Няма цуду без дабра

Маладая і загадкавая прафесія рэжысёра сёння як хлопчык для біцця. Рэжысёр адказвае за ўсё: за сябе і за іншых. У наш час тэатральнай справе, кінематаграфічнай, тэлевізійнай, эстраднай патрабуецца вялікая колькасць рэжысёраў. Рэжысура стала мастацтвам масавым і моцна адрозніваецца ад таго, што было ў пачатку мінулага стагоддзя, калі яна фактычна толькі фарміравалася. Тады тэатр атрымаў школу рэжысуры К. С. Станіслаўскага. Дарэчы, яна і сёння высока цэніцца ва ўсім свеце, асабліва ў Амерыцы. Занятак гэты быў доляй абраных, часцей за ўсё не вельмі маладых людзей. Разуменне прафесіі складвалася абавязкова з немалога тэатральнага і жыццёвага досведу разам з магчымасцю вучыцца ў вялікіх майстроў. Прайшоў час, рэжысура страціла арэол выключнасці. Знікла неабходнасць спецыфічнай адоранасці. Павялічылася доля тэхналагічных уменняў. Сёння рэжысёр — арганізатар спектакля, які ўмее ўвесці ў дзеянне ўсе пастановачныя кампаненты. Тут ён поўны гаспадар. Пры такой сітуацыі непазбежныя страты, што не можа не турбаваць. Каб прыцягнуць гледача, радыкалы ў тэатры не проста шакуюць. Яны зачароўваюць дзёрзкім спалучэннем жаху і смеху, ненарматыўнай лексікай, адсутнасцю маральных абмежаванняў, страшэнным драйвам. Візуальная карціна павінна быць дасканалай. Усё пераліваецца, гучыць, дзівіць уяўленне. Адымае шмат сіл, часу і сродкаў. Тэатр перастае ставіць пытанні, якія востра хвалююць аўдыторыю. Да таго ж зусім не застаецца магчымасці для карпатлівай працы з акцёрамі. Сённяшні дзень Год культуры скончыўся, не пакінуўшы ў жыцці тэатраў Беларусі яркага следу. Па-ранейшаму не хапае фінансаў на пастаноўкі, сучаснай драматургіі і цікавых рэжысёраў. Рэжысёрскі дэфіцыт адчуваецца вельмі востра. Няма галоўных рэжысёраў у Бабруйску, Гомелі, Маладзечне, Брэсце, Маладзёжным тэатры Мінска. Не хапае і чарговых рэжысёраў літаральна ва ўсіх тэатрах. І ці варта нагадваць пра тое, што рэжысура — гэта і тлумачэнне твораў, і арганізацыя творчасці, і педагогіка, і маральны клімат у калектыве, і практыка тэатра, і грамадскі твар мастацтва. У сіле і слабасці рэжысуры ў першую чаргу адбіваюцца сіла і слабасць тэатральнай справы. Узлёты і падзенні нашых тэатральных арганізмаў, як правіла, звязаныя з узлётамі і падзеннямі творчых кіраўнікоў гэтых калектываў. Сваім унутраным абліччам тэатры перш за ўсё абавязаны творчай індывідуальнасці рэжысёра. Магчыма, сёння мы можам казаць пра тое, што Нацыянальны тэатр імя Янкі Купалы — гэта тэатр Мікалая Пінігіна, Нацыянальны тэатр імя Якуба Коласа — тэатр Валерыя Анісенкі, Магілёўскі драматычны — тэатр Саўлюса Варнаса, Гродзенскі тэатр лялек — тэатр Алега Жугжды, Дзяржаўны тэатр лялек — тэатр Аляксея Ляляўскага. РТБД, стаўшы тэатрам Аляксандра Гарцуева, адышоў ад таго, каб быць лабараторыяй беларускай драматургіі. ТЮГ, стаўшы тэатрам Уладзіміра Савіцкага, страціў сваю першарадную накіраванасць на выхаванне юнага пакалення, губляе дыялог сцэны і залы. Нацыянальны акадэмічны рускі тэатр імя Горкага, стаўшы тэатрам Сяргея Кавальчыка, сур’ёзна накіраваны на касавыя зборы і аддае прыярытэт не рускай драматургіі. Новы драматычны тэатр, стаўшы тэатрам Сяргея Кулікоўскага, узмоцнена забаўляе непатрабавальную аўдыторыю завадской ускраіны. Рэжысёрскае аўтарства — рэч складаная і далікатная. Не сакрэт, што часта аўтарская рэжысура ператвараецца ва ўпэўненасць сваёй перавагі над думкай аўтара, хай нават яго імя Шэкспір або Чэхаў. Яшчэ горш, калі рэжысёр, які атрымаў тэатр, спрабуе падкрэсліць, што да яго ніхто нічога ў гэтым тэатры не зрабіў. Праграма развіцця і станаўлення тэатра можа нараджацца толькі на аснове стараннага вывучэння папярэдняга досведу, кожнай акцёрскай індывідуальнасці, традыцый тэатра і яго сённяшніх клопатаў, аб’ектыўных і суб’ектыўных умоў працы калектыву. Чаму яны навучыліся Зразумела, усё пачынаецца з навучальнай установы і падрыхтоўкі рэжысёрскіх кадраў. Варта нагадаць вядомую ісціну: рэжысуры ў ВНУ навучыць нельга. Можна толькі навучыцца, калі вельмі хочацца. Рэжысёрам можна стаць, быўшы фізікам, матэматыкам, гісторыкам, і толькі потым атрымаць спецыяльную рэжысёрскую адукацыю. Кузня рэжысёрскіх кадраў — наша Акадэмія мастацтваў. Да яе звычайна ўсе прэтэнзіі. Выпусцілі даволі шмат. У прафесіі засталося значна менш. У тэатральнай рэжысуры — яшчэ менш. Якім бы ні быў інстытуцкі педагог, не пазбегнуць небяспечных пастак прафесіі. На першым месцы — якасны адбор. Кожны год сотні маладых людзей імкнуцца трапіць на рэжысёрскія факультэты. Трапляюць дзясяткі. Самыя таленавітыя? Неабавязкова. Самыя падрыхтаваныя? Не заўсёды. Проста яны ярчэй праявіліся. Чалавек, які паступае на рэжысуру, адрозніваецца ад звычайнага абітурыента: ён больш ведае (ці абавязаны ведаць) пра сваю прафесію, ён у больш складаным становішчы. Яму трэба быць добра «падкаваным» тэарэтычна, падрыхтаваць цікавую праграму па акцёрскім майстэрстве, арыгінальна падумаць у пісьмовай працы, не разгубіцца на сумоўі, перамагчы нясмеласць і хваляванне. Дарэмна наракаць: вось перш былі педагогі, цяпер няма ў каго вучыцца. Гэта не так. Захочаш — навучышся. Элементарнымі тэхнічнымі навыкамі сёння валодаюць усе. У педагагічнай справе шмат таямніц. Адно з самых таемных — адчуць здольнасць. Ніякія тэсты, паказанні прыбораў і характарыстыкі не забяспечаць самі па сабе адбор найбольш адораных. Ёсць педагагічны нюх, ёсць досвед прыёму ў ВНУ, і гэтым у першую чаргу карыстаецца экзаменатар. І часцей мае рацыю ў адзнацы, хоць памылкі здараюцца як пры прыёме, так і пасля яго: добра здаў экзамен, але расчараваў падчас вучобы, з цяжкасцю паступіў, а аказаўся на рэдкасць здольным. Усе, хто паступае, клянуцца ў любові да тэатра, нават калі дрэнна яго ведаюць і мала бачылі. Потым многія з іх жывуць, спакойна абыходзячыся без тэатра, клянуцца ў любові да іншай дзейнасці. А, між тым, любоў да тэатра — таксама прафесійная ўласцівасць. Не толькі глядацкае захапленне (хоць гэта таксама важна), а імкненне спазнаць свет праз тэатр. Любіць тэатр — гэта па-тэатральнаму мець зносіны са светам, бачыць у жыцці законы драматургіі і сцэнічнага мастацтва. І калі экзаменатар вызначае, ці назіральны, ці ўражлівы абітурыент, ён спрабуе высветліць прыроду назіральнасці, уражлівасці. Не ўвогуле, а канкрэтна — назіральнасці за чалавекам, таму што рэжысёр не проста перакладчык п’есы на тэатральную мову. Ён абавязаны хварэць праблемамі свайго часу і распавядаць людзям пра чалавека праз чалавека. Персанальных адказчыкаў (акрамя выкладчыкаў ВНУ) за лёс рэжысёра ў мастацтве няма, і да маральнай або дысцыплінарнай адказнасці прыцягваць няма каго. Не адбыўся рэжысёр — сам вінаваты. У ВНУ навучаць, што трэба ўмець рабіць, каб паставіць спектакль, навучаць элементам і законам рэжысёрскай творчасці. У тэатры ставяць спектаклі. У тэатры пачатковец рэжысёр прымяняе веды і навыкі па сваім разуменні ў кожным канкрэтным выпадку, у кожнай канкрэтнай сітуацыі. Тэатр і школа адрозніваюцца адзін ад аднаго гэтак жа, як бой адрозніваецца ад палявога вучэння. Проза жыцця ў мастацтве аказваецца складаней за самыя смелыя ўяўленні, поспехі і перамогі прыходзяць не адразу. У мастацтве ўсе ўсё разумеюць лепш за саміх творцаў (парадокс мастацтва як віду дзейнасці, адрасаванага ўсім). Учынкі і рашэнні кіраўніка тэатра, калі яны правільныя і адказныя, трэба ахоўваць ад дробязнасці, пустых меркаванняў, тым больш калі яны сыходзяць з калектыву. Рэжысёрскі характар Дрэнна будзе рэжысёру, калі ён адзін бачыць будучы спектакль, калі яго задума — сума непарушных ісцін, даступных яму аднаму. Рэжысёры, якія ўсё ведаюць, рэжысёры-дэспаты сыходзяць з тэатра назаўжды. Сёння, калі рэжысёр не здольны абудзіць творчую энергію ўсяго калектыву, далучыць да задумы акцёра, — ён нічога не здолее зрабіць вартага. У самыя цяжкія моманты працы (а такіх момантаў шмат) рэжысёра можа выратаваць толькі калектыў. Можна аспрэчыць выраз «рэжысёрскі характар». Мне ж ён падабаецца. У адных ён млявы, у іншых — дэспатычны, у трэціх — выбухны і канфліктны. Уласны прыклад моцна ўплывае на настрой калектыву, бо рэжысёр моцны творчасцю іншых і яму ўвесь час трэба быць у напрузе, каб не страціць якасці лідара. Таму, напэўна, рэжысёрскі характар — гэта адсутнасць ляноты і вялікая працавітасць, сардэчнае стаўленне да людзей, мужнасць і адвага. Добра, калі да гэтага атрымліваецца далучыць шанцаванне. Досвед паказвае, што поспехі здараюцца тады, калі ёсць дух мастацкага братэрства. Вялікі Вахтангаў называў гэта студыйнасцю. Доўгі час існаваў тэрмін «аднадумцы». На фоне даволі роўнай плыні тэатральнага працэсу ў нашай краіне вылучаюцца на агульным фоне намаганні і вынікі працы Цэнтраў драматургіі і рэжысуры, якімі кіруюць Аляксандр Марчанка і Таццяна Траяновіч. Дапамагае ім Цэнтр візуальных мастацтваў, які штогод ладзіць фестываль «Тэарт». Яны працуюць на мінімальным фінансавым забеспячэнні і часта вымушаныя задавольвацца разавымі паказамі. Аднак іх гуртуе менавіта дух студыйнасці. Да апошняга часу галоўнай перашкодай быў пошук сцэнічных пляцовак. Да рэпетыцыі па начах і на чыёй-небудзь кухні можна прыцягнуць маладых. Сталыя акцёры на гэта не пагодзяцца. Ва ўсіх удачах апошняга часу («Мабыць?», «Опіум», «Участковыя», «Ілюзіі», «Лондан») мы адзначаем новыя акцёрскія твары. Апекаваць, спачуваць Здавалася б, менавіта ў маленькай тэатральнай прасторы павінен спець дух салідарнасці, адчувацца дапамога майстроў. На справе гэта не так. Самавітыя сталічныя тэатры адгароджваюцца ад эксперыментаў у сваіх сценах. Так, Цэнтр візуальных мастацтваў толькі аднойчы ўгаварыў кіраўніцтва Новага драматычнага тэатра паказаць праект «Patris» у яго зале, што не практыкуецца. Майстар рускага тэатра імя Горкага Валерый Шушкевіч рабіў свой монаспектакль паводле твораў Уладзіміра Караткевіча не на сваёй малой сцэне, а на камернай купалаўскай. У сваю чаргу кіраўніцтва купалаўскага тэатра адмовіла Святлане Бень граць яе вельмі цікавы спектакль «З жыцця казурак» там жа, у камернай зале. «Опіум» вымушаны арандаваць пляцоўку ў Палацы мастацтваў і кожны раз нанова яе ўладкоўваць. Можна лічыць, што напор самастойных рэжысёрскіх праектаў ссунуў сітуацыю з мёртвай кропкі. Па-першае, стаў актыўна дапамагаць Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі, менш актыўна (але можна дамовіцца) — Маладзёжны тэатр. Па-другое, абсталяваны невялікі тэатральны зальчык у новым Цэнтры сучасных мастацтваў на Някрасава. Магчыма, сюды змогуць прыязджаць калектывы з абласцей. Намаганні, як прынята лічыць, перыферыйных рэжысёраў несправядліва выпалі з поля нашай увагі. Аднак і там ідуць цікавыя працэсы. Нядаўна коласаўскі тэатр паказаў на гэтай новай сцэне «Каралеву прыгажосці» М. Мак-Донах’ю, працу актрысы і маладога рэжысёра Ірыны Цішкевіч. Ці варта казаць, што прарыў да цікавага тэатра, дзе сучасна аналізуюцца грамадскія працэсы і чалавечая прырода, існуе побач і паралельна з паныла-дыхтоўнымі і нахабна-забаўляльнымі вырабамі. У ліку самых запатрабаваных камедый накшталт «№ 13» Р. Куні, у якіх абагульваюцца анекдатычныя сітуацыі. Там замкнёнасць на інтарэсах уласнай асобы, маральная глухата, штампаваныя сітуацыі, адсутнасць яркай рэжысёрскай думкі і канцэпцыя шоу. Пабудаваць. Пасмяшыць. Паспяваць. Паскакаць. Каму аддаць перавагу і хто рушыць тэатральнае мастацтва наперад? Непрызнаны пакуль рэжысёр або ўмелы рамеснік? Калі рэжысёр валодае гумарам, ён лёгка выкарыстоўвае капусна-парадыйныя прыёмы на патрэбу публіцы. Аднак нашы майстры Валерый Раеўскі, Барыс Луцэнка, Валер Мазынскі, Валерый Маслюк, Юрый Міроненка, Валерый Анісенка, Андрэй Андросік ніколі не апускаліся да такога ўзроўню і дасягалі магутнага эмацыйнага ўдару зусім іншымі сродкамі. Дарэчы, усіх іх пры рознай метадалогіі аб’ядноўваў цалкам вар’яцкі творчы фанатызм. І ўсе яны выпускнікі беларускай тэатральнай школы. Кожны з іх адчуваў апісаныя вышэй цяжкасці ў пачатку кар’еры, а дамогшыся прызнання, не спяшаўся апекаваць тых, хто ішоў за імі. Вось парадокс… Тэатральныя Дон Кіхоты Які прагноз надвор’я на заўтра? Самая болевая кропка сённяшняга тэатральнага працэсу — недахоп сваіх таленавітых рэжысёраў. Можна, вядома, запрашаць на пастаноўку кагосьці збоку. Гэта не выйсце. Неабходныя менавіта свае, тыя, што ведаюць гэтую зямлю і гэты народ. Імі нельга раскідвацца, як гэта адбылося з Віталем Баркоўскім, якога мы аддалі Смаленску. Варта было, дарэчы, яму ненадоўга вярнуцца на Бацькаўшчыну, і ў шараговым Пінскім тэатры з’явілася нешараговая «Пінская шляхта». Дон Кіхоты сёння ў дэфіцыце. Жорсткая проза жыцця забівае ілюзіі. Аднак нельга не бачыць, як ламаюцца выканальніцкія традыцыі, як лідзіруе постмадэрнісцкае прачытанне п’есы, як шоу перацякае ў класіку. Рэжысёр ужо не спектакль ставіць, а праект або акцыю. Ужо не пакутуе ад сумневаў і разважанняў кшалту «быць ці не быць», а шчыруе ў пошукавай сістэме «Яндэкс», запампоўвае чужое з інтэрнэту. Напэўна, можна і так. Пражывеш як-небудзь. Мне хочацца ілюзій, мне хочацца аптымістычнага працягу. У нас таленавіты народ. Ён што-небудзь прыдумае. Таццяна АРЛОВА