Вы тут

Мікола Гіль. «Между протчым...»


Запісы тутэйшага.


Фатальныя даты, ці ўсяго толькі дзіўныя супадзенні?

 

З малку чуў: ёсць дзівосы на свеце. Не надта верыў у гэта, але ўсё-такі трошкі і верыў. Прынамсі, хацелася верыць. Бо — як жа не верыць? У дзіцячым узросце свет без дзівосаў не бывае. Яны пачыналіся на кожным кроку: за гародам, за аселіцай, за небакраем. Што ўжо тады казаць пра ўвесь свет?!

З гадамі дзівосаў менее, і ў старасці іх ужо амаль не застаецца наогул. Бо — што можа здзівіць старога, лоўленага вераб’я? Анічога, бадай. На свеце пажывеш, дык і Кузьму, сынку, бацькам назавеш. На ўсё ўжо глядзіш памяркоўна, цвяроза, разважліва: ат, бывае (было) і не такое.

Ды ўсё ж чалавечы розум — дзіўная штуковіна, не можа ён без таго, каб не здзіўляцца і не захапляцца, не ўражвацца чымсьці незвычайным, незразумелым, невытлумачальным. Як кажуць, хлебам не кармі, а дай паздзіўляцца. Асабліва ж тым, ці з таго, што й сапраўды выклікае здзіўленне ды змушае думаць пра невымоўную загадкавасць свету. Тым больш, калі гэтыя загадкі змушаюць зніякавець.

Ну вось, калі ласка.

Напалеон нарадзіўся ў 1760 годзе.

Гітлер нарадзіўся ў 1889 годзе.

Розніца — 129 гадоў.

Напалеон прыйшоў у Вену ў 1809 годзе. Гітлер прыйшоў у Вену ў 1938 годзе. Розніца — 129 гадоў.

Напалеон прыйшоў да ўлады ў 1804 годзе, Гітлер — у 1933-м. Розніца — 129 гадоў.

Напалеон напаў на Расію ў 1812 годзе, Гітлер — у 1941-м. Розніца — 129 гадоў.

Напалеон прайграў вайну ў 1816 годзе, Гітлер — у 1945-м. Розніца — 129 гадоў.

Абодва, да ўсяго, прыйшлі да ўлады, калі ім было па 44 гады.

Абодва напалі на Расію, калі ім было па 52 гады.

Абодва прайгралі вайну, калі ім было па 56 гадоў.

Міжволі скажаш: дзівосы дый толькі!

А вось яшчэ шэраг такіх жа нечуваных супадзенняў.

Лінкольн стаў прэзідэнтам ЗША ў 1860 годзе.

Кенэдзі стаў прэзідэнтам ЗША ў 1960 годзе.

Розніца — 100 гадоў.

Абодва былі забіты ў пятніцу. Абодва — у прысутнасці жонак.

Пераемнікам Лінкольна стаў Джонсан.

Пераемнікам Кенэдзі пасля забойства стаў таксама Джонсан.

Джонсан, які заняў пасаду прэзідэнта ЗША пасля Лінкольна, нарадзіўся ў 1808 годзе.

Джонсан, які заняў пасаду прэзідэнта пасля Кенэдзі, нарадзіўся ў 1908 годзе.

Розніца — 100 гадоў.

Забойца Лінкольна Уіла нарадзіўся ў 1829 годзе.

Забойца Кенэдзі Освальд — у 1929-м.

Розніца — 100 гадоў.

Разумееш, вядома, што ўсё гэта — толькі сапраўды дзівосныя супадзенні, але, тым не менш, нельга не здзівіцца. Больш за тое, міжволі пачынаеш верыць у нейкую містыку, у невытлумачальную заканамернасць ці прадвызначанасць лёсаў і падзей. І пачынаеш шукаць штосьці падобнае бліжэй, вакол і каля сябе, сваіх блізкіх і знаёмых. І, як ні дзіўна, знаходзіш. І пачынаеш думаць, што нездарма сёй-той з вучоных-атэістаў пад старасць прыходзіў да веры ў Бога ці, прынамсі, у нейкую звышмагутную сілу, што кіруе светам.

Мо і праўда мы ўсяго толькі паддоследныя трусікі ў невідочнага і непадуладнага для спазнання Творцы Сусвету? Калі гэта праўда, дык — вельмі сумна.Што ж тады ўсе нашы мары, жаданні, памкненні, парыванні душы, боль і радасць сэрца? Аз есм раб і чарвяк…

13 кастрычніка 2007 года.

 

І я замаўкаю…

 

Толькі што скончылася святкаванне юбілею Якуба Коласа: ускладаннем кветак да помніка на ягонай плошчы і ўрачыстым пасяджэннем і канцэртам у філармоніі. І там, і там не надта было людна: мала і пісьменнікаў, Коласавых пераемнікаў і нашчадкаў, мала і па-сапраўднаму адданых яму і ягонай неўміручай творчасці чытачоў. І са шчымлівым сумам згадваліся сапраўды дзяржаўны размах і ўвага, з якімі ў 1982 годзе адзначаліся стогадовыя купалаўскі і коласаўскі юбілеі — агульнабеларускія (і нават усесаюзныя) урачыстасці.

З таго, што гаварылася і друкавалася да 125-гадовых юбілеяў Янкі Купалы і Якуба Коласа, мала што запомнілася. Адзінае, бадай, што прынесла адзначэнне гэтых гадавін, дык пэўнае ажыўленне ўвагі да творчасці нашых песняроў, а найперш, мабыць, да трагічных варункаў іх жыццёвых і творчых лёсаў.

А лёсы іхнія былі сапраўды, нягледзячы на ўсю рознасць, аднолькава трагічныя. Уся розніца ў тым толькі, што Купала больш эмацыйна адгукаўся-рэагаваў на тыя ці іншыя праявы жыцця, а Колас, маючы іншую натуру, многае хаваў у душы, насіў у сабе. І цяжка сказаць адназначна, каму з іх было цяжэй. Ці лягчэй. Доля ім суджана была аднолькавая: гадамі маўчаць, альбо пісаць не тое, аб чым балела і плакала сэрца.

Акурат у першыя лістападаўскія дні, у якія 125 гадоў таму нарадзіўся Якуб Колас, трапіўся мне на вочы ягоны верш «Ноч пад Новы год». Трапіўся выпадкова. Пэўна, вока зачапілася за яго, бадай, усяго з тае прычыны, што не за гарамі новы, 2008 год. Прачытаў:

 

Замкнула зямля свой яшчэ адзін круг,

Другі адчыняе.

Маўчыць непрытульна заснежаны луг

І пушча лясная.

Мігаюць далёкія зоры ўгары,

Як чыстыя росы,

І ходзіць паважна мароз па бары,

Злы, белавалосы.

Глядзіць неласкава скляпенне нябёс

На скутую землю,

І Млечнага Шляху паблеклы пракос

У холадзе дрэмле.

У гэтым змярцвенні начной цішыні

Год Новы вітаю.

— Якою пуцінай вы пойдзеце, дні? —

Я моўчкі пытаю.

Маўчыць неабсяжны прастор- глыбіня

Без берагу-краю.

Маўчыць з ім і постаць наступнага дня,

І я замаўкаю.

 

Прачытаў і падумаў, што верш, па ўсім, так званага дакастрычніцкага перыяду творчасці паэта. Сумненняў не было. І сапраўды: ніякіх адзнак савецкага часу, не кажучы пра ягоны пераможны сцвярджальны дух. Ды штосьці ўсё ж змусіла зняць з паліцы Коласаў томік і паглядзець-упэўніцца. І якое ж было маё здзіўленне, калі ўбачыў, што верш датуецца… 1937 годам.

Божа мой! Аказваецца, не ў дарэвалюцыйным «змярцвенні начной цішыні» паэт вітае Новы год! І маўчыць постаць зусім не дарэвалюцыйнага наступнага дня, а дня — Савецкага, асветленага сонцам Сталінскай канстытуцыі!

І што паэт? Пачуў смяртэльна-ледзяное маўчанне наступнага, гэтак як і ўчарашняга, гэтак як і сённяшняга, дня і выдыхнуў-прашаптаў: «І я замаўкаю».

Ды за адзін гэты верш — здавалася б, зусім бяскрыўдны, проста настраёвы, лірычны верш — той парою можна было загрымець пад «расстрэльны», у неагалошаныя тады Курапаты.

Вось вам і Колас, не бунтар і не змагар паводле літаратуразнаўчых міфаў! Ведаў і разумеў Паэт усё. А што да «І я замаўкаю», дык — ратаваў сябе, сям’ю, родную мову і літаратуру, будучыню Беларусі, саму Беларусь!

Неўзабаве — Новы, 2008 год. Высакосны. Да ўсяго — год Пацука. Мой год, бо я, паводле ўсходняга календара, — пацук. Які ён будзе? Што прынясе? Маўчыць «постаць наступнага дня», і маўчанне гэтае вусцішнае, хоць і не магільнае, як у трыццаць сёмым. Тым не менш — і я замаўкаю…

14 лістапада 2007 года.

 

Усё спадзяёмся, спадзяёмся, спадзяёмся…

 

А й праўда, ці ёсць такая — вясковая проза? Руская крытыка актыўна карыстаецца гэтым вызначэннем — «деревенская проза», «деревенская литература», «деревенщина», «писатели-деревенщики» і г. д. На самай жа справе, гэта проста добрая, «выкшталцоная» проза. Возьмем тых жа Бялова, Распуціна, Астаф’ева, Абрамава… Так, іх творы — пра вёску, і ў гэтым сэнсе яны сапраўды належаць да вясковай прозы. Нібыта, паводле свайго тэматычнага вызначэння. Але ж гэта наогул выдатныя творы рускага мастацтва слова, глыбока псіхалагічныя даследаванні чалавечай натуры наогул, мастацка-вобразны аналіз праблем сучаснага жыцця, зноў жа — жыцця наогул, а не толькі вясковага. І дзеля чаго гэтае падкрэсліванне — вясковая тэма? Ну а калі ў цэнтры рамана, скажам, вобраз заводскага інжынера — дык гэта што, заводская тэма? Калі гэты раман выдатны, дык ён проста ёсць выдатны твор літаратуры. І зусім слушна многія крытыкі адзначаюць (і чытачы, дарэчы, таксама, пра што шмат разоў пісала «Литературка»), што вясковая проза дала нам больш, чым сацыёлагі і эканамісты, разам узятыя. У тым сэнсе, што гэта акурат яна надзвычай глыбока даследавала (мастацкімі сродкамі, вядома) сацыяльна-бытавы ўклад пасляваеннай і паваеннай вёскі, паказала ўсю страшную трагедыю яе ў выніку гвалтоўнай і татальнай калектывізацыі і шматгадовай бязлітаснай эксплуатацыі і вынішчэння цягам наступных дзесяцігоддзяў. Вясковая проза — і гэта таксама яе заслуга — надзвычай шырока і востра паставіла пытанне аб узаемаадносінах чалавека і акаляючага асяроддзя, аб жахлівых выніках гаспадарання на зямлі чалавека-архараўца, якому цалкам усё роўна, што будзе пасля яго: хоць патоп, хоць — трава не расці. Карацей кажучы, вясковая проза ў сілу сваёй мастацкасці не магла не адлюстраваць важнейшых, істотнейшых бакоў рэчаіснасці і працэсаў, што адбываліся ў нашым жыцці. І ўжо ў гэтым — яе вялікая вартасць і заслуга. А нельга не адзначыць і яшчэ адну, ці не галоўную акалічнасць. Вясковая проза ўзяла на сябе місію абароны і зберажэння народнай мовы. І калі гэта слушна нават у дачыненні да рускай мовы, дык што тады гаварыць пра нашу родную беларускую мову?!

У нас, папраўдзе, трошкі іншая сітуацыя. У нас, па вялікім рахунку, дык амаль уся літаратура, найперш, вядома, проза, вясковая. Так ужо сталася. Нават наша ваенная проза — таксама «вясковая», бо — не франтавая, а — партызанская пераважна. Бадай, нават выключна. Тым не менш, нават і ў нас яна ўсё ж не «чыста» вясковая. У цэнтры яе ўвагі ўсё ж не чыста вясковы чалавек-селянін, а — «сена на асфальце», чалавек, так бы мовіць, міжасяроддзя і міжчасся. Герой большасці нашых твораў жыве ў вёсцы, але моцна павязаны з горадам (праз дзяцей, сваякоў і аднавяскоўцаў, што сталі гараджанамі), ці калі жыве ў горадзе, дык — часта душою там, у роднай вёсцы, дзе нарадзіўся і ўзрос, дзе яшчэ дажываюць веку старыя бацькі, дзядзькі, жывуць браты і сёстры, былыя суседзі і аднавяскоўцы. І ўрэшце — якая ж гэта вясковая тэма? Гэта тэма народа нашага, унікальнага ў тым плане, што за нейкія два-тры дзесяцігоддзі па вайне ператварыўся з вясковага люду ў гарадскі — урбанізаваўся. Такіх тэмпаў урбанізацыі наўрад ці зведваў калі-небудзь які іншы еўрапейскі народ. Якія навукоўцы, якія НДІ даследавалі як мае быць гэтыя працэсы? А літаратура — даследавала. Глыбока і ўсебакова, выцягнуўшы на свет Божы незлічоную колькасць чалавечых трагедый, слёз і пакут (і радасцей, вядома ж!), што спараджалі гэтыя працэсы. Мы ж ведаем, што далёка не ўсе з лёгкасцю незвычайнай пакідалі вёску і далёка не ўсе з такой жа лёгкасцю прыжываліся на асфальце. Ламаліся, крышыліся не толькі душы і лёсы, але, на жаль, часам і жыцці. А колькі і якіх нюансаў унесла гэта ў адвечную праблему дзяцей і бацькоў?! І зноў жа: не што іншае, а акурат літаратура выявіла, даследавала і паказала гэта з усёю мастацкаю сілаю і выразнасцю.

І пэўна ж з тае прычыны, што лёс нашае вёскі (як і расійскае таксама) быў цяжкі, складаны і трагічны, у творах нашай літаратуры (і рускай таксама) амаль няма, ці, прынамсі, надзвычай мала так званых станоўчых герояў. Большасць з іх — пакутнікі. А калі й не пакутнікі яўныя, дык — досыць індыферэнтныя, чыстыя ў помыслах, ды не надта жыццёва актыўныя ў дзеях і ўчынках. Не барацьбіты ў высокім значэнні гэтага слова. Падумаўшы, дык, мусіць, інакш і не магло быць. Бо — што было рабіць актыўнаму, мэтаімкнёнаму чалавеку, найперш маладому, у нашай пасляваеннай вёсцы? Не мог ён там разгарнуцца, не было да чаго прыкласці яму свае веды і рукі, не меў ён магчымасці да самаразвіцця. Вось і сыходзіў у горад, спадзеючыся знайсці там тыя самыя магчымасці і сродкі. Сыходзіў, часта шкадуючы, да ўсяго часта натыкаючыся там на неразуменне, пагарду, а то й на адкрытыя знявагу і абразу. І — пакутаваў чалавек, не знаходзячы сябе тут, у горадзе, з усёй відавочнасцю бачачы незваротнасць вяртання, урэшце — тупіковасць жыцця.

Ну а што да мовы, дык акурат літаратура сталася бадай што адзінай захавальніцай беларускай мовы, галоўнага скарбу кожнага народа. Песцім мы надзеі на яе адраджэнне, радуемся кожнаму, нават самаму малому пробліску яе жыццядзейнасці, кожнай новай кніжцы, кожнай новай перадачы на радыё і тэлебачанні, кожнаму новаму класу з беларускай мовай навучання і кожнай беларускамоўнай групе ў садку, ды надзеі гэтыя з году ў год гаснуць і мізарнеюць. Жывём мы ў вялікім разладзе з самімі сабою. Хочам крыкнуць «Ратуйце!», ды мусім казаць «Дзякуй!» Не прымаем лозунга «Чым хутчэй усе мы загаворым па-руску, тым хутчэй прыйдзем да камунізму!», але ж — паўтараем пры нагодзе. Такія мы ўжо людзі, «беларусы».

Усё на нешта спадзяёмся, спадзяёмся, спадзяёмся…

Знайшоў сёння гэты запіс, зроблены мною ў далёкім 1982 годзе. Перачытаў, — і пацягнулася рука перанесці яго ў камп’ютар. Падалося, што развагі адносна так званай «вясковай прозы» досыць слушныя. Ну, а што датычыць стану роднай мовы, дык — мала што змянілася ў нас з таго савецкага часу…

29 кастрычніка 2005 г.

 

Жваканая-перажваканая…

 

Некалькі гадоў назад, здаецца, з «Литературной газеты», зрабіў такую выпіску з інтэрв’ю Мустая Карыма: «У аповесці маёй усё праўда, настоеная на выдумцы. Пра адну і тую ж падзею розныя людзі распавядаюць па-рознаму. Таму і мастак, тым больш — мастак. Таму што ён падпарадкоўваецца ўжо законам мастацтва. Рэчаіснасць, пераўтвораная мастацтвам, набывае іншае вымярэнне. Праўда ж у мастацтве вымяраецца не самой праўдай, а верай у гэтую праўду. Калі чытач паверыў, значыць, напісанае табой — праўда. А каб паверыў — трэба крыху выдумкі. Праўда ў мастацтве павінна быць трошкі акрыленай, а не навязліва-павучальнай.

Бывае, хочаш адлюстраваць усё праўдзіва, а атрымліваецца фальшыва. Я неяк задумаў напісаць цыкл вершаў, а не проста вершы. Загадзя аселая ў галаве думка прымусіла напісаць і некалькі вершаў, якія дыктаваліся кампазіцыяй цыкла, а не творчай неабходнасцю. Не дзіва, што атрымаліся яны рытарычнымі, у іх не адчувалася душы».

Не адкрыў тут Амерыкі башкірскі пісьменнік. Усё гэта, так бы мовіць, азбучныя ісціны. Аднак жа — ісціны, і таму трэба іх памятаць, калі мяркуеш і сам нешта пісаць. Папраўдзе — спрабаваць працаваць у слове. Са смуткам адчуваю, заўважаю, што ў мяне гэта не надта атрымліваецца. Пішу праўду, як яно было са мною, без аніякае выдумкі — атрымліваецца нецікава, сумна і банальна. Бо, пэўна, і сам я чалавек банальны і нецікавы. А калі спрабую «выдумляць», дык — яшчэ горш: выдумка і ёсць выдумка! А як сваю праўду трошкі акрыліць выдумкай? Неразгаданая загадка! Вунь, у Караткевіча — усё выдумка, а — якая праўда! Чытаеш і — глытаеш: са смакам, з асалодаю, і наглытацца не можаш. А ў самога — жвачка, жвакана-перажваканая…

І гэта — таксама даўні запіс: 1985 года. І яго таксама закарцела занатаваць. Гэтак я думаў шмат гадоў назад, гэтак думаю, бадай, і сёння, на схіле гадоў. Як кажа з экрана адзін з сённяшніх тэлебайкароў: як ёсць, так ёсць.

18 студзеня 2006 г.

 

Не абы заткнуць дзірку

 

У кішэнным нататніку знайшоў лісток з адрыўнога расійскага календара — за 18 ліпеня 1990 года. Здзівіўся: чаму з расійскага? Ці тады яшчэ не выходзіў «Родны край»? Пэўна ж, не выходзіў, мусіць, ён з’явіўся ўпершыню ў 1991-м. А чаму, навошта паклаў яго між лісткоў нататніка, з якое прычыны? Зірнуў на адваротны бок. Там — нецікавая, шаблонна-савецкая — надта ж выхваляльная! — нататка пра мільённа-кіламетровыя трасы і стокраінныя адрасы Аэрафлоту. Ага, не выкінуў лісток, хутчэй за ўсё, з-за гэтых дзвюх лічбаў са знакам «мінус» і «плюс» — пражытых у тым годзе дзён і яшчэ не пражытых. Збег лічбаў — цікавы: –199 і +166 (амаль тыя ж 199, калі перакуліць шасцёркі).

А, можа, з-за гэтага верша І. Севяраніна:

 

В полях созрел ячмень.

Он радует меня!

Брожу я целый день

По волнам ячменя.

Смеется мне июль,

Кивают мне поля.

И облако, как тюль,

И солнце жжет, паля.

 

Прачытаў — і хораша стала на душы! Быццам і сам прайшоў той спякотнаю сцежкаю між хваль вусатага ячменю.

Падумалася: каляндар — госць у кожнай хаце. З якой жа адказнасцю трэба адбіраць тое, што публікуецца на ягоных малых староначках! Прыклад з Севяраніным нагадвае: умеюць людзі адбіраць, не абы заткнуць дзірку!

А наш сённяшні «Родны край»? Калі верыць яму, дык самы выдатны паэт — Уладзімір Мацвеенка! Каторы год запар ягоныя кволыя, досыць прымітыўныя вершыкі «для дзяцей» аздабляюць старонкі календара невытлумачальна шчодра! Нібыта больш у нас і няма нікога, хто піша для тых самых дзяцей.

У нашае Таклюсі ўсё то не ўварылася, то не ўпяклося…

8 лютага 2006 года.

 

Наўрад ці магу суцешыцца…

 

Каб спазнаць чалавека, трэба з ім пуд солі з’есці. Нібыта й праўда. Аднак жа часта досыць і аднаго, мо нават не самага важкага ягонага ўчынку, каб беспамылкова, ну амаль беспамылкова сказаць, які гэта слаўны (ці, наадварот, дробязны, нікчэмны) чалавек. Бадай, кожны з нас меў магчымасць пераканацца ў гэтым.

Гэтак і з паэтам. Досыць прачытаць адзін верш, ці нават адзін-другі радок ягоны, каб беспамылкова сказаць: талент!

Мо й сорамна прызнавацца, а — не ведаў я расійскага паэта Аляксея Рэшатава, амаль свайго аднагодка (1937 года нараджэння). Ды вось прачытаў у «Литературной газете» невялікую, на паўтара дзесятка радкоў, нататачку: «Умер Алексей Решетов», а ў ёй такі яго паэтычны радок: «Раз нам счастья не дано — дай нам, Господи, терпенья». Прачытаў і з ходу пагадзіўся з ацэнкаю яго «писателями Екатеринбурга» (гэтак падпісаны некралог) як паэта таленавітага, «бескарыслівейшага «вучня прыроды», чый Боскі дар не запатрабаваны дасюль «у той меры, якую ён даўно заслугоўваў», што «пасля Аляксандра Яшына, Барыса Чычыбабіна і Мікалая Рубцова, здаецца, не было ў рускай паэзіі іншага паэта, чые вершы абпякалі б такой жа абвостранай «совестливостью». Пацвярджаюць гэта і прыведзеныя ў заключэнне некралогу такія радкі, прадыктаваныя мужным смуткам:

 

Когда уйду по оклику Всевластной

И други всхлипнут, головы склоня,

Земля не станет менее прекрасной,

Но обеднеет всё же на меня.

 

І сумна, тужліва стала мне. І таму, што скончыў усё ж заўчасна сваё зямное існаванне безумоўна таленавіты паэт, нязнаны мною. І таму, што я, грэшны, і такім спадзевам наўрад ці магу суцешыцца…

26 лютага 2006 года.

 

Хоць бы адзін верш!

 

Настрой такі, што надта ж доўга круцілася ў галаве пытанне: колькі чалавеку зямлі трэба? Ды нечакана выбліснула: а колькі чалавеку трэба паэзіі, вершаў? А дзеля чаго, уласна, патрэбна паэзія наогул? Дзеля чаго, скажам, трэба вывучаць яе ў школе, ці хоць бы знаёміцца з ёю? Спрачаюцца ж наконт гэтага! І многія сцвярджаюць, што літаратура ў школе — лішні прадмет, што гэта не навука, якая пашырае веды чалавека, прыносіць яму нейкую практычную карысць. А ці ж можна наогул ставіць гэтак пытанне? Ці не тое самае гэта, калі засумнявацца, ці патрэбны нам любоў, дабрата, праўда, справядлівасць, спагада, урэшце — само жыццё?

Аднак жа вярнуся да пытання: колькі? Недзе чытаў, што зусім няважна, колькі чалавек прачытаў вершаў, — толькі б яны сталі часткаю яго самога. Тады і трох вершаў можа хапіць на ўсё жыццё. Больш за тое: калі б у кожным з насельнікаў Зямлі гучаў у душы хоць бы адзін верш, у свеце запанавала б зусім іншая культура. Культура наогул і культура паводзін, узаемных стасункаў, гаспадарання. Вось вам і эмпірыка! Вось вам і — у адрозненне ад асязальнай фізікі —лёгкая, эфірная лірыка!

9 сакавіка 2006 года.

 

Хоць у думках…

 

«Не, мы з Вамі яшчэ не толькі пасядзім ля цяпельца, пакурым за чарачкай, але й выправімся ў якое-небудзь займальнае падарожжа. Усё-такі няма нічога лепшага за родную зямлю з яе пагодамі, порамі году, з яе красой і смуткам, цяплом, дажджамі і навальніцамі, усялякай раслінаю і квеценню».

Гэта — з ліста Твардоўскага да Сакалова-Мікітова.

І зноў — ніякае пазнакі: калі, з якое нагоды выпісаў, і дзе гэта было надрукавана і калі. Хацеў выкінуць лісток, на якім некалі запісаў (выпісаў адкульсці?) гэтыя радкі з пісьма аднаго вялікага да другога не меншага, ды — не паднялася рука. Перадрукаваў вось — хай ляжыць. Мо сын, ці ўнук-унучка калі-небудзь наткнуцца і — расчуляцца гэтак жа, як я зноў, праз шмат гадоў, расчуліўся.

А, зрэшты, што ж тут незвычайнага, асаблівага? Вядома, няма нічога лепшага за родную зямлю, на тое яна й родная. Аксіёма. Чаму ж тады хвалююць гэтыя радкі, чаму ад іх шчымліва млее ў грудзях сэрца? А хоць бы таму, што — мала хадзіў у свой час па сваёй роднай зямлі, далёка не ўсюды паспеў пабыць і шмат чаго не пабачыў, і, самае сумнае і журботнае — ужо не пабуду і не пабачу.

Здаецца мне, што і Твардоўскі, пішучы гэта Сакалову-Мікітову, таксама не надта, а мо й зусім не верыў у мяркуемае «займальнае падарожжа». Але ж — хоць у думках парадавацца ды суцешыцца, ды і сябра суцешыць, абнадзеіць…

14 красавіка 2006 года.

 

І смешна, і брыдка

 

«Для літаратуры цяжка ўсё, што вельмі далёка, паглядам не дастанеш, яшчэ цяжка ўсё, што вельмі блізка, вось тут, пад самым сэрцам. Самае лёгкае і даступнае для яе — не блізка і не далёка, а сярэдненька. Правільна: ёсць такая максімальна даступная літаратурная дыстанцыя. І адпаведная ёй траекторыя таксама ёсць, смальні не гледзячы — і ўсё роўна пацэліш. Ну, а стральцы па гэткіх цэлях заўсёды знойдуцца, сумнявацца не даводзіцца».

Знайшоў цяпер вось такі запіс з паметкай: «С. Залыгін прыгадвае словы А. Твардоўскага». А дзе прыгадвае? Калі? З якое нагоды ці прычыны і калі наогул — пра гэта, як часцей за ўсё ў мяне, ні знаку. А словы ж папраўдзе надзвычай дакладныя і беспамылковыя. Колькі ўсялякага «сярэдненькага» і ўсялякіх «сярэдненькіх»! І аз есм! Дзякуй Богу, што хоць разумею гэта. А многія, заўважаю, не разумеюць і пнуцца-пхнуцца, лезуць-настырнічаюць, задзіраюць лычы, становяцца на катурны, корчаць з сябе значных і вялікіх, не бачачы, наколькі гэта смешна і, у дадатак, брыдка…

16 красаваіка 2006 года.

 

Таму і сёння між намі такая розніца

 

Быў уражаны, прачытаўшы ў дзённікавых запісах А. Даўжэнкі такое: «На саракавым годзе будаўніцтва сацыялізму ў сталіцы саракамільённай УССР выкладанне навук гэтак жа, як і ў іншых ВНУ УССР (цалкам), праводзіцца на рускай мове. Такога няма нідзе ў свеце. Успамінаю пісьмы Леніна па нацыянальным пытанні і думаю: не кажыце мне больш нічога. Я ўсё зразумеў і перапоўнены да верху. Калі мой народ не змог стварыць уласную вышэйшую школу, усё чыста астатняе, ну нішто ўжо іншае не мае значэння».

Ну а ў нас хто ў той час думаў гэтак? Хіба Якуб Колас (ягоны ліст у ЦК незадоўга да смерці аб стане роднай мовы, да якога там не прыслухаліся і што, напэўна, паскорыла трагічную развязку — смерць паэта). А на Украіне, не сумняваюся, гэтак думаў не адзін Даўжэнка, а сотні і сотні інтэлігентаў, прадстаўнікоў эліты нацыі. Таму і сёння між намі гэткая розніца: Украіна — сапраўды незалежная ўкраінская дзяржава, а Беларусь? Бадай, што — усё яшчэ постсавецкая тэрыторыя.

27 ліпеня 2007 года.

 

«Чума на оба ваши дома!»

 

Знайшоў сярод папер складзены ў чатыры столкі лісток. Хацеў быў выкінуць, ды пасля разгарнуў, а там прачытаў: «адзін жыхар Наваполацка падаў у суд на беларускую мову». Успомніў: такое сапраўды было, факт не выдуманы — рэаліі пачатку 90-х. Вось і падумалася зноў: дзе яшчэ ёсць краіна і зямля, здольная насіць такіх грэшных сыноў і дачок, што падаюць на родную мову ў суд? Божа, будзь да іх літасцівы — яны ж не ведаюць, што чыняць! Назваць іх інакш, чым янычары, немагчыма. А, як вядома, янычараў — самых бязлітасных ворагаў балгар — туркі выхоўвалі з… балгарскіх дзяцей, немаўлятамі адабраных у пакутніц-мацярок. Дык хто ж нашы туркі, што навыхоўвалі-нагадавалі столькіх янычараў?! А й пытацца не трэба: яны і на Усходзе, яны й на Захадзе. І для адных, і для другіх край наш заўсёды быў (ды й ёсць) косткаю ў горле. А каб не падавіцца, каўтаючы, намагаліся найперш вынішчыць нашу мову…

Як там «у Вільяма, нашага Шэкспіра»? «Чума на оба ваши дома!»

8 лютага 2007 года.

 

Калі яшчэ жыла вайна…

 

Памяць пажоўклых старонак

 

Недзе на пачатку 60-х гадоў мінулага стагоддзя заблукаў я ў рэдакцыю Лагойскай раённай газеты «Новая вёска». Не памятаю, з якое нагоды. Хутчэй за ўсё, проста быў з нейкае прычыны ў родным райцэнтры, заставаўся вольны час, таму і наважыўся зайсці ў рэдакцыю. Па праву, так бы мовіць, карпаратыўнасці, хоць тады гэтае слова не было ва ўжытку, гэта зараз яно стала модным. Тым часам я ўжо працаваў у «ЛіМе», друкаваўся і ў іншых выданнях, лічыў сябе журналістам, вось і вырашыў і рашыўся адведаць калег з раёнкі, якую ведаў і чытаў са школьных гадоў.

 Найперш, вядома, ішоў да Барыса Сасноўскага, самага паважанага супрацоўніка і самага актыўнага аўтара газеты, які, да таго ж, часта выступаў на яе старонках і як паэт, падпісваючы свае часцей за ўсё гумарыстычныя творы псеўданімам Рыгор Тойсамы. Барыс (а на самой справе Браніслаў) Уладзіміравіч сустрэў мяне прыязна, аднак жа найперш, вядома, не як журналіста, а як брата ўжо знанага і тады паэта-земляка Ніла Гілевіча. Зрэшты, мяне ён, бадай, таксама ведаў, мо нават з маленства, бо, памятаю, заходзіў, і, здаецца, не адзін раз, да нас у хату, бываючы па рэдакцыйных справах у нашым слабодскім калгасе «Іскра» (бацька працаваў старшынёй сельсавета, а пасля — старшынёй калгаса).

Сядзелі мы з Барысам Уладзіміравічам у ягоным пакоі адказнага сакратара, гаманілі. Ён распытваў пра Ніла (як ён жыве і што піша), успамінаў сёе-тое са сваёй партызанкі (як друкавалі ў вайну ў лесе лістоўкі), распавядаў пра газету і яе супрацоўнікаў, гаварыў пра нялёгкі хлеб, клопат і абавязкі газетчыка, пытаўся, што новага ў «ЛіМе» і наогул у літаратурным асяроддзі, у якое я шчасліва трапіў, — Барыс Уладзіміравіч шчыра любіў паэзію і літаратуру наогул, ведаў многіх паэтаў асабіста, з некаторымі разам вучыўся, напярэдадні вайны, у педінстытуце, той парою і сам пачаў пісаць вершы і досыць актыўна друкаваўся.

Неўзабаве яму трэба было ісці на рэдакцыйную лятучку, і ён, папытаўшы, ці змагу я пачакаць яго, падсунуў бліжэй да мяне стос гадавых падшывак «Новай вёскі» (тады ўжо «Ленінскага сцяга»?), сказаўшы: «Пагартай, паглядзі, мо што й цікавае знойдзеш. Дарэчы, і бацькавы допісы пабачыш, ён наш актыўны селькор…»

Я, мусіць, без асаблівай ахвоты — раёнка ўсё ж ёсць раёнка — разгарнуў самую першую падшыўку — за 1945 год. «Новая вёска» заўсёды, як сябе памятаю, ішла ў нашу хату — бацька яе выпісваў. Па ёй, з-за адсутнасці кніг, я ў значнай ступені вучыўся чытаць. Пісала газета пра ўсё, чым жыло тады сяло — пра ворыва, сяўбу, касьбу і жніво, пра вывазку гною, надоі малака, рамонт плугоў, баронаў і калёс і г.д. Таму я не надта чакаў, што знайду там нешта цікавае. Аднак жа неўзабаве, узяўшы са стала Б. Сасноўскага некалькі шараватых лісткоў так званае газетнае паперы (яна й сёння па сутнасці такая ж), пачаў сёе-тое выпісваць.

«Наш калгас першым па сельсавету разлічыўся па абавязковых пастаўках, здаў дзяржаве 7 тон зерня і 7 тон бульбы. Апрача гэтага ў фонд Чырвонай Арміі адгружана 1,5 тоны хлеба і 5 тон бульбы… Вялікія клопаты мы праяўляем аб развіцці грамадскай жывёлагадоўлі. У нас ужо маюцца дзве жывёлагадоўчыя фермы, у якіх налічваецца 6 штук кароў і 10 штук авечак». І подпіс: «Ф. Муравіцкі, старшыня калгаса «Бальшавіцкі шлях» Астрошыцкага с/с.».

У адным са студзеньскіх нумароў прачытаў такі вось допіс і не ўстрымаўся, выпісаў яго. Чаму? У 1957 годзе быў я на цаліне ў Казахстане — мы, студэнты, працавалі ў час жніва на таку. Пшаніцы там было столькі (дзясяткі тысяч тон), колькі мы ніколі не бачылі і не маглі бачыць датуль. Такіх буртоў бульбы ў Беларусі не было, як там бурты пшаніцы. А тут — 7 тон зерня і 7 тон бульбы! Таму, пэўна, і выпісаў: надта ж несупастаўнымі падаліся лічбы.

А цяпер, чытаючы гэты «горды» рапарт старшыні калгаса, з сумам падумаў пра іншае: а скуль наогул узялося ў студзені 1945 года тое зерне? Як і з чаго «намалацілі» яго калгаснікі таго «Бальшавіцкага шляху», калі калгас аднавіўся толькі нейкага паўгода назад, пасля вызвалення Беларусі ад фашыскай акупацыі, на схіле лета, калі сеяць нічога ўжо, акрамя азіміны, не выпадала? Няйначай, з уласных сялянскіх, аднаасобніцкіх загонаў, што былі нейкім чынам засеяны яшчэ пад акупацыяй. Пасля гэтага той старшынёўскі рапарт паўстае ў зусім іншым святле. Адтуль жа, з разрабаваных вайной сялянскіх падвор'яў патрапілі на калгасную ферму і тыя «6 штук кароў і 10 штук авечак»…

Дзіўлюся з самога сябе, як зберагліся ў мяне тыя зусім ад часу зжаўцелыя аркушыкі газетнай паперы з выпіскамі, зробленымі з колішняй лагойскай раёнкі «Новая вёска» (пасля яна доўгі час была «Ленінскім сцягам», а цяпер выходзіць пад назвай «Родны край»)? Мінула ж ледзь не паўвека! І дзякуй жа богу, што зберагліся. Сёння тыя даўнія выпіскі для мяне, прынамсі, — амаль што гістарычнай важнасці дакументы, сведкі паваеннага жыцця маіх землякоў, у тым ліку і самых блізкіх — аднавяскоўцаў. Цяпер чытаю тыя даўнія выпіскі і ўжо амаль не веру, што такое магло быць, што гэтак жылі нашы дзяды і бацькі і мы разам з імі. Якая страшэнная галеча, якая спустошанасць і вынішчанасць краю!

Але запыняла маю ўвагу і іншае. З аднаго са студзенькіх нумароў газеты (не пазначаў, на жаль, з якога канкрэтна) выпісаў заметку «Адважны воін» — пісьмо калгаснікам калгаса «Чырвоны шлях» Слабодскага сельсавета ад афіцэрскага, сяржанцкага і радавога саставу Н-скай воінскай часці: «Ваш аднасяльчанін Іосіф Іванавіч Кутас служыць у нашай часці. Ён жыў, здароў і знаходзіцца ў нашай баявой сям'і… Агнём сваёй гарматы ён знішчыў самаходную гармату і два бронетранспарцёры праціўніка, а таксама забіў каля 30 нямецкіх салдат і афіцэраў. Узнагароджаны медалём «За адвагу», яму загадам Вярхоўнага галоўнакамандуючага аб'яўлена падзяка».

Тады ў кожнай, нават малой вёсцы быў свой калгас. «Чырвоны шлях» — такую назву меў калгас у блізкіх ад маёй роднай Слабады Родзевічах. Не магу зараз сказаць пэўна, хто такі Іосіф Іванавіч Кутас і ці вярнуўся ён пасля Перамогі дадому. Можа, ён быў бацькам Колі і Мані Кутасоў, якія хадзілі з Родзевічаў у нашу Слабодскую сямігодку, з якімі я разам вучыўся з пятага па сёмы класс? А таксама Пеці Кутаса, колішняга калгаснага шафёра, калі замест трох калгасаў — «Савецкай Беларусі», «Чырвонага шляху» і «Іскры» стала адна аб'яднаная «Іскра» з цэнтрам у нашай Слабадзе, і які часта падвозіў мяне, студэнта, ці то да Лагойска, ці да самога Мінска? Так ці інакш, а допіс спарадзіў прыемныя і шчымлівыя згадкі.

У адным з лютаўскіх нумароў таго ж 1945 года знайшоў бацькаў артыкул пад гучным загалоўкам «Арганізацыйна-масавай рабоце Саветаў — шырокі размах». Пісаў Сымон Пятровіч Гілевіч пра культурна-асветніцкую і агітацыйна-прапагандысцкую работу слабодскіх камсамольцаў і актывістаў, згадваў пастаноўкі ў клубе (тады называўся таксама гучна — Дом сацыялістычнай культуры) нейкіх тадышніх п'ес пад назвамі «Ноч перад судом», «Родная кроў», «Подзвігі», называў імёны Раісы і Фані Рулькевічаў, прозвішчы нашых людзей Барэйка, Давідовіч і інш. Сярод іншага пісаў: «Актывістка жонка франтавіка тав. Палуэктава Люба з'яўляецца не толькі добрым агітатарам, але і сама асабістым прыкладам паказвае другім, як трэба працаваць. Працуючы на нарыхтоўках і вывазцы лесу, яна паспяхова спраўляецца са сваёй справай».

Але, але, на лесанарыхтоўках і вывазцы драўніны працавалі пераважна дзяўчаты і маладыя жанчыны: падмены ім не было, мужчыны былі на фронце. Люба Палуэктава — сястра названых вышэй Фані і Раісы Рулькевічаў. Адкуль у Любы такое ненаскае прозвішча? Да вайны паблізу Слабады быў вайсковы гарадок, і Люба, як і многія іншыя нашы дзяўчаты, выйшла замуж за маладога камандзіра масквіча Андрэя Палуэктава. Ён вярнуўся з фронту, і Люба з двума дзецьмі неўзабаве пасля вайны апынулася ў Маскве. Да яе пазней паехала ў госці старая маці — Кацярына Рулькевічава, там знячэўку захварэла і памёрла, і пахавана яна на адных з маскоўскіх могілак (пра ўсё гэта я пісаў у аповедзе «Як я вучыўся ездзіць на веласіпедзе»).

«Спешна ідзе рамонт сельскагаспадарчага інвентара ў калгасе імені Карла Маркса, дзе старшынёй т. Табалевіч. Тут ужо выпушчаны з рамонту 7 плугоў, 5 барон і пачалі рамантаваць калёсы»;

«У Лагазе трактарыст т.Багдан з сынам і трактарысткай Шурай Дашко сабралі з рэштак трактар «ХТЗ»;

«У саўгасе «Лагаза» адчынены магазін, у які завезена рознага тавару першай неабходнасці на суму 10 тысяч рублёў»;

«У Бярздзе Янушкаўскага сельсавета распачата адбудова смалакурні. Днямі тут выпалена першая печ вугалю ў колькасці 1500 кілаграм. Вугаль паступіў у продаж для калгасных кузняў»…

Кожнае з гэтых паведамленняў крычма крычыць аб нечуванай беднасці і галоце, аб тых жахлівых умовах, у якіх пачыналася аднаўленне выпаленай вайной маёй роднай Лагойшчыны (як і ўсёй Беларусі, вядома). Што такое 10 тысяч рублёў у той час? Калі мяне не подводзіць памяць, цаглінка хлеба каштавала 100 рублёў, столькі ж, дарэчы, — і пляшка гарэлкі. Якая цяжкая, горкая доля выпала нашым бацькам і мацяркам, старэйшым сёстрам і братам ды й нам самім, дзецям паваеннай беларускай вёскі?!

У адным з красавіцкіх нумароў прачытаў пра абавязацельствы, якія браў раён на пераможны 1945 год: 10 цэнтнераў збожжа з гектара, 110 — бульбы, 3,5 — ільносемя і 2,5 — ільновалакна. Вось такі быў наш паваенны старт. Сёлета ж, калі верыць афіцыйнай прапагадзе, ураджай у некаторых гаспадарках дасягаў 90 і нават 100 цэнтнераў!

Ды тут жа знаходзіцца і адказ, чаму былі такія мізэрныя ўраджаі. Вось радкі з карэспандэнцый:

«У калгасах імя Крупскай і «Камінтэрн» калгаснікі рыдлёўкамі ўскапалі каля 2 гектараў плошчы»; «Акрамя гэтага, у калгасе апрацоўваюць глебу ручным спосабам. З рыдлёўкамі на полі штодзённа працуе 16 жанчын»; «У калгасе «Іскра» Слабодскага с/с тры паляводчыя брыгады, у якіх налічваецца 21 конь. У сярэднім на кожнага каня прыпадае па 8 гектараў пасяўной плошчы. Першым пачаў прывучаць да запрэжкі сваю карову калгаснік трэцяй брыгады Рулькевіч Якуб. Потым Рулькевіч Уладзімір. Вазілі дровы, гной, барануюць. Старшыня калгаса Давідовіч арэ на сваёй карове».

Апошнюю інфармацыю (пра калгас «Іскра»), дарэчы, напісаў мой бацька (актыўны селькор, як казаў Б. Сасноўскі).

Божа мой, Божа! І зноў — жанчыны. То з сякерамі ды піламі, то — з рыдлёўкамі. І пры гэтым гадавалі — кармілі, апраналі, выхоўвалі, прывучалі да працы дзяцей, часцей за ўсё адны, без гаспадароў і памочнікаў.

«Асаблівыя высокія паказчыкі дае маладая калгасніца Барэйка Міхаліна. Працуючы на ворыве, яна паркай коней штодзённа ўзорвае 1,1 гектара плошчы, што раўняецца 250 працэнтам нормы».

Ах, Міхаліна, Міхаліна, як пісаў Іван Шамякін! Я добра ведаў яе, Міхаліну Барысаўну Барэйка з суседніх са Слабадою Звярынічаў. Яна не адно дзесяцігоддзе рабіла ў калгасе/саўгасе з коньмі — з паркаю коней. Рабіла ўсялякую мужчынскую работу: арала, баранавала, драпакавала, разворвала і абганяла бульбу, вазіла гной, снапы і сена і г. д., і д. т. п. Тады, у сорак пятым, яна сапраўды была маладая — гадоў васемнацццаці. Я, праводзячы ў Слабадзе водпускі ды выхадныя пачынаючы з сярэдзіны 80-х, неаднаразова карыстаўся ейнымі паслугамі: яна па-ранейшаму працавала з паркай коней. Звалі яе ўжо паважліва — Міхалінай Барысаўнай, а часцей завочна, ды і вочна — Міхаілам Барысавічам. Замуж яна так і не выйшла, суджанага, як кажуць, не спаткала, дажывала веку (ужо дажыла) адна. Не зусім адна — разам з сястрою, такой жа адзіночкаю. Сястра памёрла раней, і Міхаліна колькі гадоў была ўжо сапраўды адной. Хай жа ёй будзе лёгка і добра хоць там!

У майскім нумары «Новай вёскі» 1945 года вычытаў і выпісаў такую заметачку: «У некалькіх метрах ад лесу раскінулася вёска Казыры. На ўскраіне вёскі — кузня. Рытмічна пастуквае кавальскі молат, звініць жалеза. У кузні працуе пажылы калгаснік Іосіф Іосіфавіч Камінскі, былы хатынскі каваль. І. І. Камінскі не толькі каваль, але і калёснік. Ён майстар на ўсе рукі». Так, гэта той самы Камінскі. Сёння ён, бронзавы, выносіць з хатынскага полымя свайго такога ж бронзавана сына, і будзе несці яго гады і дзесяцгоддзі…

Да шчымлівасці кранула сэрца такое вось кароценькае паведамленне ці не з таго ж майскага нумара газеты: «Калгаснікі «Іскры» засеялі 2 гектары гароху для сем'яў абаронцаў Радзімы». Гэта ж — пра маю родную Слабаду, гэта ж мае слабодцы зрабілі такі высакародны ўчынак!

Што ні выпіска — то новая спажыва для абуджанай памяці, шырокае поле для роздуму.

У нумары за 3 ліпеня 1945 года — да першай гадавіны вызвалення — газета падае такія звесткі: у раёне — 1942 кані, 493 галавы буйной рагатай жывёлы і 629 авечак, 21 трактар і 6 складаных малатарняў. Лічбы самі па сабе нічога, здавалася б, не гавораць. Адразу нават і не скажаш: шмат гэта ці мала. Ну, трактароў і малатарнь, безумоўна, мала, а — коней, авечак? Сёння і адных, і другіх у гаспадарках Лагойшчыны куды меней! Авечак ці няма наогул. Вось і ўзнікае пытанне: а ці ж разумна гэта? Конь аніяк не можа быць канкурэнтам ці супернікам трактара, як і авечка — свінні. У тым, што апошнія практычна зведзены, адно праява безгаспадарчасці, бяздумнасці.

У тым жа нумары — і такая «справаздачная» інфармацыя: «163 дзяцей-сірот узята на выхаванне працоўнымі раёна. Калгасніца Настасся Папкоўская з вёскі Рэбрышча Прудзішчанскага с/с узяла 3 дзяцей».

Людзі разумелі чужую бяду і спагадалі іншым у бядзе. Разважалі гэтак: дзе двое, там выкачаецца і трое. А сёння, калі ўсе нібыта і сытыя, і апраненыя, і хаты маюць вунь якія прасторныя ды ўтульныя (а тыя пасляваенныя людцы туліліся ў зямлянках ды хібарах), і што ж? Як ні запрашае тэлевізійная і іншая рэклама браць на выхаванне гаротных сіротак, якіх чамусьці больш чым пасля вайны, водгук не надта дружны. Дык што, мы ўсе пагоршалі з таго часу, ачарсцвелі? Выходзіць, што гэтак.

9 верасня 1945 года газета паведаміла: «Для школ раёна завезена на 12 тысяч рублёў сшыткаў, алоўкаў, пёраў, чарніліц». Не ведаю, колькі гэта канкрэтна тых самых алоўкаў ды сшыткаў атрымаецца, але і сёння ўсцешыўся, бо і дасюль памятаю, як мая першая настаўніца Наталья Міхайлаўна Давідовіч (царства ёй нябеснае, акурат сёлета адышла яна ў лепшы свет) разрывала лісткі са школьнага сшытка надвае, каб хапіла нам усім, і алоўкі гэтаксама рэзала на тры часткі, каб кожнаму з нас дасталося хоць па кавалачку.

І, вядома, несумненна з радасцю і замілаваннем чытаў выпісанае з лістападаўскага нумара ўсё таго ж 1945 года вось гэта: «Месяц таму назад у свой родны калгас «Іскра» вярнуўся з арміі франтавік тав. Бурбоўскі. Да вайны ён працаваў кавалём і меў славу лепшага калгасніка ў с/с.» Тав. Бурбоўскі — гэта Андрэй Юркавіч, дзядзька Андрэй, ці не самы памятны і дарагі чалавек майго дзяцінства. Побач з нашым гародам, літаральна на мяжы, бліжэй да аселіцы была калгасная кузня. Малым я прачынаўся пад звон молата: дзядзька Андрэй пачынаў работу рана. Ён быў майстрам на ўсе рукі. Мог зрабіць з жалеза ўсё: серп, клямку, нож, прабой, чапялу, качаргу і вілы, умеў падкаваць каня, акаваць колы, сані, панарады… А ў дадатак быў надзвычай красамоўным, мог распавядаць самыя неверагодныя гісторыі, у якіх паядноўваліся быль і небыль, праўда і выдумка, цягам не адной гадзіны. Нас, малых, дзядзька Андрэй не праганяў. Мы навыперадкі падахвочваліся быць у яго памочнікамі: старэйшыя цягалі мех, а меншыя круцілі тачыла. За гэта дзядзька Андрэй дазваляў сёе-тое і нам: распаліць да чырвані кавалак жалеза, пакаваць, патачыць, загартаваць. Галоўным нашым жаданнем і клопатам было займець ножык-складанчык, і дзядзька Андрэй спагадаў і дапамагаў нам, і кожны з нас у рэшце рэшт меў у кішэні запаветную рэч.

Лёс ягоны склаўся досыць дзіўнавата. Андрэй Бурбоўскі жаніўся яшчэ да вайны. Але цягам ці не добрага дзясятка гадоў ў яго з Надзяю не было дзяцей. У выніку яны разышліся. Надзя з'ехала некуды пад Плешчаніцы і там выйшла замуж другі раз, а Андрэй неўзабаве прывёў у хату новую жонку — Таццяну. І што? Знайшліся дзеці і ў Андрэя, і ў Надзі. Колькі і хто ў Надзі — не ведаю, а Таццяна нарадзіла дзядзьку Андрэю чатырох сыноў і дачку. А ў дадатак аказалася надзвычай працавітай і руплівай гаспадыняй і калгасніцай-стаханаўкай, за старанную працу на ферме атрымала высокую ўзнагароду — ордэн. Да самага апошняга часу, пахаваўшы свайго Андрэя, Таццяна жыла ў сваёй хаце адна, а цяпер — у сына Міхаіла ў вёсцы Янушкавічы, дзе я, дарэчы, канчаў сярэднюю школу. Міхаіл вельмі падобны на дзядзьку Андрэя і вонкава, і сваёю гаворкаю. Працаваў ён і галоўным інжынерам саўгаса, і ягоным дырэктарам, і загадчыкам філіяла Купалаўскага музея ў Харужанцах, паблізу Акопаў, цяпер, здаецца, фермер…

У адным з нумароў «Новай вёскі» за 1945 год знайшоў і выпісаў такі факт: калгасніца (называлася імя і прозвішча), жнучы жыта, нажала мех каласоў і намалаціла з іх 28 кіло зерня, за што атрымала 2 гады турмы. Выпісаў, бо і ў нашай вёсцы быў падобны ж факт: маці аднаго майго аднагодка прынесла з калгаснай пуні, дзе малацілі жыта, нейкі пуд збожжа, і была пакарана тры гадамі зняволення. Я ў свой час нават напісаў пра гэта аповесць, якая так і называлася: «Пуд жыта»…

Вайна тады жыла яшчэ сама па сабе, калі можна гэтак сказаць. Жыла не толькі ў памяці, як сёння, а ў душах і сэрцах, ва ўсім жыццёвым укладзе, у штодзённым побыце, клопатах і справах маіх землякоў. Жыла і праз год, і праз два, і праз пяць пасля сканчэння. Яна напамінала пра сябе літаральна штодзённа і штохвілінна: голадам, галотай, нястачай усяго самага элементарнага.

У жнівеньскіх нумарах раёнкі за 1948 год прачытаў і выпісаў такія вось два паведамленні: «Калгаснікі з Гайны набываюць дэтэктарныя прыёмнікі» і «Запрацавала электрастанцыя ў Янушкаўскай МТС на 25 лямпачак». Сённяшні маладзён можа пасміхнуца: падумаеш, якія важныя падзеі, знайшлі пра што пісаць! Я на гэта адкажу: памыляешся, юнача, гэта былі тады надзвычай важныя падзеі, падзеі кардынальнай, як кажуць, значнасці. Ого, займець дэтэктэрны прыёмнік! Для нас, паваенных хлапчукоў, гэта было тое самае, чым для цябе — мабільнік самай апошняй мадэлі з усімі прыбамбасамі.

Колькі я зрабіў іх, тых самых дэтэктэрных прыёмнікаў! Мо не адзін дзясятак. І сабе, і хлопцам-сябрукам. Якая радасць была, калі, прыклаўшы да вуха навушнік і пакручваючы настройку, сярод шуму і трэску раптам пачуеш чысты чалавечы голас ці якую-небудзь мелодыю! Гэта было сапраўдным цудам! З нічога практычна ў тваёй скрыначцы нараджаецца жывы гук! І стваральнік гэтага цуду — я сам, бо гэта ж я майстраваў і саму скрыначку, і катушку сам намотваў, і ўсё астатняе. Я ў полі, пасу карову і слухаю канцэрт з Мінска, якога не толькі не ўбачыш адсюль, але і дайсці да яго — ці хопіць дня. Канешне ж, гэта цуд…

А электрычная лямпачка — цуд яшчэ большы. У Янушкавічах яны загарэліся ў 1948 годзе. А ў нашай Слабадзе — 20 кастрычніка 1949-га. Я запомніў тую падзею на ўсё жыццё. Гэта было найвялікшае свята для ўсіх слабодцаў — большае, пэўна, чым само свята Вялікага Кастрычніка, 32-я гадавіна якога павінна была быць неўзабаве. Афіцыйнае, так сказаць, адкрыццё ГЭС і прызначалася акурат на гэтае свята, а 20 кастрычніка было пробнае ўключэнне. А 7 лістапада ў ДСК быў сход, былі палымяныя прамовы, была афіцыйная каманда ўключыць рубільнік, былі неймаверныя воклічы, крыкі, плясканні ў ладкі, калі пад столлю невялікага клубнага памяшкання, запоўненага людзьмі пад завязку, успыхнула зыркае, бы сонечнае, святло.

Будаўніцтва малюпасенькай, маламоцнай, усяго на некалькі кілават электрастанцыйкі на рэчцы Гайне ў Звярынічах, у калгасе «Чырвоная Беларусь», да якога далучыліся наша слабодская «Іскра» і родзеўскі «Чырвоны шлях», — гэта падзея, вартая не меншага рамана, чым славуты ў свой час раман Петруся Броўкі «Калі зліваюцца рэкі». У нас станцыя будавалася ў 1947—1949 гадах. Гісторыя ж яго пачалася ў 1945-м, калі ў Звярынічы, у адведкі да сваякоў і землякоў прыехаў з Масквы навуковы супрацоўнік Ціміразеўскай сельгасакадэміі, кандыдат тэхнічных навук Антон Фаміч Грабеннікаў, былы звярынавец. Пабачыўшы, што натварыла на бацькаўшчыне вайна, да якой ступені галечы давялі акупанты землякоў (Антон Фаміч бы вярнуўся ў сваё ўласнае лучынна-зрэбнае дзяцінства), ён вырашыў дапамагчы ім, аблегчыць іх нялёгкае жыццё, а заадно і пакінуць тут памяць па сабе — пабудаваць на роднай колісь рачулцы невялікую гідрастанцыю. Сам зрабіў праект, раздабыў неабходныя прылады і абсталяванне. Тры леты запар — у 1947-м, 48-м і ў 49-м — прывозіў у Звярынічы групы сваіх студэнтаў, будучых энергетыкаў, і будаваў з імі сваю самую дарагую для яго ГЭС (ён гаварыў пра гэта на яе адкрыцці). Звярынцы, слабодцы і родзеўцы як маглі дапамагалі ім. Мы, дзеці, таксама бралі ў будоўлі чынны ўдзел. Памятаю, напрыклад, як мы навыперадкі адно перад адным насілі дзёран і абкладвалі ім адхоны невысокай дамбы (мы яе называлі гучным словам — плаціна). Памятаю маскоўскіх студэнтаў і студэнтак, якія нацягвалі серабрысты алюмініевы дрот на пастаўленыя ўздоўж вуліцы свежаакораныя сасновыя слупы, як манціравалі праводку ў хатах. Памятаю, як адным надвячоркам да нас прыйшла з суседніх Айнаравічаў цётка Ганна і як, пераступіўшы парог, успляснула рукамі: «А божачкі, як відненька! Відней, чым днём!» — у хаце ў нас тады ўжо гарэла электралямпачка. А мама на тое, шчасліва ўсміхаючыся, сказала: «Відненька, сястрыца. Так відненька, што ўся беднасць з усіх куткоў палезла…»

А ты, юнача, моршчышся: знайшлі падзею…

Занатаваў я і такую інфармацыю 1947 года: «Члены сельгасарцелей Юркаўскага с/с, прыняўшы актыўны удзел у нядзельніку, вывезлі на палі 806 вазоў гною за дзень». Беручы пад увагу тадышнюю колькасць коней і інвентару (тых жа саней), міжволі разумееш, што такога выніку можна было дасягнуць толькі на хвалі вялікага энтузіязму. І гэта сапраўды так. Вызваленне ад трохгадовай фашысцкай акупацыі, а пасля Перамога выклікалі ў людзей небывалы пад'ём духу. Як ні цяжка было, а людзі верылі ў заўтрашні дзень і стараліся наблізіць яго. І вера гэтая спараджала высокі працоўны энтузіязм. Гэта — было, і перакрэсліваць, альбо ганьбіць і адкідваць яго будзе несумленна і нават подла.

Выпісак я зрабіў тады на дзіва шмат, хоць і кароткіх. Вось, скажам, яшчэ такія: «У 1948 годзе ў раёне было адна пасялковая і дзве сельскія бібліятэкі, 13 хат-чытальняў з кніжным фондам 7 тысяч»; «У раёне аднавілі (у тым жа 1948 годзе. — М. Г.) сваю работу 60 пачатковых, 14 НСШ і адна СШ, у іх працуе 228 настаўнікаў і вучыцца 6680 вучняў». Само сабою, лічбы самі па сабе не ўражваюць, хоць колькасць тых самых хат-чытальняў проста мізэрная. Цяжка было на пустым месцы адчыняць новыя хаты-чытальні і школы. Але ж яны — адчыняліся! Штогод усё больш і больш! Няпоўна-сярэднія школы дарасталі да поўных сярэдніх, адчыняліся і новыя бібліятэкі, якія тады называліся хатамі-чытальнямі, узбагачаліся іх кніжныя фонды.

А сёння? Сёння яны паўсюдна зачыняюцца: і школы, і бібліятэкі. Не буду выходзіць, як кажуць, на абагульненні. Скажу тое, што знаю дакладна. Няма сёння ў маёй роднай вёсцы ні школы, ні клуба, ні бібліятэкі, ні паштовага аддзялення, ні фельчарска-акушэрскага пункта. Няма пачатковых школ і ў неаднаразова згаданых тут Родзевічах, і ў суседніх са Слабадою Айнаравічах, адкуль прыходзіла да нас маміна сястра, а наша цётка Ганна і здзіўлялася з электрычнай віднаты ў хаце. І дзяцей сёння ў ацалелых школах таксама куды меней, чым пасля такое цяжкае і жахлівае вайны.

Ды, бадай, до — як гаварыла мама і як часта пісаў лагайчанін Янка Купала: у сэнсе дос(і)ыць.

На заканчэнне — колькі слоў пра іншае: пра раённую газету наогул, а не толькі пра тую, з якой былі зроблены гэтыя выпіскі. Не надта паважлівы статус раёнак у народзе. Здаўна, як памятаю, іх інакш не называлі, як брахалаўка. Журналісты-раёншчыкі не надта і крыўдавалі за тое: ведалі, разумелі, што нездарма гэтак. Праўды яны не маглі пісаць, не мелі на тое права як прывадныя пасы партыйнай адладжанай машыны. Газета найперш разглядалася не як інфарматар, а як прапагандыст і агітатар, а ў дадатак яшчэ і арганізатар вялікай працы партыі.

Тым не менш, значэнне і роля раёнак усё ж не малыя. Яны часта былі ў вясковых хатах адзінай газетай, адзіным інфарматарам аб навінах, падзеях, здарэннях. Іх супрацоўнікі як умелі і як іх абавязвалі, але ўсё ж вялі практычна штодзённы летапіс жыцця раёнаў — гэтых, лічы, першапачатковых ячэек дзяржаўнай структуры. І калі дух публікацый раёнак, іх настрой, інтанацыі, канцэпцыі, заклікі і высновы выклікалі сумненні і непрыняцце, дык лічбы і факты гаварылі самі за сябе. Акурат гэтыя самыя занатаваныя лічбы і факты і мелі, маюць каштоўнасць, і чым больш праходзіць часу, тым большую.

А ў дадатак не трэба скідваць з рахунку і яшчэ адзін немалаважны фактар. Гэтыя так званыя нізавыя формы масавага друку выходзілі, як зазвычай, на беларускай мове. І гэта мела немалое значэнне ва ўсе часы: і да вайны, і пасля вайны. Да нашых людзей практычна ў кожную хату прыходзіла разам з раённай газетай роднае слова. І не толькі сухое газетна-публіцыстычнае, але і паэтычнае, і празаічнае: здаўна існавала добрая традыцыя публікаваць на старонках раёнак і літаратурныя творы, прытым не толькі пачаткоўцаў. І сотні тысяч, мільёны дзяцей і дарослых далучаліся праз сваю раёнку ўжо не толькі да проста роднага, а да роднага мастацкага слова. Пасля ж вайны, у сітуацыі амаль поўнай адсутнасці кніг, мясцовая малая газетка была для многіх першым і адзіным букваром (для мяне, як я казаў ужо, таксама).

І ўжо за адно гэта трэба ў ножкі пакланіцца журналістам-раёншчыкам, і зусім дарэмна слова гэтае набыло ў вуснах іх абласных, а найперш сталічных калег амаль што абразлівы сэнс. Пакланіцца ім трэба яшчэ і за тое, што яны сумленна (як маглі і як дазвалялі абставіны) рабілі сваю работу цягам доўгіх гадоў часта без транспарту, без друкарскіх машынак і тэлефонаў, без фоталабараторый і лінатыпаў і г.д. Яны акурат вартыя добрай памяці і ўдзячнасці. Яны былі рамантыкамі-ідэалістамі (як, дарэчы, і колішнія настаўнікі, асабліва настаўніцы), яны не лічыліся ні з часам, ні са здароўем, сапраўды маглі, як спяваецца ў нашай журналісцкай песні, тупаць сотні вёрст дзеля адзінага радка ў газеце.

Сёння ж сітуацыя іншая. Сёння і заробкі ў супрацоўнікаў раёнак параўнальна неблагія, і ўмовы працы амаль такія ж, як і ў рэдакцыях вялікіх газет. Ды затое дух журналісцкай прафесіі і самой працы падупаў (як, дарэчы, і ўсялякай іншай), адказнасць за слова — паніжэла, як і цана самога слова. Работа ўжо часцей ідзе па прынцыпе: як набяжыць. А ў дачыненні да газетнай — што прыплыве. І на якой мове прыплыве, дарэчы. А калі што і плыве, дык, вядома ж, на рускай. То і добра: менш клопату. Начальства за гэта не насварыцца. Адно пахваліць і падтрымае, у тым ліку і рублём. А вось каб было наадварот, дык можна і на непрыемнасці нарвацца. Таму і робіцца адпачатку беларускамоўная «Новая вёска» (пазней «Ленінскі сцяг», а цяпер «Родны край» — кажу пра сваю лагойскую раёнку, а такіх, на жаль, шмат) паступова, пакрысе рускамоўнай. Глядзіш, а ўжо каторы нумар і амаль цалкам на рускай мове, за выняткам загалоўка-назвы самой газеты.

Вось і на такія сумныя думкі навялі зберажоныя мною аркушыкі даўніх выпісак са старонак лагойскай раённай газеты «Новая вёска» першых паваенных гадоў…

26 снежня 2007 года.

 

Вучылі класікі і някласікі

 

 Знайшоў сярод папер аркушык з датаю ўнізе: 2.02.1965 г. Недарэмна аркушык зжаўцеў: праляжаў у шуфлядзе, сярод іншых папер, больш за 33 гады. Больш, чым хтосьці там з рускае казкі прасядзеў на печы. А цяпер вось аркушык патрапіў на вочы. І што чытаю ? Тры вершаваныя выпіскі.

 

1.

Я был в беде, как рыба в воде.

Я понял закон простой:

Там грешник приходит на помощь,

                                                        где

Отвертывается святой.

 

2.

Я вечности не приемлю.

Зачем меня погребли?

Мне так не хотелось в землю

С любимой моей земли.

 

3.

Рифмы, образы и ритмы

Трудно подчинить себе —

Как поймать рукою ветер,

Содрогающий тростник.

 

Якім паэтам належаць гэтыя радкі — сорамна прызнацца, але сёння, з маёй старэчай памяццю, а больш дакладна — бяспамяццю, сказаць пэўна не магу. Падумалася пра іншае. Тады, у далёкім 1965-м, мне не было і трыццаці, цяпер жа ідзе 73-ці. Мяне, старэчу, усхвалявалі гэтыя мудрыя, філасафічныя паэтычныя строфы: дзякаваць богу, «дарос» да разумення іх. Сам неаднойчы прымаў дапамогу грэшніка, не дачакаўшыся яе ад святога. І пакідаць любімую маю зямлю мне таксама вельмі і вельмі не хочацца. Усё гэта само сабою кладзецца мне на душу, усё гэта блізкае, маё, шмат разоў думанае і перадуманае, адно не выказанае вось гэтак трапна, дакладна і бездакорна прыгожа. Узрушвае і гэтае нечаканае, неспадзеўнае параўнанне-супастаўленне сілы волі і сілы ветру, — узрушвае паэтычнасцю. А чым жа закранулі яны мяне тадышняга, маладога? Ды, пэўна, тым жа. У гэтым і сакрэт сапраўднай паэзіі — не падуладная яна ні часу, ні ўзросту.

На другім лістку ў 1982 годзе пакінуў такія выняткі.

З Л. Талстога: «Мне здаецца, што з цягам часу наогул перастануць выдумваць мастацкія творы... Пісьменнікі, калі яны будуць, будуць не сачыняць, а толькі расказваць тое значнае альбо цікавае, што ім надаралася назіраць у жыцці».

Пра гэта, прыгадваецца сёння, шмат разоў гаварыў Алесь Адамовіч, кажучы пра нашу (і наогул) дакументальную прозу, у прыватнасці, пра тое, што рабіла (і робіць) Святлана Алексіевіч. Дарэчы, і сам А. Адамовіч спакусіўся гэтым, стаўшыся суаўтарам яскравых і памятных дакументальных рэчаў «Я з вогненнай вёскі...» і «Блакаднай кнігі». Зрэшты, і яго ўласная проза мае відочную пазнаку дакументальнасці, не «выдуманасці».

Ды ўсё ж, думаецца, Леў Мікалаевіч, кажучы гэтак, памыляўся, ці, прынамсі, перабольшваў. «Сачыненне» і «запіс» наўрад ці заменяць калі-небудзь адно аднаго. Яны існуюць і будуць існаваць заўсёды побач, дапаўняючы і адцяняючы, нават, калі хочаце, узбагачаючы адно аднаго.

З Ф. Дастаеўскага: «Мова і народ — гэта сінонімы». Мудрасці амаль што нашага геніяльнага земляка можна толькі падзівіцца! Як жа гэта слушна і глыбока! Вядома ж, без мовы няма народа, як без душы няма чалавека. І шкада, што гэтага аніяк не хочуць разумець і не спрабуюць зразумець многія сёння.

З М. Гогаля: «Самыя патаемныя пачуцці неяк робяцца пошлымі, калі выказваюцца ў словах». І зноў жа — як слушна і глыбока! Само сабою, рускі класік мае тут на ўвазе не проста словы, а словы фальшывыя, непраўдзівыя, недакладныя, не адзіна магчымыя, выпадковыя. У тым і заключаецца майстэрства пісьменніка, каб — знайсці гэтыя словы. Знойдзены яны — аўтара напаткае ўдача, не — твор ягоны будзе мёртванароджаны.

Цяпер, прачытаўшы гэтыя радкі Гогаля, тут жа прыгадалася нядаўняя лімаўская рэцэнзія В. Кадзетавай на раман «пісацельніцы» Батраковай «Тэрыторыя душы». Малайчына Кадзетава: на канкрэтных прыкладах поўнай глухаты амбіцыйнай аўтаркі да слова яскрава і доказна паказала ўсю бездапаможнасць Батраковай як творцы.

З У. Маякоўскага: «Недарэчна адносіцца да газеты як да неразумнага грамадства, якое прыніжае паэтычную культуру... Газета не толькі не схіляе пісьменніка да халтуры, а, наадварот, выкараняе яго нядбайства і прывучае яго да адказнасці».

 Выпісаў гэта няйначай таму, што і сам газетчык. Значыць, быў усцешаны, што знайшоў падтрымку ў самога Уладзіміра Уладзіміравіча? Ды ці былі б класікі класікамі, калі б ніколі не памыляліся? Праўда Маякоўскага адно ў тым, што праца газетчыка дысцыплінуе, прывучае да рэгулярнасці і, вядома ж, да тае самае адказнасці. Ну і яшчэ адорвае сустрэчамі з людзьмі і, значыць, узбагачае ўражаннямі. Гэта, вядома, добрыя якасці і набыткі і для творцы. Але не больш. Бо ў астатнім газета наўрад ці спрыяе працы пісьменніка і чаму-небудзь вучыць яго. Наадварот, яна забірае каштоўны і незваротны час і часта міжволі збівае на павярхоўнасць, верхаглядства, а, значыць, і на халтуру.

І, нарэшце, вынятка з В. Шукшына: «Я заўсёды баюся ў сваіх апавяданнях кніжнасці, літаратуршчыны, але ніколі не баюся «кепскага канца». Жыццё — штука сур’ёзная, заплюшчваць вочы на яго ценявыя бакі — раскоша, якой, відавочна, не можа дазволіць сабе мужнае сацыялістычнае мастацтва».

Прачытайма замест апошніх трох слоў «сапраўдны мастак», ці «сапраўдны пісьменнік»— і ўсё становіцца на сваё месца. Думка пісьменніка безумоўна слушная і разумная. Літаратуршчына, другаснасць губіць любы твор. Як і прыхарошванне, прыгладжванне, заштрыхоўванне ценявых бакоў жыцця. Карціна яго паўстае няпоўнай, аднабаковай. Творы самога В. Шукшына акурат і цікавыя паўнатою паказу жыцця, выяўленнем і раскрыццём ягоных нялёгкіх, часта драматычных, нават трагічных канфліктаў.

8 снежня 2008 года.

 

Людзі гінуць за метал...

 

Сёння і сам здзіўляюся часам з сябе, знаходзячы ў паперах такія, напрыклад, запісы: «Шмат стагоддзяў назад на тэрыторыі цяперашняй Чэхаславакіі было знойдзена золата. Пачалася «залатая ліхаманка», у выніку чаго «забыліся» пасеяць збожжа. І калі надышла зіма, многія ўладальнікі золата паміралі з голаду. Ролі золата ў эканоміцы ніхто не адмаўляе, аднак жа... Нямецкі пісьменнік Георг Ліхтэнберг гаварыў, што болей, чым золата, свет пераўтварыў свінец, і найбольш — той, што ў друкарнях, чым той, што ў кулях».

Цікавая, безумоўна, вынятка, зробленая невядома адкуль: тады не пазначыў, а цяпер успомніць не пад сілу. Цікавая, як для мяне, заўвагаю акурат пра свінец у друкарнях, а не ў кулях. Мяркую, што і тады гэтая акалічнасць найперш прыцягнула маю ўвагу. З друкарскім свінцом я быў добра знаёмы, шмат гадоў «ЛіМ» набіраўся на лінатыпах, і самому даводзілася рэзаць свінцовыя, яшчэ гарачыя, толькі што адлітыя радкі, трымаць у руках свінцовыя ж паўкруглыя друкарскія формы. Само сабою, друкарскі свінец зрабіў для прагрэсу чалавецтва невымерна (і параўноўваць кашчунна!) больш, чым свінец збройны: першы нёс асвету, сеяў разумнае, добрае, вечнае, а другі —- забіваў.

Золата ж «пераўтварала» свет па-свойму...

Дзеля пацвярджэння значэння золата ў жыцці часта спасылаюцца на Пушкіна, цытуючы гэтую вось мясціну з «Яўгенія Анегіна»:

 

Бранил Гомера, Феокрита,

Зато читал Адама Смита

И был глубоким знатоком,

То есть умел судить о том,

Как государство богатеет,

И чем живет, и почему

Не нужно золота ему,

Когда простой продукт имеет.

Отец понять его не мог

И земли отдавал в залог.

 

Сёння, праўда, Пушкіна ўжо бадай не ўспамінаюць, спасылаючыся часцей на Японію, скажам, ці на іншых эканамічна развітых «тыграў».

Я ж, знайшоўшы і прачытаўшы гэтую даўнюю, па ўсім, выпіску, прыгадаў сёлетнюю кніжку ўспамінаў выдатнага тэатральнага сцэнографа Я.Чамадурава. Бацька ягоны быў вядомым расійскім геолагам, найперш — золаташукальнікам. Але, гаворыць Я. Чамадураў, золата ў іхняй сям’і і доме ніколі не было, усе жанчыны насілі ўпрыгожанні толькі са срэбра. Чаму? Бацька, кажа мастак, быў перакананы, што золата — гэта крывавы метал, яно не прыносіць спакою і шчасця.

Што ж, шкада, пэўна мала хто чытаў успаміны колішняга галоўнага сцэнографа нашага опернага тэатра. Бо золата сёння ва ўсіх у вялікай пашане, многія проста моляцца на яго, рвуць за яго жылы, а то й жыццё гатовы аддаць. Дзеля нагляднасці варта калі-небудзь паглядзець па тэлебачанні хоць бы ўсяго толькі тыраж «Суперлато». Божа, як заўзята там грабуць шчасліўчыкі ў торбы і сумкі «золата» пад бясконцыя і дружныя воклічы залы «Больш! Больш! Больш!»

18 снежня 2008 года.

 

У Купалы ўсё ёсць...

 

Калісьці, недзе ў 60-я гады, зняўшы першы том тадышняга 6-томнага выдання Янкі Купалы і пачаўшы чытаць яго, пацягнулася рука да ручкі і аркуша паперы: закарцела выпісаць сёе-тое з паэтавых слоўных жамчужынак. Ведаў, што ў Вялікага Песняра іх мноства, таму парашыў выпісваць толькі самыя-самыя, тое, што было забыта, чаго не сустрэнеш у іншых нашых паэтаў і пісьменнікаў. Выпісваў, натуральна, не толькі асобныя словы, але і спалучэнні слоў, трапныя выслоўі і выразы. Не перагарнуў і траціны тома, як гэтых выпісак сабралася некалькі старонак — пад дзве з паловай сотні слоўных адзінак, як кажуць моваведы.

Памятаю, прыносіў тады тыя аркушы з выпіскамі на працу, паказваў хлопцам-калегам, паэтам, якія заходзілі ў рэдакцыю. Шмат гаварылі пра лексічнае багацце Купалавай паэтычнай мовы, пра яго надзвычай цікавую і актыўную, проста неўтаймоўную і вельмі ж адмысловую, удалую, трапную, выразную і дакладную словатворчасць. Адзінагалосна пагаджаліся, што спробы тых ці іншых нашых маладых (і не толькі) паэтаў у гэтым плане не адкрываюць нічога новага — у Купалы ўсё гэта было, ёсць, проста трэба часцей і больш чытаць Песняра, вучыцца ў яго.

Праляцелі з тае пары гады і дзесяцігоддзі, а лісткі мае з выпіскамі, дайце веры, зберагліся. Гартаю зараз іх, учытваюся ў не надта роўна напісаныя (спяшаўся ж!) словы і словазлучэнні, і зноў душа поўніцца радасцю і замілаваннем: Божа мой, Божа, якія ж мы гультаі і недарэкі, якія ж сляпыя і нецікаўныя, маючы пад рукою — вазьмі толькі! — такое неацэннае і незлічонае багацце! Калі кажам: «Народ — гэта мова!», дык гэтак жа слушна сказаць, што і паэт — гэта таксама мова. І пасля гэтага нехта асмельваецца казаць, што мова наша бедная і прымітыўная, што на ёй нічога вартага выказаць ці выразіць нельга! Памаўчыце, невукі! Пачытайце хоць бы аднаго толькі Купалу!

Чытаю выпісанае мною больш чым сорак гадоў таму: імгла няпамяці (тлумачыць няма патрэбы, хоць і імгла, а ўсё выключна ясна), умор (мор), бліжыцца (надыходзіць, наступае, на падыходзе), пострах (пагрозы, страх), думна (упэўнена, разумна), нязможана (непераможана), душою загавеў (сканаў, памёр), няхват (недахоп, нястача), урода (ураджай), пярэчка, пярэчына (бярно, дошка, жэрдка, пакладзеныя ўпоперак), як стой, за раз, жудка (жудасна, страшна, боязна), наспелы колас, адсланіць (адкрыць), аквеціцца (расцвісці, укрыцца квеценню), падпора (у пуні, хляве), накас, скокам-бокам, дзерава і дзервяная, падцікаюцца (падкрадаюцца), запорына (перашкода, запруда, загудка), выгаласіць (праспяваць), жджы і пажджы, прыспаны, паніжэнне (прыніжэнне), адлюддзе (далёка ад людзей, на адзіноце), свойская (песня, музыка, напеў), звабіць (завабіць), жывіна (жыўнасць, жывёла), вымкну (выйду, выскачу), гальны шум (шум у галінах дрэў), грайкія струны, жыўчая вада (лепш, чым жывая), прыселле (у сэнсе — прыстанак), скарбны дзень (светлы, шчодры, багаты дзень), дачакацца забавы з кумамі (радзін, хрэсьбінаў), удваёчку, калатуха (калатнеча), сную (у сэнсе — сноўдаюся), усябыт, усябытнасць (рэчаіснасць, побыт), узгаманіцца (за-гаварыць), крукі (груганы) грагаюць, сонейка загасілася, птушка свяргоча, а яшчэ і цвіркае, і цыгліць, сокат птушыны, няўроднае, убоісты, сяўцы (сейбіты), лапці скарчанелыя, трава зрошаная, зусюль, копка (у печы), трудна, брахалка, мала-веле, перахвалка (выхваляка), няўжоннае жніва, дабрыла (угнойвала, рабіла лепшай) зямлю, з’укоса (скоса), піргні (штурхані), дамавіна, дамоўка (труна), свет у вачах калаўротам ходзе, скасцянела кроў, бразджыць сошка (па каменнях), прутка закладай (з напругай), найбагатшая, шлюбоўнікі і наважэнцы (маладыя), таўпехацца і таўпеханне (штурхацца, таўчыся, таўкатня), штохвіля і штоміг, няма за што зацяць рук, воклік, крыліцца матылёк, неўглядзь (нечакана, не паспеў агледзецца), караўніца (брудная апратка, неахайная жанчына), паланейся (палымней), караціць гадкі (маладзіцца), ацямрае ноч дарогу, вецер ціснецца ў плот, небазор (неба ў зорках), пушаны (пушысты), скроплен жудкай расой, гойна (ласкава, лекава, як лістком да раны), і гавець і адгаўляцца без хлеба, азярняціць поле, неразвейны голас, хлебадайная зямля, хватаныя капейкі (лёгкі заробак), ані мру-мру (ані бум-бум), убор вясновы, нявыдумны (немудрагелісты), вечна-цяглы сон, устрос паляўнічым страх і жаль, яма большыцца, схоў (магіла), неўнарай (незнарок), пад аслонай ночкі, адсвеціцца ў слёзах (адаб’ецца, адлюструецца), ухарошыць, ройны рой, гаманіста, шумліва, агул жыцця (біяграфія, усё жыццё), спанатрыць (скеміць, даўмецца), з слязою жаніся, досвітная птушка, відніць (асвятляць), спочаныя (потам палітыя) гоні, неўніманы голас, нязведзістая (нязведная), слабшыя, удушша грудзей, ходам-зводам за народам, на вечныя госці сышлі, падцінае (уторыць), упадобная (каханая, упадабаная), руніцца дабрыною, сняжніца (мяцеліца), многа хмар пераехала небам, узвяселіцца (развесяліцца)...

Стаўлю не кропку — шматкроп’е, бо можна было б такія ўзоры доўжыць і доўжыць, а гэта ж задача «Слоўніка мовы Янкі Купалы» (хай ягоныя тамы выходзяць). Мне ж хацелася, перадрукоўваючы гэтыя словы і выразы, яшчэ раз і самому парадавацца і ўсцешыцца, ды можа і яшчэ сяго-таго парадаваць (чаго на свеце не бывае). І яшчэ раз сказаць, наглядна паказаць, які вялікі, неабдымны і невычэрпны наш народны Пясняр. Сапраўдны ўладар роднага слова! Хто можа параўнацца з ім? Які ўжо віртуоз, проста эквілібрыст слова Рыгор Барадулін, а й ён, хай не крыўдуе, да Купалы ўсё ж не дацягвае. Што ўжо тады казаць пра іншых, а тым больш — пра маладзейшых і маладых, якія часцей пасміхваюцца з Купалы, пацвельваюцца ды перадражніваюць яго, замест таго, каб шанаваць ды паважаць.

Чытайце Купалу, хлопцы! І вучыцеся ў яго і думаць, і пісаць!

21 снежня 2008 года.

 

Уладзіслаў, свет Якаўлевіч...

 

У мяне на паліцы стаіць невялікі зборнічак апавяданняў (з серыі «Першая кніга празаіка») Уладзіслава Рубанава «Вокны без фіранак», выдадзены «Мастацкай літаратурай» у 1981 годзе, у якім аўтару споўнілася дваццаць дзевяць. На першай старонцы гэтай сціплай, у папяровай вокладцы, кніжачкі — такі дарчы надпіс: «Паважаны Мікалай Сымонавіч! Шчырае Вам дзякуй, што Вы былі першы, хто прыкмеціў і падтрымаў мяне, сказаў добрыя словы пра маё апавяданне, якія са старонак «ЛіМа» далі старт у літаратурную дарогу. Мне была бясконца дарагая і неабходная Ваша цёплая, шчырая падтрымка, якая не забудзецца мной ніколі. Плёну Вам і поспехаў у творчасці і жыцці! З павагаю — Уладзіслаў. 7.VІІІ.81 г.»

Даўно ў царстве нематы на дзіва светлы і такі ж на дзіва шчыры (у жыцці і ў творчасці) чалавек Уладзіслаў Рубанаў, жыццё якога абарвалася нечакана ў сорак два гады. Прычынай была, нібыта, трагічная выпадковасць. Можа, і гэтак. А мне ж чамусьці думаецца, што прычынай трагедыі мог стацца і нейкі вялікі душэўны надлом, душэўная роспач-безвыходнасць, нешта такое, чаго не магла вынесці яго тонкая і датклівая і, паўтару, на дзіва шчырая натура. А кніжачка з такім вось сардэчным аўтографам стаіць у мяне на паліцы, і мне, беручы яе ў рукі, скрушна, але і ўсцешна ад думкі, што ў далёкім ужо 1977 годзе перакрыжаваліся нашы дарогі. Дзякуючы «ЛіМу», вядома, куды я шчасліва трапіў на працу адразу, можна сказаць, пасля ўніверсітэта і к таму году «даслужыўся», так сказаць, да пасады адказнага сакратара. Рэдакцыйная пошта звычайна клалася на стол акурат сакратару (за выключэннем, вядома, адрасных, альбо іменных, паступленняў). І аднойчы пошта прынесла апавяданне невядомага датуль нам, у «ЛіМе», аўтара — супрацоўніка раёнкі са Старых Дарог. Нам яно лягло на душу. Прываблівала яно зместавай жыццёвасцю і дабрынёю, нейкай асаблівай шчырасцю аповеду, светласцю юных і сталых персанажаў, свежасцю, натуральнасцю, без налёту газетчыны ці кніжнасці моваю. Мне асабіста яно чымсьці нагадала першае апавяданне Міхася Стральцова «Дома» — агульнай, трошкі сумна шчымлівай, танальнасцю ды, хоць і аддалена, падобнасцю галоўных герояў, тут і там некранутых яшчэ жыццёвымі бурамі юнакоў. Дарэчы, вельмі імпанавала мне і тое, што Уладзіслаў — зямляк Міхася Лявонавіча, што ён таксама родам са Слаўгарадскага раёна.

Неўзабаве апавяданне з адпаведным бласлаўленнем было надрукавана. Крытыка і чытачы сустрэлі яго прыязна. Апавяданні маладога аўтара пачалі з’яўляцца ў іншых выданнях, у «ЛІМе» — таксама. І літаральна праз нейкія тры гады з хвосцікам Уладзіслаў ужо мог сказаць пра сябе, як калісьці Максім Багдановіч: «Я не самотны — я кнігу маю...» — выйшаў з друку згаданы вышэй зборнік ягонай прозы. І сам Рубанаў перабраўся ў Мінск, быў прыняты на працу ў часопіс «Полымя» — рэдактарам аддзела прозы, пазней перайшоў на працу ў выдавецтва «Мастацкая літаратура».

Мы ў «ЛіМе» былі, вядома, рады ягоным творчым і жыццёвым поспехам.

А сёння знайшоў у паперах даўні ліст ад Рубанава — таго ж памятнага для яго (а зараз вось і для мяне) 1977 года. Ліст гэты і змусіў зноў зняць з паліцы ягоную кніжку і сёе-тое прыгадаць з таго часу. Ліст — падзячны, фактычна, як і аўтограф на кніжцы, але — не толькі, змест яго куды шырэйшы і, падаецца, сёе-тое дадае да партрэта, ці вобліку ягонага аўтара.

«Мікалай Сямёнавіч, добры дзень!

Піша Вам Рубанаў са Старых Дарог. А не напісаць я не мог таму, што дзякуючы апавяданню ў «ЛіМе» я пабываў на такім аўтарытэтным маладзёжным форуме, як ІХ рэспубліканскі семінар творчай і навуковай моладзі, што праходзіў у Гродне. Вельмі ўдзячны за гэта газеце, бо менавіта яна зрабіла для мяне вялікую справу — «адкапала» і надта аператыўна.

Я шмат чаго вынес з гэтага семінара. Чаго толькі варта адно — пакруціцца ў творчым, вірлівым асяроддзі, сярод людзей думаючых, свежых. Хіба параўнаеш са Старымі Дарогамі? Я ўжо не кажу пра знаёмствы. Дарэчы, самае дзелавое і карыснае атрымалася з Нілам Сямёнавічам. Ён так гэта, па-бацькоўску, параіў мне, каб я аднёс свае апавяданні ў выдавецтва і стаў на чаргу. Калі што захачу замяніць або дабавіць — дык гэта будзе не праблема. На самай справе, чым не варыянт. Я раней пра яго не ведаў.

І яшчэ адна вестка. Я атрымаў на сваё «Зерне...» водгук з Польшчы, ад пісьменніка Сакрата Яновіча. Ён так расхваліў мяне, што я ажно сам не веру. Вось некаторыя вытрымкі з яго ліста: «...з радасцю прачытаў Ваша як жа добрае апавяданне «Зерне — у зямлю». Рэч пра дабрату; Вы расчулілі мяне — і тэмай, і зайздросным багаццем мовы. Дзякую Вам за добры кавалак жыцця!» «Скураю адчуваю я, што Вы можаце пакінуць у жыцці свой след, карысны, прыгожы; свой удзел у справу змены свету на лепшае; сваю долю ў яго адкрыццё. Ён Вас цікавіць!» «Гэта, здаецца, Вы апублікавалі ў «ЛіМе» свой водгук на прозу Брыля; прыгожа» «Праўдзівае памятаецца!»

Ну, як, скажыце, Мікалай Сямёнавіч, пасля такіх слоў не пісаць, не натхняцца. І ўсё — дзякуючы «ЛіМу», Вам!

Вось і напісаў Вам, каб падзяліцца сваёй радасцю.

Усяго Вам найпершага! Уладзіслаў.

І.Х.77 г.»

Сакрат Яновіч валодае добрым дарам прадбачлівасці, ці празорцы: ён не памыліўся. Уладзіслаў сапраўды пакінуў добры след у жыцці, у нашай літаратуры, зрабіў свой унёсак у паляпшэнне людскога свету. А ён жа мог быць куды больш важкім, калі б не гэтакі ранні сыход пісьменніка. Уладзіслаў Якаўлевіч набываў, як кажуць, добрыя абароты. Проза яго рабілася ўсё больш вагомай, філасофска-аналітычнай, характары персанажаў акрэсліваліся ўсё больш выпукла і глыбінна, фраза набывала пругкасць і дасканаласць, само пісьмо — жывасць і натуральнасць. З часам мы маглі б мець сур’ёзнага і глыбокага пісьменніка, прычым не традыйнага для нас бытапісца: шмат цікавага прадвызначалі, абяцалі і яго пошукі ў галіне формы.

На жаль, на жаль...

25 снежня 2008 года.

 

Проста запіс

 

У 1979 годзе быў я ў санаторыі ў Нясвіжы. Зрэшты, не зусім у санаторыі. Паслалі мяне туды пасля лячэння ў бальніцы колішняй ЦКоўскай лечкамісіі на рэабілітацыю: у санаторыі было некалькі лячэбных палат. Узяў туды з сабою блакнот з надзеяй — мо што запішу. Пэўна, стан і настрой мае былі там не з лепшых, бо блакнот застаўся фактычна пусты. Зараз, выцягнуўшы яго са спратаў на свет, пабачыў там усяго адзін запіс. Не дзённікавы. І не накід нейкага апавядання. І не абразок. От нешта такое ўбачылася-пачулася адноечы і нечакана чамусьці запісалася...

«— А я ўжо кіламетры тры прабег. Я штодня тут бегаю. Падымаюся а палове сёмай — і ў парк. Зраблю прабежку спачатку, а потым гімнастыкай пазаймаюся на беразе возера. Зараджаюся на ўвесь дзень. Шкада, што басейна тут няма. Дома дык я ў басейн хаджу. У нас на заводзе ёсць свой. Два разы на тыдзень плаваю. Здорава! Адно што для скуры перагрузка. Перад басейнам з мылам памыйся, пасля яго — таксама памыйся, а яшчэ раз і дома, калі бялізну мяняеш. Дык скура ажно як злазіць — гэтак лупіцца і шалушыцца!

— Што, дзед, доўга жыць збіраецеся? — нешта бы падштурхнула мяне падкалоць яго.

— Здаровым хачу быць! — як адрэзаў ён.

Дзед як для мяне дык і не дзед — самому на пяты дзясятак, хутчэй дзядзька — шэсцьдзясят чацвёрты яму пайшоў, аднак сухарлявы, паджары, на пенсію не збіраецца, працуе па-ранейшаму на заводзе. Кім робіць — не гаворыць, але рукі выдаюць, што працуе фізічна, — рукі звычайнага рабочага чалавека. Хваліцца, што не было ніводнага года, калі не быў у доме адпачынку ці ў санаторыі на поўдні альбо тут, дома.

Усё нібыта правільна. Нават хораша. Сучасны рабочы чалавек. На пэўным узроўні фізічнай і духоўнай культуры — кожную раніцу пасля сняданку ідзе на пошту і купляе жмут газет, зазірае і ў бібліятэку...

А вось жа гляджу на яго і агортвае мяне ці то крыўда нейкая, ці то гаркота, ці то нават і боль. Не за сябе, хоць я, на пятым дзясятку, на Поўдні ні разу не быў, мора не бачыў. Мо пажыву, дык, дасць Бог, пабачу. А бацька мой? А мама? Яны ж былі не нашмат старэйшыя за гэтага заводскага ружовенькага і бадзёранькага «дзеда», а — параць ужо, як кажуць, зямлю, і ні разу не ведалі, што гэта такое — дом адпачынку ці санаторый. І ніколі не прыходзіла ім у галаву, — не магло прыйсці! — бегаць уранку попусту, проста так, для бадзёрасці. Ім проста не было на гэта ні часу, ні патрэбы. На смех бы паднялі аднавяскоўцы, каб раптам хто ўзяў раніцай ды пабег у трусах і майцы да нашай Краснай Горкі і назад...

Бацька памёр сем гадоў газад, мама — летась...

Колькі ж іх, такіх бацькоў і мацярок, па нашых забытых Богам вёсках?!»

 Вось такі запіс. 1979 года. Сёння канчаецца 2008-ы. Тыя вясковыя бацькі і мацяркі, якія меліся на ўвазе тады, у большасці сваёй, практычна ўсе адышлі ў лепшы свет. Адышлі такімі ж, якімі пражылі свае нялёгкія і некамфортныя жыцці. Ну, а заводскія «дзяды»? Многіх выкінулі, выперлі з заводаў 1990-я галотныя і развальныя гады, і колішнія токары-слесары ды ткачыхі-краўчыхі дажывалі і дажываюць веку ў корпанні на сотках-лецішчах. Сёй-той утрымаўся ля станка, дадаючы да пенсіі тысячу-другую. Зніклі-прапалі бясплатныя басейны, паліклінікі, дамы адпачынку і санаторыі. Усё гэта стала платным, значыць — для багаценькіх бурацінаў.

Мой знаёмы «дзед», памятаеце, хадзіў штораніцы на пошту і купляў жмут газет, якія былі вельмі танныя, амаль бясплатныя. Дык жа і яны зніклі, у тым сэнсе, што перасталі быць таннымі і зрабіліся мала каму даступнымі. Застаўся адзін тэлевізар. От тут сапраўды: гуляй, Вася! Спажывай малахаўскія шоу ды петрасянаўскія смехапанарамы! Значыць, і колішні ўзровень фізічнай і духоўнай культуры крутнуўся па спіралі ўніз? Адпаведна. Бо ўсё ўзаемна звязана, жывём у спалучаных сасудах: усё апусцілася, але ўсё і падраўнялася.

Дык што, настальгія па добрым савецкім часе? Ой, не! Нягледзячы на ўсіх бадзёранькіх «дзядоў», час быў недарэчны, цяжкі, трагічны, мо нават страшны. Дзякаваць богу, што мінуўся і, трэба думаць, ужо не вернецца. А краіну трэба ўздымаць па спіралі ўверх. Толькі ўздымецца яна тады, калі будзе сваёй. Роднай. Беларускай. Але, але! Сорак песень у мядзведзя, трыццаць дзевяць з іх — пра мёд. Гэтак і ў мяне. Пра што б ні пачаў, а ўсё ў рэшце рэшт заканчваецца на мове. Няма мовы — няма народа. Няма народа — няма гаспадара. Няма гаспадара — няма дабрабыту і парадку. Няма дабрабыту і парадку — няма сям’і, шчасця і, адпаведна, дзяцей. А няма дзяцей — няма будучыні. Круг замыкаецца...

Аказваецца, і пра гэта ўсё — той даў звычайны блакнотны запіс...

29 снежня 2008 года.

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».