ўсё сваё сямейства, усіх, хто нарадзіўся пад страхой Назановай хаты, а не саму хату. Мо некаму падасца такое тлумачэнне несправядлівым, але Маня ні з кім не распачынала б спрэчкі, калі б нават ёй рэзка запярэчылі. Для яе дом — гэта род, а не хата. Не толькі Назаноў род. Гэтэвічаў таксама. Корсакаў. Пулікоўскіх. Пахвалёнчыкаў… З іх, з гэтых дамоў-родаў, і Язавец іхні складаецца. А іншыя дамы разам з хутарскімі ўсю беларускую зямлю трымаюць. Гэта як нязломныя дрэвы адной велізарнай і магутнай пушчы.

А што да Абуховічавага палаца, то ад яго засталася толькі мо якая чацвярцінка. Бо савецкія войскі ў верасні трыццаць дзявятага года, калі пачаўся вызвольны паход на землі Заходняй Беларусі, выгналі пана і ён з сякім-такім сваім скарбам, аднасямейнікамі і слугамі з’ехаў некуды ў Польшчу, хоць яна тады ўжо была пад немцам, і што сталася там з панскім родам, хутаране паняцця не мелі, а па праўдзе кажучы, то не надта й хацелі пра тое ведаць: не гэткай важнасці клопатамі была занята галава.

Дык вось, калі не стала пана, найбольш увішныя, а мо злосныя на яго, пакрыўджаныя ці проста ахвочыя да чужога дабра — ведама, дармавое не патрабуе крывавых высілкаў, пачалі рабаваць панскія пакоі. І што цікава, пабеглі самыя бедныя, тыя, хто не хацеў жыць са свайго мазаля, не стараўся працай сваёй зарабіць дабрабыт. Здзіралі нават паркет — як быццам маглі пакласці яго на выгладжаную нагамі зямлю ў нейкай сялянскай хаціне. Адбівалі кафлю з шыкоўных печак і невядомых сялянскаму побыту камінаў, крышачы і ламаючы паліву, бо лічылі — прызвычаіліся так лічыць: у гаспадарцы ўсё прыдасца. Некаторыя вяскоўцы сварыліся на такіх заўзятараў — бо не разумелі: навошта нішчыць і плюндрыць тое, што можа паслужыць усім людзям, даць карысць тым жа беднякам, калі арганізаваць там школу альбо хай сабе жыллё. Аднак самыя ўвішныя ў рэшце рэшт нават больш за палову палаца разбурылі, разабралі цэглу для іншых калектыўных пабудоў.

Да гонару хутаран ніхто з іх у гэтых рабунках не ўдзельнічаў. Але ці было гэта свядома і асэнсавана, ці проста далёка панскія пакоі знаходзіліся, і хутаран апярэдзілі больш увішныя ліпаўцы ды баярцы, то хто ж яго ведае. Бо пазней ужо, калі ў Снове рабавалі і расцягвалі кашары — так за палякамі называліся вайсковыя казармы, дзе ў былым палацы Рдултоўскіх стаяла польскае войска, а пасля верасня трыццаць дзявятага іх адразу занялі савецкія воіны, якія з пачаткам новай вайны з немцам некуды сышлі, пакінуўшы прасторныя шматпавярховікі без нагляду, тады ўжо не адно сноўскія жыхары, але і найбольш рухавыя з Язаўца дапялі да кашараў і цягнулі дадому, хто што мог, не глядзелі: патрэбна гэта ў хаце ці не, ведама — запас бяды не чыніць, а вось недахоп нечага адчуваецца востра.

Маня пасля выгаворвала сваім бацькам, што і самі не пайшлі туды, і сыноў з дочкамі не пусцілі, каб сёе-тое ўхапіць, найперш мо з хатняй абстаноўкі, бо там, казалі, гэтага дабра было шмат, і многія акурат крэслы, сталы, іншую мэблю хапалі найперш, каб хоць трохі аздобіць і ажывіць свой далёка не багаты хатні інтэр’ер. Напачатку такія хапуны ці хапанцы, як пачалі дражніць іх, не баючыся, хваліліся ўсім, чаго яны панапрыносілі ў свае хаты, нават ганарыліся гэтым. Аднак нездарма кажуць, што ніводная добрая справа не застаецца без пакарання. Неўзабаве пайшла пагалоска, што немцы, якія ў былых казармах-кашарах наладзілі шпіталь, загадалі сабраць усё назад, найперш мэблю. Тады ўжо гэтыя ўвішныя пачалі казаць, што нічога такога яны і не ўхапілі, бо дзе ты там за сноўскімі паспееш, мясцовыя паразбіралі самае лепшае, а ім, хутарскім, адно нейкае ламачча засталося, тое, што не было ва ўжытку, а валялася ў падвалах ці ў хлявах. А Камунісцік і наогул здзівіў сваёй хітрыкай. «Калі я сказаў «Не браў!», значыцца і аддаваць не буду». І разумей тут як хочаш.

Але міжволі вісела пытанне без адказу: а нашто ж вы, хапуны, гэтае ламачча цягалі ажно за чатыры кіламетры, нашто вярэдзілі спіну, дзеля чаго натруджвалі і без таго спрацаваныя рукі? Але тут мо і не ўся праўда, бо цягалі гэта не спрацаваныя сталыя гаспадары, здабыўчай справай займаліся найперш маладыя хлопцы, нават падшпаркі — з нейкім асаблівым азартам і быццам навыперадкі. Гэта для іх як бы гульня была — хто больш прынясе ў свой двор, хто больш месца зойме ў бацькоўскай хаце прынесеным: будуць спраўляць замужжа ці жаніцьбу — спатрэбіцца. Даходзіла, праўда, і да таго, што найбольш справядлівыя ды асцярожныя старэйшыя людзі сварыліся на сваіх аднасямейнікаў за такое старанне, казалі, што непатрэбна ім гэткае дабро, набытае несправядліва і нават незаконна, што з чужога не разжывешся, загадвалі аднесці яго назад. Аднак ніхто з хаты прынесенае не выкінуў.

Хіба што пацешыў усіх Жоры Бандзюковага бацька. Калі сын з хлопцамі прынёс дамоў добры ложак і паставіў яго каля печы, бацька ажно вызверыўся на сына:

— Ты што гэта, зусім здурнеў, га? Клёпкі з галавы павысыпаліся?

— А што такое? — набычыўся Жорык. — Я ж хіба з хаты вынес?

— Не збівай мяне з панталыку. Каб з хаты, то я мо і змаўчаў бы. А то ж чужое прыягнуў. І хочаш, каб я на ім спаў? Я ж не здурнеў яшчэ, каб чужых вошай карміць ці мо якой трасцы з халераю набрацца. Бо хто ведае, якія там людзі качаліся на тых ложках.

— А ты не прыпірай мяне да сценкі. Іш, багач знайшоўся, нічога яму не патрэбна, — агрызаўся Жорык.

Ды як ні супраціўляўся, як ні ўгаворваў бацьку, бо маці, адчувалася, узяла бок сына, той і слухаць нічога не хацеў. Не мароч галавы, выкінь вон і ўсё тут. Не вялікі пан, на лаве паспіш. Дзе было дзявацца Жору — выкінуў. Хоць і відно, што з характарам хлопец, непадатны, упарты, пра такіх казалі: не прымушай яго Богу маліцца, бо ён і Богу лоб разаб’е. Ды Жора і тут змікіціў, што трэба зрабіць, каб і бацькоў не гнявіць, і сваю выгаду не ўпусціць. Ён памяняўся з маладым Камунісцікам. Той ахвотна пацягнуў дахаты новы ложак, а ўзамен аддаў Жорыку ёмкае крэсла, праўда, без аднае ножкі.

Жорык, аднак, навучаны бацькавай няласкаю, не панёс крэсла ў хату, а схаваў у хляве, заваліўшы да часу саломай. А вось пахваліцца перад іншымі яму карцела моцна. Таму не раз, калі бацькі не было дома, старэйшыя хлопцы і падшыванцы выпрабоўвалі моц крэсла, скачучы на ім быццам на неаб’езджаным кані. Як толькі яно вытрымлівала?

Але забавы іхнія доўжыліся не надта. Шыла ў мяшку не схавалі. Нейкім чынам пра ўсё даведаўся бацька. І тады адным надвячоркам каля Бандзюковай сядзібы задыміў незвычайны касцёр. Гэта дыміла, не жадаючы паддавацца агню, некалі шыкоўнае, абабітае дарагой матэрыяй і напханае для мяккасці нейкай невядомай і не бачнай праз абіўку рэччу — мо конскімі хвастамі, бо калі агонь сям-там прапаліў абшыўку, адтуль пайшоў такі чорны і смярдзючы дым, што хоць нос затыкай. На гэты дым і збеглася найперш хутарская дзятва, а пасля прытупалі некаторыя са старэйшых — думалі мо, не дай бог, Бандзюкова жытло занялося. І як бы хто ні адносіўся да некампанейскіх суседзяў, а пусціць з дымам нажытае — гэта не па-гаспадарску, не па-людску. Бог не даруе.

Ратаваць Бандзюкову хату не было патрэбы. А вось памянціць языкамі пасля гэтага падстаў хапіла ўсім. Кепікі і смешкі не строіў хіба што самы лянівы ды найбольш асцярожны: ці мала якім бокам можа павярнуцца лёс Бандзюкоў, з іхняй разваротлівасцю і пранырлівасцю, нейкай незвычайнай для хутаран прагай да грамадскай дзейнасці ўсё можа быць. За той круталомны час вераснёўскага вызвалення і пазнейшага нямецкага набегу-нашэсця наглядзеліся хутаране на многае, надзівіліся мо на ўсё астатняе жыццё.

У тым ліку, а мо найперш дзівілі іх Бандзюкі. Во ўвішныя ды практычныя людзі аказаліся. Каб жа хоць адзін з карэнных хутаран такім быў! Не, усіх пераплюнулі Бандзюкі. Але пра гэта трэба доўга згадваць, цэлы воз Бандзюковых прыгод разам з імі перажылі і хутаране. Перажылі, а таму не надта спяшаліся нешта казаць пра іх — ні добрага, ні кепскага, хай сабе жывуць далей як хочуць, ёсць жа і ў іх свая галава, а паветра хутарскога, на жыце з пшаніцай ды на валошках настоенага, хопіць усім. У людзей і без Бандзюкоў клопатаў вышэй галавы. Не да парасят, калі свінню смаляць...

Але ж і прымаўка на хутары пасля таго засталася. Яе смакавалі на розны лад — і са смехам, і з пагрозай, і нават з’едліва.

— Адступіся, бо спалю, як Бандзюк крэсла...

— Не кідай ты гэтай сырызны, — казалі, калі нехта сунуў у печ сырыя дровы. — Не кідай, кажу, бо будзя як Бандзюковаму крэслу...

— А што ж яму будзя?

— А то ты не ведаяш?

— Не-а, ня ведаю.

— Смыроду будзя і дыму. А цяпла і карысці — як з казла малака.

— А ты хібя даіла казла? Во майстрыха, га? А нічого ж ні казала... А то за настаўніцу ўзяла б цябе...

— Дак у цябе ўжо і казёл ёсць? — якое пытанне, такі і адказ. — А хавалася? Ці мо з кашараў астаўсё? — пацяшалася вясёлая суседка над няздатнай на хітрыкі кабетай, хоць ведала, што ў тае ні казла і ніякай маёмасці з кашараў.

Але чаму ж не пасмяяцца, калі падставы маюцца? Язык, як казалі, без косці, што хоча, тое і халосціць. Ды і тое вядома, што адны людзі з гадамі разумнеюць, а іншыя проста становяцца старэйшымі. Кепска бывае, калі на прымаўку забываюцца: не радуйся чужой бядзе — свая наперадзе.

 

21

Кажуць, балючай раны не варта вярэдзіць, не трэба дражніць. Яно мо й праўда, бо зачапі толькі яе, як боль па ўсім целе пойдзе, засмыліць скрозь, запячэ ўсё тое, што баліць. А балячак хутаранам не бракавала ніколі.

Во-ой, чаго толькі не перажылося за доўгі час хутарскога побыту. Хапіла ўсяго з каптуром — і за палякамі, і пры першых саветах, што пасля палякаў кіраваць пачалі, і пры другіх, якія пасля вайны прыйшлі. Найбольш мо запала ў сэрца тое, што з недаверам да родных братоў, як называлі савецкія вызваліцелі тутэйшых жыхароў, паставіліся начальнікі на тым баку. А калі сказаць проста, то вялікую крыўду мелі былыя заходнікі. Фізічна не пускалі іх у тую вялікую сям’ю, да якой далучаць намерваліся. Відаць, усё-ткі не давяралі. Бо чым яшчэ можна вытлумачыць, што да самай вайны нікога не пускалі саветы праз ужо былую савецка-польскую мяжу без спецыяльнага дазволу.

Захоча нехта, скажам, у Мінск, а яму — дулю з макам: атрымай спярша дазвол. Ды лягчэй, відаць, зорку з неба дастаць, чым дазвол гэты. Спачатку цябе вывучаць і агледзяць з усіх бакоў, не раўнуючы, як пакупнік карову на Сноўскім базары. Затым правераць надзейнасць, выпытаюць, вынюхаюць, чым за палякамі займаўся, ці не супрацоўнічаў з дэфензівай, ці не выдаваў членаў КПЗБ, камуністаў, значыцца. Падчас такіх вышуканняў-дапытанняў не адзін пакрыўджаны на суседа мог звесці з ім рахункі, адплаціць, так сказаць, у сто разоў. Здаралася і такое. Але неўзабаве гэткія дабрахоты зразумелі, што і на іхнюю спіну бізун маецца: плявузгаеш ты, нехта і пра твае паводзіны можа кепскае сказаць. Як баба да дзеда, так і дзед да бабы. А таму прыціхлі «дасведчаныя» інфарматары, сталі трымаць язык за зубамі, рэдка казалі благое пра суседзяў.

Што праўда, пэўная палёгка ад першых саветаў была маладым дзяўчатам. Калі іх выбіраў нехта з прыезджага начальства альбо пекная маладзіца ўпала ў вока нейкаму камандзіраванаму, то для жаніцьбы перашкоды не было. Таму і наравілі мясцовыя бацькі знайсці для сваіх дачок васточніка — так празвалі жаніхоў з таго боку. Тады ўжо лягчэй было і сваякам нявесты, менш правяралі падчас паездкі ў савецкія гарады. Скажаш, што замужам «за васточнікам», і меншае дасціпных пытанняў.

А колькі страху нацярпеліся зімой 1940-га?! Ну й зіма тады выпала — такіх маразоў не памяталі самыя старыя хутаране, казалі, да 45 градусаў даходзіў мароз. Снег валіў без меры. З-за кудасы з завірухай свету белага не відаць. Праўдзівы свой характар паказваў люты. Тады і паверылі людзі прымаўцы: «Пытаецца люты, ці добра абуты». Паверыць то паверылі, але як ад холаду ратавацца, не ведалі. Многія мерзлі нават у сваіх хатах, бо не хапала дроў, не дазваляла новая ўлада лес секчы. А чым паліць, начальнікаў, якія ў абсалютнай большасці былі прыезджымі, мала турбавала.

Тады і адбыліся на хутары два здарэнні, адно з якіх засталося ў памяці Толіка і яго сям’і, а другое ва ўсіх без выключэння смылела пякучым болем цягам усяго жыцця.

Адным лютаўскім днём, калі бярвенні ў сценах хат ажно лопаліся ад марозу, а шыбы на цэлы палец дарослага чалавека абраслі лёдам, з’явіліся на Язаўцы незвычайныя ездакі. Прыехалі на такой машыне, якой хутаране і за палякамі не бачылі. Дасведчаныя ў тэхніцы нядаўнія вайскоўцы сказалі, што гэта БТР, ваенная машына. Ведама, па снезе, па бездаражы — бо на хутар зімой ніхто ніколі ні на чым, акрамя конных саней, не ездзіў, убітай дарогі не было, просты аўтамабіль не праб’ецца. Спачатку хутаране праявілі звыклую цікаўнасць. Але неўзабаве іх працяў страх.  Вочы не бачылі ні снегу, ні дрэў, ні хат, ужо не кажучы пра пякучае і кусочак сонца. Бо прыезджыя запатрабавалі прыгнаць пяць фурманак, дакладней, саней з коньмі і ездавымі. Знайшлі, хоць і не проста было ўгаварыць гаспадароў. Загадалі. Праўда, Жора Бандзюк дык сам прыпёрся, хоць і без каня. Да кожнага ездавога з прыезджай машыны па два міліцыянты з вінтоўкамі падселі. Добра апранутыя былі: паўзверх шынялёў — доўгія кажухі, пашытыя некалі на тутэйшых заходніх землях, на нагах валёнкі. Шапкі вушанкі пад барадой завязаны. У такой вопратцы ніякі мароз не страшны. Але і яны сталі рукамі ў трохпальцавых рукавіцах па плячах стукаць, сагравацца — мо прамерзлі ў тым жалезе?

А тады пачалі дабірацца да некаторых хат. Нічога не разумелі хутаране. Адно праз замерзлыя шыбы, бо баяліся на надворак выходзіць, цікавалі, што далей будзе. Адбывалася ж сапраўды нешта страшнае. Выбралі прыезджыя сем хат, каб знайсці некаторыя, спатрэбілася падмога Жорыка.

Дзіўна, але выбранымі аказаліся тыя хаты, дзе самыя бедныя і шматдзетныя сем’і жылі. Па шасцёра-сямёра дзяцей сядзела на печы гэтым холадам. З хаты не вылазілі нават на свой надворак — не было чым задніцу прыкрыць, портак у хлопцаў не было. Калі ўжо вельмі мерзлі малыя нават у хаце, то па чарзе завязвалі на попу матчыну хустку-канаплянку, бо на ўсіх хустак не хапала. Дык вось, гэтых гаспадароў разам з іхнім бедным пажыткам і з малечай выводзілі ў сані. А малеча тая так і была з канаплянкай на попе. Сем хат ачысцілі такім чынам. А вось таго дома, які з вялікай нацяжкай можна было назваць багатым, бо ў гаспадара меліся і веялка, і сеялка, і малатарня, і людзей некалі наймаў на працу, хоць, што праўда, добра плаціў за гэта, не кранулі прыезджыя, нават не заехалі туды.

І можна сабе ўявіць, якім цяплом саграваліся бедныя дзеткі з канаплянкамі на задніцы, пакуль усіх іншых збіралі ад хаты да хаты. А што ўжо было з імі, калі павязлі на чыгуначную станцыю ў Гародзяй, якая кіламетраў за дваццаць ад хутара, то ад аднаго ўяўлення пра тое мароз па скуры. Вазніцы-ездавыя нават расказваць баяліся: прыезджыя загадалі ім нічога не бачыць і нічога не чуць. Тыя і маўчалі, навучаныя нядобрым лёсам.

І толькі праз шмат гадоў, ужо калі мяжа паміж Усходняй і Заходняй рэальна перастала існаваць, калі ў Маскве не стала Сталіна, вярнуліся на Язавец з невядомай хутаранам далёкай далечы, што Сібірру называецца, дзве ссівелыя і нязвыкла рана пастарэлыя жанчыны. Адна з дзвюма дочкамі, другая з адной. А што з астатнімі людзьмі сталася, то хутаране так і не даведаліся. Бо і жанчыны негаваркія былі, відаць, Сібір адмарозіла іхнія языкі. Добра, што хоць самі жывыя засталіся, чым ужо тут хваліцца…

Праўда, гэты дзікі хапун абмінуў сем’і Гэтэвічаў і Назаноў. Але ў хутарскіх жыхароў доўга яшчэ жыў страх: калаціліся ад кожнага вуркатання любой машыны — ці не вяртаюцца хапуны, мо замала першы раз набралі? На шчасце, паўтарэння гэткага разбою не было. Адно цішком шапталіся хутаране пра тое здарэнне ды пераказвалі пачутае ад ліпаўскіх і баярскіх вяскоўцаў. Тыя ж таксама шэптам дзівіліся: што гэта за час такі наступіў, што можна забіць, знішчыць чалавека словам. Некалі забівалі стрэлам, сякерай, нечым яшчэ, цяпер жа хапала аднаго адзінага слова. Данёс — і гатова. Хто першы, той і лепшы, той перамог, жыць застаўся.

Івану нават анекдот на гэтую тэму адзін баярскі мужчына расказаў. Але не ў хаце, а на полі, дзе вушэй лішніх не было.

Сустрэліся ў гулагаўскай турме двое. Адзін і пытаецца:

— За што сядзіш, га?

— За ляноту, — адказвае.

— Не зразумеў…

— Вечарам з суседам бралі па сто грамаў. Пасля на анекдоты пацягнула. Не абміналі і палітычныя. Позна паразыходзіліся, каля поўначы. Я не захацеў ісці ў органы, каб расказаць пра ўсё. Сусед жа не паленаваўся. Вось я і тут…

Ды ўся бяда ў тым, што анекдоты гэтыя вельмі часта станавіліся суровай рэальнасцю. За ўсе праўдзівыя і непраўдзівыя грахі мог здаць сусед суседа, адным сваім словам мог пазбавіць жыцця таго, на каго зуб меў…

Яшчэ з польскага часу запомнілі хутаране: на чыім вазку едзеш, таму і песенькі спявай. Аднак сустракаліся сярод іх і безгалосыя, гугнявыя, і зацята-маўклівыя. Бывалі, што праўда, і вельмі галасістыя. А для ўсіх іх адзін закон: як спяваеш, так і маеш…

Заканчэнне будзе.

Бутэвіч Анатоль Іванавіч нарадзіўся 15 чэрвеня 1948 года на хутары Язавец Нясвіжскага раёна. Скончыў філфак БДУ (1971). Працаваў у БелТА, намеснікам рэдактара газеты «Чырвоная змена», дырэктарам выдавецтва «Мастацкая літаратура», у ЦК ЛКСМБ і ЦК КПБ (1980—1986, 1987—1990), старшынёй Дзяржкамітэта РБ па друку, міністрам інфармацыі, міністрам культуры і друку Беларусі, Генеральным консулам Рэспублікі Беларусь у Гданьску, Надзвычайным і Паўнамоцным Паслом Рэспублікі Беларусь у Румыніі. Аўтар кніг «Прыгоды памаўзлівай Рыскі» (1999), «Як акіян з кропелькай барукаўся» (2003), «Прыгоды Віруса Шкодзі» (2009), «Раскіданае гняздо крывіцкай славы» (2008), «Расстайны пах асоту» (2000), серыі кніг «сем цудаў Беларусі» — «У гасцях у вечнасці» (2001), «Званы Нямігі» (2002), «За наміткай гісторыі» (2003), «Адвечны покліч Радзімы» (2004), «Славутыя родам сваім» (2006), «Перуновага племені дзеці» (2008), «Пад небам беларускага слова» (2007), рамана «Каралева не здраджвала каралю» (2010), «Я адной табе належу…» (2013), «Паміж Княствам і Каронай» (2013), «Пацалунак на фоне гор» (2014), «таямніцы Мірскага замка» (2013), «Таямніцы Нясвіжскага замка» (2014), «Таямніцы Крэўскага замка» (2015) і інш., вядомы таксама як перакладчык.