Вы тут

Чаму ў людзей столькі агрэсіі і ці можна яе кантраляваць?


Тэхнічны прагрэс, здаецца, робіць усё, каб мы даведваліся пра кожны выпадак насілля ў свеце. І вось ужо ствараецца ўражанне, што толькі адзін гвалт і ёсць, асабліва калі чуеш аб тым, што і ў звычайнай сітуацыі, сярод белага дня, у людным месцы можна дастаць бензапілу і паказаць усім астатнім, як жа невыносна бывае на душы. Няўжо любы з нас здольны на такое, няўжо людзі не могуць жыць так, каб абыходзіцца без агрэсіі? Што мы ведаем пра свае ўласныя гвалтоўныя схільнасці? А ў першую чаргу тое, што з'ява гэта часам добра схаваная і мала вывучаная. Таму дадзім слова спецыялістам, якія з практыкі ведаюць, адкуль столькі агрэсіі і ці можна яе кантраляваць. Сваімі думкамі падзяліліся загадчык кафедры псіхалогіі факультэта філасофіі і сацыяльных навук Белдзяржуніверсітэта, доктар псіхалагічных навук, прафесар Ігар ФУРМАНАЎ, начальнік аддзела псіхолага-фізіялагічных даследаванняў галоўнага ўпраўлення судова-псіхіятрычных экспертыз Дзяржаўнага камітэта судовых экспертыз Людміла МУН, псіхолаг Мінскага гарадскога цэнтра сацыяльнага абслугоўвання насельніцтва Раман КРУЧКОЎ і псіхолаг СШ №125 г. Мінска Людміла ЖУКОЎСКАЯ.


Самаацэнка пад ударам

— Здаецца, без агрэсіі немагчыма выжыць, а з другога боку, дзякуючы ёй мы не даём жыць іншым...

Ігар ФУРМАНАЎ: — Агрэсія, паводле класіфікацыі Эрыха Фрома, можа быць канструктыўнай, калі размова ідзе пра біялагічнае выжыванне. Яна неабходна для таго, каб захаваць уласнае жыццё і жыццё сваіх нашчадкаў, а таксама для авалодання нейкімі прадметамі ці аб'ектамі, якія могуць задаволіць базавыя патрэбы чалавека. Але існуе і агрэсія дэструктыўная — наўмыснае, мэтанакіраванае прычыненне шкоды іншым людзям або нават самому сабе. І вось тут можна гаварыць уласна пра гвалт, які я разумею як праяўленне дэструктыўнай агрэсіі. Таму агрэсію я не блытаў бы з насіллем. Першая неабходна, бо ў нас ёсць усяго два базавыя механізмы адаптацыі — абараняцца, біцца або ўцякаць.

Раман КРУЧКОЎ: — Агрэсія можа ўзнікаць як рэакцыя на стрэс у тых людзей, якія не ўмеюць пераадолець яго нейкімі канструктыўнымі спосабамі. А калі чалавек не толькі гэтымі спосабамі не валодае, але і агрэсію пастаянна падаўляе, то гэта абавязкова адаб'ецца на яго здароўі. Існуе цэлая група захворванняў, якія адносяцца да ліку псіхасаматычных.

Ігар ФУРМАНАЎ: — У адрозненне ад жывёл, у чалавека ёсць адна важная каштоўнасць — самаацэнка. Як мы сябе ацэньваем і як іншыя ацэньваюць нас? Гэта пытанне нумар адзін. Праблема агрэсіі — не столькі нават у рэальнай пагрозе (скажам, пагрозы нашаму жыццю можа не быць), а ў тым, што нас, як мы адчуваем, няправільна ацэньваюць. А гэта псіхалагічная небяспека нашай самай высокай каштоўнасці — самакаштоўнасці.

— Значыць, праблема хаваецца ў выхаванні, вынікам якога становіцца хваравітая самаацэнка?

Людміла ЖУКОЎСКАЯ: — Усё пачынаецца з сям'і, і гэта не гучныя словы. Калі там сфарміраваныя нармальныя стасункі, тады ў дзіцяці не будзе фарміравацца дэструктыўны навык узаемадзеяння з асяроддзем. Стандарты паводзін, уменне адаптавацца мы выносім з нашых сем'яў. Праўда, уплываць на гэта будуць і праблемы са здароўем, нізкі сацыяльны статус сям'і, што само па сабе так ці іначай спрыяе агрэсіі, і гэта досыць распаўсюджана сёння. Нярэдка даводзіцца чуць ад маладых, што яны не хочуць жыць на сто долараў — толькі на пяцьсот. Перад такімі дзецьмі бацькі не ставяць простае пытанне: а што ўмееш рабіць, каб плаціць табе такія грошы? Адсутнасць нармальнага ўзаемадзеяння паміж членамі сям'і — вялікая праблема. І школа яскрава ўсё гэта выяўляе. Уявіце, што дзіця, якое паклалі ў бальніцу, збегла... не дадому, а ў школу! Таму што школа праяўляе ўвагу і клопат, якіх не хапае ў сям'і.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Дарэчы, калі дзіця збягае з сям'і, гэта можа быць адным з паказчыкаў існуючага там гвалту. Дзеці бягуць туды, дзе бяспечна. Такой тэрыторыяй у дадзеным выпадку стала школа.

— Гэта даволі дзіўна, таму што, на маю думку, школа не з'яўляецца абсалютна бяспечным, пазбаўленым агрэсіі месцам...

Людміла ЖУКОЎСКАЯ: — Нельга выключаць, што існуюць прафесійна непрыдатныя педагагічныя работнікі, якія дазваляюць сабе спецыфічныя ўздзеянні на дзіця. З другога боку, я больш за 20 гадоў працую псіхолагам і не магу сцвярджаць, што нашы педагогі — агрэсіўныя.

Ігар ФУРМАНАЎ: — У межах школы існуе прафесійны кодэкс, паводле якога нельга нашкодзіць. Звычайны чалавек рэагуе агрэсіяй на агрэсію, але ты педагог і павінен сеяць разумнае, добрае, вечнае. Калі дзіця выклікае злосць, ты вымушаны заглушыць яе. Аднак агрэсія мае цікавую асаблівасць назапашвацца і разбураць чалавека знутры. Прафесія педагога адносіцца да ліку тых, што маюць самы высокі індэкс эмацыянальнага выгарання. Настаўнікі часта пакутуюць ад псіхасаматычных захворванняў — гастраэнтэралагічных, сардэчна-сасудзістых.

Раман КРУЧКОЎ: — Дзеці педагогаў звычайна моцна траўмаваныя якраз таму, што іх звязаныя вельмі жорсткімі рамкамі бацькі часта ўвесь негатыў прыносяць менавіта ў сваю сям'ю. З другога боку, педагог, не маючы магчымасці ўздзейнічаць напрамую, можа лёгка справакаваць сітуацыю цкавання, калі і без яго ўдзелу дзіця пакараюць аднакласнікі і бацькі.

— І ўсё ж такі настаўнікі аб'ектыўна не могуць выказваць дзецям нейкае спачуванне, быць з імі салідарнымі і такім чынам зніжаць узровень агрэсіі ў класе?

Людміла МУН: — Давайце паглядзім больш шырока на наша грамадства. Існуе цікавы феномен стомленасці ад спачування. У чалавека, які рэдка сутыкаецца з сітуацыямі гвалту, рэдка пра гэта чуе, усё гэта выклікае ўзрушэнне, моцнае суперажыванне, аднак калі гэтага зашмат (дапусцім, ваша прафесія, як у маім выпадку, непасрэдна звязана з аказаннем дапамогі ахвярам сексуальнага насілля), то гэты парог суперажывання паніжаецца — іначай вы не зможаце выконваць свае абавязкі. Больш за тое, абсалютна не важна, рэальныя сітуацыі гвалту або віртуальныя. Камп'ютарныя гульні, фільмы, у якіх дэманструецца шмат сцэн, звязаных з насіллем і забойствамі, зніжаюць парог спачування, а гэта здольнасць з'яўляецца адным з самых моцных механізмаў стрымлівання агрэсіі. Мы не праяўляем нашу агрэсію пастаянна і ў любым выпадку толькі таму, што ў нас ёсць нейкія тармазы. Спачуванне — самы моцны з іх. І калі мы кажам пра агрэсію крымінальную, якая ўжо выходзіць за межы ўстаноўленых грамадствам законаў, то ў вельмі многіх асоб, якія пайшлі на такія ўчынкі, выяўляецца менавіта зніжэнне спачування, эмпатыі — здольнасці разумець эмацыйны стан і пачуцці іншага, суперажываць яму.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Калі вярнуцца да выхавання, то ў нашай культуры тут можна выявіць некаторыя праблемы. Мы хвалім дзіця за поспехі, а кожная няўдача ўспрымаецца як пагроза самаацэнцы, як трагедыя. Хваліць трэба за дасягненні, за матывацыю! Нашы бацькі проста даюць дзецям грошы, а за мяжой дзеці могуць дома штосьці вырабіць сваімі рукамі, а бацькі ім за гэта дадуць крыху кішэнных грошай. І тады не ўзнікае таго, аб чым гаварылася вышэй: хачу жыць на сто тысяч долараў. Я пытаюся ў сваіх студэнтаў, якім заўтра выходзіць на працу: які заробак хочаце атрымліваць? Усе як адзін кажуць, што долараў 500—700. Поўная адсутнасць разумення, што грошы зарабляюцца, а не проста аднекуль прыносяцца дадому.

Сістэма адукацыі ў нашай школе заснавана на адзнаках, вучні імкнуцца іх атрымаць «на халяву», ні за што — як і грошы ад бацькоў. А між тым настаўнік заўсёды павінен растлумачыць, што калі ты раней рабіў вось гэта і гэта, адзнака была высокай, а ў дадзеным выпадку ты не зрабіў вось гэта і гэта, таму толькі «сямёрка». На жаль, дзеці заўважаюць, што «сямёрка», а не тое, што яны чагосьці не выканалі. Гэта вельмі сур'ёзная памылка ў нашым падыходзе да выхавання.

Можа, гэта нармальна?

— Што абумоўлівае ўзровень агрэсіі ў грамадстве?

Людміла МУН: — Узровень агрэсіі залежыць ад агульнага стану грамадства, пачынаючы з эканамічнай сітуацыі ў краіне, узроўню злачыннасці, уцягвання ў ваенныя дзеянні, а таксама ад эфектыўнасці сістэмы аховы дзяцінства, пэўных нормаў і правілаў сацыяльнага жыцця, скажам, ад прыняцця або непрыняцця ўдару па мяккім месцы. Калі грамадства не бачыць у гвалце ніякай праблемы, не змагаецца з гэтым, то сітуацыя будзе пагаршацца да нейкага крытычнага пункта...

Ігар ФУРМАНАЎ: — Выбачайце, не магу не дапоўніць... Калі заводзіш размову з рознымі спецыялістамі па праблеме гвалту, абавязкова пачынаецца дыскусія вакол таго, што менавіта лічыць фізічным гвалтам. Многія з нас проста ўсвядоміць не могуць, што гэта за выхаванне такое, калі нельга шлёпнуць дзіця па мяккім месцы...

Людміла МУН: — Сапраўды, другая крыніца гвалту паходзіць з сям'і, яе нормаў і каштоўнасцяў. Трэці важны аспект — школа, якая сама па сабе можа быць месцам насілля, напрыклад, псіхалагічнага, калі настаўнік увесь час крытыкуе вучня, прыніжае яго перад усім класам... Ці гвалт гэта? Мне думаецца, што так.

Ігар ФУРМАНАЎ: — А калі мы прымушаем дзіця рабіць урокі, прыбіраць у сваім пакоі? На Захадзе скажуць, што гэта гвалт.

Раман КРУЧКОЎ: — Я працаваў з сям'ёй, у якой айчым дазваляе сабе пазбаўляць дзіця сну да глыбокай ночы, пакуль усё не будзе зроблена так, як яму бачыцца. Размова не ідзе аб прымяненні фізічнай сілы, але гэта — пазбаўленне базавых патрэб.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Пазбаўленне сну, ежы, адзення, той жа прагулкі — гэта ўсё ў гэтым шэрагу. Забарона на прагляд тэлевізара, камп'ютара — ужо іншае.

— Няўжо беларускія бацькі не разумеюць, што ў іх дзіцяці ёсць жыццёвыя патрэбы?

Людміла МУН: — Даследаванні паказваюць, што бацькоў, якія выхоўваюць дзяцей ва ўмовах фізічнага насілля, нічога не аб'ядноўвае, паміж імі няма нічога агульнага, за выключэннем аднаго — усе яны былі ахвярамі гвалту.

Ігар ФУРМАНАЎ: — У мяне па гэтай праблеме ёсць навуковы артыкул «Міжпакаленная эстафета гвалту». Парадокс: дзіця, якое выхоўвалася ва ўмовах прыніжэння, дэманструе пазней уласным дзецям тую ж мадэль узаемадзеяння і выхавання.

Людміла МУН: — А некаторыя з усіх сіл імкнуцца не паўтараць гэты вопыт, стрымліваюць сябе неверагоднымі намаганнямі і тым самым даводзяць да выбуху лютасці — афектыўнага стану, калі над дзіцем учыняецца злачынства неверагоднай жорсткасці.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Калі мы не можам сарвацца на дзіцяці, то будзем выплюхваць агрэсію на мужа, на падначаленага, жывёлу, выпадковага прахожага... Агрэсія знойдзе магчымасць вырвацца, і можа праявіцца нават у крымінальнай форме.

Раман КРУЧКОЎ: — Мужчыны, якія сістэматычна прымяняюць гвалт, звычайна маюць псіхалагічную траўму, але знешне гэта ніяк не распазнаць, яны абсалютна адэкватныя. Знаёмыя будуць гаварыць пра такіх: «абсалютна нармальны мужык», але як толькі дзверы дома зачыняюцца... А ўсё таму, што калісьці агрэсія не знайшла выхаду.

— Паводле інфармацыі галоўнага ўпраўлення крымінальнага вышуку, за апошняе дзесяцігоддзе больш як у 3 разы скарацілася колькасць зарэгістраваных цяжкіх і асабліва цяжкіх злачынстваў супраць жыцця і здароўя — забойстваў з 1032 да 423, цяжкіх цялесных — з 3206 да 842, згвалтаванняў — з 480 да 124...

Людміла МУН: — У апошнія гады назіраецца стабільны рост зарэгістраваных злачынстваў па сексуальным гвалце ў дачыненні да дзяцей. Аднак ці гаворыць гэта аб рэальным росце? Хутчэй, аб якасці выкрыцця.

— Разам з тым з'явіліся сапраўды рэзанансныя злачынствы — як нядаўняе нападзенне з бензапілой у сталічным гандлёвым цэнтры...

Раман КРУЧКОЎ: — Гэта быў сапраўды рэзанансны выпадак, аднак наўрад ці можна гаварыць, што гэта нейкі асаблівы прыклад агрэсіі і жорсткасці. У Беларусі некалькі забойстваў у год завяршаюцца спробамі расчлянення. Уявіце, ціхі, адэкватны хлопец прыраўнаваў сяброўку ці жонку, крыху перагнуў — і яна не дыхае, той спрабуе схаваць сляды. Пасля абавязкова высвятляецца, што суседзі штосьці чулі, але... падумалі, што ўсё нармальна. Гвалт у адносінах паміж нашымі людзьмі — амаль норма.

Людміла МУН: — Выпадкі асабліва жорсткіх забойстваў усё ж такі адзінкавыя, а мы павінны гаварыць пра заканамернасці, з якімі трэба сістэматычна працаваць.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Адны не ўяўляюць, як без гвалту жыць з партнёрам, другія — як кіраваць калектывам без крыку і ўдараў кулаком па стале. Неабходна крок за крокам фарміраваць у людзей негвалтоўную культуру, новую сістэму каштоўнасцяў. На спецыяльных трэнінгах псіхолагі сёння вучаць бацькоў іншым спосабам узаемадзеяння з дзецьмі, а навучыцца гэтаму можна! Вядома, фізічны гвалт — гэта хутка, надзейна і практычна. Каб прымусіць словамі, трэба патраціць час і сілы, а калі надаваць ніжэй спіны, то праз пяць хвілін дзіця ўжо будзе за пісьмовым сталом. Дарослыя абсалютна шчыра думаюць, што вось іх лупцавалі і з іх нешта ж вырасла! Значыць, і дзяцей трэба выхоўваць менавіта так.

Растуць паслухмяныя

— Як жа абараніць дзяцей ад такіх дарослых?

Ігар ФУРМАНАЎ: — Калі наша краіна пачала рухацца ў кірунку прыняцця міжнародных дакументаў па абароне правоў дзяцей, то спачатку кожная школа навідавоку размяшчала інфармацыю аб гэтых правах. Але паступова пачалася цікавая трансфармацыя: спачатку перавесілі крыху падалей, а пасля і наогул пакінулі ў нейкім куце выключна для дэманстрацыі праверачных камісій. А ўсё таму, што дзеці даведаліся аб сваіх правах, задумаліся і пачалі прад'яўляць патрабаванні, гаварыць аб тым, што на іх нельга крычаць. І гэта не спадабалася ў першую чаргу бацькам, якім стала складаней дамаўляцца, дабівацца свайго. І пры ўсім пры гэтым мы ўжо каторы год жывём без закона аб сямейным гвалце. А пакуль няма дакумента, справа не зрушыцца з месца.

Раман КРУЧКОЎ: — Прычым мы ў сваім цэнтры ўжо распрацавалі методыкі работы з агрэсарамі і ахвярамі. Без гэтага закона мы не можам працаваць так, як належыць. Па-першае, групы мужчын-агрэсараў няпоўныя не таму, што іх мала, а таму, што іх сёння прымушае сама жанчына, а не міліцыя або суд, якія павінны накіроўваць і ўважліва адсочваць, хто наведвае, а хто не. Па-другое, жанчыны проста здаюць свайго агрэсара нам на рукі, а ў ідэале ахвяра таксама павінна вучыцца дзейнічаць па-іншаму.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Там, дзе ёсць праблема сямейнага гвалту, трэба працаваць з усёй сям'ёй. Мадэль паводзін павінна змяніцца не толькі ў аднаго чалавека.

Раман КРУЧКОЎ: — Таму хочацца гаварыць аб гэтым у самым шырокім сэнсе і на іншых узроўнях. Чаму аб праблеме гвалту ў сям'і з плакатаў і тэлеэкрана з намі размаўляюць спартсмены, медыйныя персоны, а не палітыкі, губернатары?

Ігар ФУРМАНАЎ: — У нашым грамадстве могуць горача гаварыць пра што хочаце, але толькі не пра самае галоўнае, а гэта — дзеці. Я пяць гадоў хадзіў і дабіваўся выдання перыядычнай газеты або часопіса для бацькоў на тэму сям'і і школы, я хачу і гатовы расказваць падрабязна, што такое мадэль негвалтоўнага выхавання!

Людміла МУН: — Дзеці, сярод якіх я праводжу апытанні, сталі ахвярамі сексуальнага гвалту з боку членаў сям'і, блізкіх сваякоў або тых, хто мае легальны доступ да дзіцяці (гэта педагогі, медыкі, трэнеры, сябры сям'і). Вулічнае насілле фактычна не сустракаецца. Ёсць рэчы, якія я абавязана сказаць дзіцяці, кшталту «з табой гэта адбылося таму, што ты вельмі добрая дзяўчынка, ты проста паслухмяная і рабіла так, як цябе прасілі». Я тлумачу гэта і бацькам: «Вы выхавалі добрае дзіця, але яно не ўмее гаварыць «не». І гэта ёсць вялікая праблема айчыннага выхавання. Мы ўвесь час імкнёмся дабіцца паслухмянасці, выпрацоўваем навык пагаджэння з любым дарослым, не вучым устанаўліваць межы ўласнага Я і абараняць іх.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Гвалтоўнае выхаванне заснавана на страху, а страх блакіруе любыя эмоцыі і рэакцыі. Мы ўвесь час дзіця запалохваем: «Не садзіся ў ліфт з чужым дзядзькам!». А на практыцы яно пасля нямее ў незразумелай і незнаёмай сітуацыі. А ў Злучаных Штатах, напрыклад, праводзяцца трэнінгі, на якіх дзіця вучаць моцна крычаць пры любым дотыку дарослага, нават добра знаёмага, — проста выпрацоўваюць умоўны рэфлекс. Таму што гвалтаўнік баіцца толькі аднаго — быць злоўленым...

— А бацькі тым часам нават супраць прававых ведаў пратэстуюць...

Людміла ЖУКОЎСКАЯ: — Яны нават не столькі пратэстуюць... Проста адчыняюць дзверы ў кабінет псіхолага ці сацыяльнага педагога, запіхваюць туды дзіця, зачыняюць дзверы і чакаюць, пакуль ім выдадуць такога, што будзе іх цалкам задавальняць. Па сутнасці, і педагогі робяць тое самае. Таму бывае, што псіхолаг у школе — не памочнік і дарадца, а той, да каго адправяць, калі будзеш дрэнна сябе паводзіць. Псіхолаг часам успрымаецца як частка школьнай сістэмы, што з'яўляецца сур'ёзным адмоўным момантам.

Ігар ФУРМАНАЎ: — Псіхолаг павінен быць незалежным, каб сапраўды абараніць дзіця. Іначай не атрымліваецца ні выяўляць праблему, ні працаваць з ёй. Якое дзіця добраахвотна пойдзе да псіхолага, калі той фактычна аказваецца на баку адміністрацыі? Школа прыклала максімум намаганняў, каб падпарадкаваць сабе псіхолагаў, і цяпер адміністрацыя паводзіць сябе з імі, як з падначаленымі.

Раман КРУЧКОЎ: — Псіхалагічная служба не функцыянуе ў нас так, як належыць, не толькі на гэтым узроўні. Псіхолаг павінен заставацца «знешнім» спецыялістам і ў сістэме адбывання пакарання. Праграма рэсацыялізацыі для агрэсараў не дазваляе ў сённяшнім варыянце сапраўды папярэдзіць рэцыдыў гвалту ў тых, хто вярнуўся ў сем'і.

— А навучыць ахвяру не быць ахвярай, а гвалтаўніка — пазбаўляцца агрэсіі без насілля цалкам магчыма?

Ігар ФУРМАНАЎ: — Ёсць праграмы работы і ў адным, і ў другім выпадку. Але пакуль ніхто не зацікавіўся іх укараненнем. Праграма па рэсацыялізацыі існавала на грошы замежнага гранта, але грошы скончыліся, і Дэпартамент па выкананні пакаранняў не знайшоў фінансаў для працягу ініцыятывы.

Людміла ЖУКОЎСКАЯ: — Аднак калі здараецца штосьці рэзананснае, то адразу вінаватыя псіхолагі — недапрацоўваюць. А мы абавязаны ахапіць усіх вучняў, а іх можа быць больш за тысячу, плюс настаўнікі. Калі раскінуць гэта па гадзінах, то на адно дзіця атрымаецца... адна гадзіна ў год!

Пакарання мала

— Статыстыка сведчыць, што колькасць крыміналу, звязанага з гвалтам, змяншаецца. Для папярэджвання цяжкіх злачынстваў органы ўнутраных спраў актыўна заводзяць прэвентыўныя крымінальныя справы нават па злачынствах, якія не ўяўляюць вялікай пагрозы грамадству. Можа быць, спрацоўвае нават тое, што ёсць?

Ігар ФУРМАНАЎ: — Насамрэч мы не ведаем сапраўднай карціны. Праз паўгода мы завершым разам з ЮНІСЕФ агульнанацыянальнае даследаванне распаўсюджанасці гвалту ў дачыненні да дзяцей. Праведзены апытанні, засталося падвесці вынікі. А пакуль працягваем дабівацца таго, каб медыкі ўключалі інфармацыю па гвалце ў дачыненні да дзяцей у свае справаздачы. Таму што ў маштабах краіны гэтага няма. Пажадана, каб і іншыя службы мелі падобную статыстыку. У Міністэрстве адукацыі вы такой інфармацыі не знойдзеце. Адладжанага механізма ўзаемадзеяння паміж рознымі ведамствамі не існуе, а таму немагчыма гаварыць аб тым, што нешта спрацоўвае.

Дапусцім, з удзелам міліцыі выявілі агрэсара, яго аштрафавалі. Грошы пры гэтым аднімаюцца ў тым ліку і ў дзіцяці. Таму маці наступным разам добра падумае, ці варта паведамляць у міліцыю. Якім бы сур'ёзным і жорсткім не было пакаранне, мы яшчэ павінны шмат зрабіць для таго, каб чалавек перастаў сябе паводзіць так, як паводзіў да гэтага. Агрэсар павінен палову часу адбываць пакаранне, а другую — наведваць псіхолага.

Раман КРУЧКОЎ: — Але пакуль няма закона, ніхто не можа прымусіць рабіць гэта. Практыка паказвае, што нават пасля некалькіх заняткаў у нашых групах многія агрэсары наогул перастаюць прымяняць фізічны гвалт у сям'і. А ўзмацненне пакарання само па сабе не вырашае праблему. У краінах Скандынавіі нават пайшлі па шляху зніжэння пакарання.

Людміла МУН: — Тым часам Дзяржкамітэт судовых экспертыз многае робіць у межах сваёй кампетэнцыі. Для расследавання сексуальных злачынстваў супраць дзяцей пачалі праводзіцца размовы з ахвярамі гвалту, затым пачалі думаць, як дапамагчы следчым ацаніць паказанні дзіцяці, калі слядоў насілля няма, а ёсць толькі словы. І ў выніку ў дачыненні да падазраваных асоб у здзяйсненні сексуальных злачынстваў супраць дзяцей распрацавалі новы від судовай экспертызы — псіхафізіялагічную з ужываннем паліграфа. Для паляпшэння якасці сексуальнай дыягностыкі гвалтаўнікоў з'явіўся новы від судовай экспертызы — сексалагічная.

Святлана БАРЫСЕНКА

protas@zviazda.by

Фота Надзеі БУЖАН

Выбар рэдакцыі

Рэгіёны

Сок з дастаўкай і з ледзяшамі: на Брэстчыне пачаўся сезон нарыхтоўкі бярозавіку

Сок з дастаўкай і з ледзяшамі: на Брэстчыне пачаўся сезон нарыхтоўкі бярозавіку

Як мы бярозавік куплялі на гандлёвай пляцоўцы лясгаса і ў лясніцтве

Культура

Анатоль Ярмоленка: Нас натхняе беларуская паэтычная класіка

Анатоль Ярмоленка: Нас натхняе беларуская паэтычная класіка

Творчая вечарына народнага артыста Беларусі прайшла ў адной з мінскіх гімназій.