Перагнаць Таркоўскага?

Рэжысёр Вячаслаў Нікіфараў пра гісторыю, айчыннае кіно і маладых

У наступным годзе Нікіфараў адсвяткуе юбілей — 50 гадоў у кіно. За сваю кар’еру, якая працягваецца і зараз, кінематаграфіст паспеў зняць каля 30 стужак, папрацаваць сцэнарыстам і акцёрам, атрымаць Дзяржпрэмію СССР і «Залатога арла» ў Расіі. Зараз Нікіфараў працуе на «Беларусьфільме» — загадвае крэатыўнай часткай студыі, адказвае на творчыя пытанні і ўжо некалькі гадоў спрабуе дамагчыся здымак экранізацыі твора беларускай літаратуры.

— Вячаслаў Аляксандравіч, ужо два гады вы прапануеце экранізаваць «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» Уладзіміра Караткевіча — твор, важны не толькі для нацыянальнай літаратуры, але і для краіны наогул. Распавядзіце, што гэта будзе за кіно? Чаму не атрымліваецца рэалізаваць задуму?

— Чатыры гады, з 1986-га, я хадзіў у Міністэрства культуры з ідэяй фільма пра Ефрасінню Полацкую, а мне казалі, што на яго няма сродкаў. Экранізаваць Караткевіча не атрымліваецца з той жа прычыны. Гэтае кіно — касцюмнае, гістарычнае, як заўгодна яго назаві, але гэта класіка. Фільмы пра ХV стагоддзе — праекты вельмі дарагія. Стужкі пра вайну нават таннейшыя, а такое кіно запатрабуе не аднаго, а двух гадавых бюджэтаў, але трэба канцэптуальна пралічыць прыярытэты. Для мяне гэта класіка, такая як Караткевіч. Навошта цягацца з геніяльным пісьменнікам, які не толькі глыбока сягнуў у гісторыю, але і знайшоў яркія выразныя сродкі ды папулярную форму? Няўжо хтосьці паспрабуе напісаць лепш за Караткевіча?

Я люблю гістарычныя тэмы, але да іх таксама трэба падыходзіць дыферэнцавана: гэтыя стужкі патрабуюць вялізных выдаткаў. Таму, выхопліваючы з тысячагадовай гісторыі нейкія цікавыя выпадкі, варта мець канцэпцыю гістарычнага фільма. У нас на кінастудыі такі канцэпт ёсць, яго распрацавалі ў крэатыўным аддзеле: калі тэма гістарычная, яна павінна

быць нейкай вехай. Напрыклад, незалежны беларускі аўтар (Андрэй Курэйчык) прапанаваў тэму Скарыны. І гэта вартая асоба, чалавек не толькі Беларусі, але Еўропы, свету, першадрукар. У гісторыі таксама ёсць такія ж значныя кропкі: магчыма, гэта Магдэбургскае права ў Брэсце, а можа, час, калі наша тэрыторыя была адлучана ад ВКЛ.

— Не так даўно расійскі фільм «Вікінг» Краўчука, зняты таксама на гістарычную тэму, выклікаў шмат спрэчак. Гістарычнае кіно заўсёды такое скандальнае?

— У расійскіх гістарычных стужках шмат скажэнняў, памылак. Таму што на гэтыя блакбастары вылучаецца вельмі шмат сродкаў, а значыць, і касцюмы павінны быць добрымі, і сюжэт трэба закруціць так, каб гэтыя грошы пасля вярнуліся ад глядача. Менавіта таму рэжысёры ідуць на нейкія дадумкі, лішнюю кроў, дадаюць ці змяняюць лініі, каб надаць сюжэту драматызму, а ў выніку атрымліваецца не гістарычна дакладнае кіно, а экзатычнае авантурнае фэнтэзі на гістарычную тэму. Няўжо мы хочам гэтага?

— Гістарычнае кіно накіравана на тое, каб паказаць краіну не толькі жыхарам, але і замежнікам. І бывае, што самі замежнікі прадастаўляюць сродкі на такое кіно. Як да гэтага ставіцца?

— На жаль, сёння многія не вельмі добра ўяўляюць, што за краіна Беларусь, нягледзячы на яе багатую гісторыю і на тое, што некаторыя пражылі тут доўгі час. Я часта бываю ў Расіі: там Беларусь любяць, але амаль нічога пра яе не ведаюць. Чаго мы хочам ад кінематографа? Сродкамі масавага мастацтва паказаць, што ёсць Беларусь. Калі мы не асвоім тэму ўласнай гісторыі, то яе будуць скажаць адсутнасцю ў нас гэтай тэмы. А сумесная вытворчасць — гэта выйсце ў дадзеным выпадку, але кожная краіна — удзельніца праекта пачне патрабаваць змен у сцэнарыі, у працы, у людзях. Гэта добра, але да таго часу, пакуль яна не чыніць перашкод культурным і мастацкім каштоўнасцям.

— Іншае пытанне, як потым «адбіваць» выдаткаваныя на гістарычнае кіно сродкі, бо ў Беларусі няма выхаду ў пракат краін СНД і на расійскае тэлебачанне...

— Так, але ж менавіта гэтыя краіны маглі б быць нашымі патэнцыйнымі кліентамі. З іншага боку, мы не павінны здымаць кіно для іншых дзяржаў, але для сябе. І справа тут не ў шавінізме, а ў тым, што наша краіна непаўторная: этнасам, культурай, мовай. Грузіны ў савецкія часы здымалі камічныя навелы — смяяліся там над сабой. Спачатку яны дубліравалі сваё кіно, якое было вельмі папулярнае ў пракаце па ўсім Саюзе. Пасля дубляж перасталі рабіць, бо заўважылі, што іх акцэнт — экзотыка, плюс да гумару. Менавіта такое стаўленне павінна быць да свайго народа. Можна абслугоўваць чужыя культуры, але, каб у пракат прымалі кіно пра нас, яно павінна быць зроблена так таленавіта і бездакорна, каб глядач сказаў: «Абавязкова пойдзем, гэта ж беларускі фільм!».

— Улічваючы, што ў год нашыя рэжысёры павінны выдаваць па 6 стужак выдатнага кіно, якое можна было б прадаць у іншыя краіны, чакаць давядзецца доўга?

— Мы будзем рабіць па 6 фільмаў у год, але раз у 2-3 гады мы павінны ствараць амбіцыйныя праекты. Не толькі ў прафесійным плане, каб паказаць, што яшчэ ёсць порах у парахаўніцах, але і важныя для соцыуму, краіны, дзяржавы больш складаныя стужкі. Менавіта так можна ўбачыць, што ў нашага кінематографа ёсць мышцы, мы можам вырашаць сур’ёзныя культурныя і гістарычныя задачы. Дзяржава павінна паклапаціцца пра гэта, якраз такія тэмы, як гістарычная, маюць вельмі моцны тэрапеўтычны і культурны эфект, яны ўздзейнічаюць на свядомасць. Гэтае экраннае жыццё зразумелае і блізкае, нават жыватворнае. Кіно каштоўнае тады, калі яно ўплывае не толькі на настрой гледача, але і на яго духоўны стан.

— А яшчэ кіно каштоўнае тады, калі яно нацыянальнае, хоць у нас гэтае паняцце ў большасці звязана з этнічным складам здымачнай групы. А на ваш погляд, нацыянальнае кіно — гэта якое?

— Каб казаць пра нацыянальны фільм, трэба падумаць, што такое кіно наогул. Акрамя вядомых тлумачэнняў, трэба падабраць сінонімы. Для мяне мастацтва кіно — гэта лёс, дыягназ, пакута, сродак. Калі дойдзеш да 150-га сіноніма, зразумееш і сутнасць. І так атрымаецца, што кіно — гэта не толькі масавае, ленінскае «найважнейшае з мастацтваў», але

і наогул усё! Ёсць словы, якія апрыёры больш змястоўныя за іншыя: напрыклад, таленавіты. Нацыянальнае кіно якраз такое. Вы спытаеце: дзе ж там нацыянальнае? Адказ у тым, як ствараецца фільм, з чаго, — абавязкова асобай мастака, яго жыццём. Ёсць прыклад: Андрэй Канчалоўскі паездзіў па Амерыцы, зрабіў некалькі стужак, але так і не стаў амерыканскім рэжысёрам. Калі хтосьці з беларускіх рэжысёраў паспрабуе зрабіць тое ж самае, ён зразумее, што адарваўся ад блізкага. Чалавек можа быць беларусам па крыві, але пры гэтым ствараць абсалютна не нацыянальнае кіно. Яно будзе ці бяздарным, ці навеяным нечым іншым. Таму трэба быць асцярожным з паняццямі. Нават цалкам беларуская здымачная група не гарантуе нацыяналь-

нага прадукту. Пачаць трэба ў першую чаргу са сцэнарыя, з гісторыі, распавядаць пра свой народ — менавіта гэта ключ. Сапраўды нацыянальнае вабіць і ўзбагачае іншыя культуры, таму я лічу самым вялікім злачынствам скажэнне роднай гісторыі.

— Вы і самі ўзбагачалі іншую культуру, але, здымаючы для Расіі, атрымалі за серыял «Кат» у 2016 годзе «Залатога

арла». У Беларусі ж ніякіх узнагарод вам не ўручалі…

— Тым, хто здымае ў Расіі, кажуць, што яны беларускаму кіно здраджваюць. Але гэта яшчэ і праца, таму пра альтруізм казаць не даводзіцца. А тое, што я здымаў у Расіі, лічу добрым урокам: спасціг там многія рэчы, даведаўся пра тэхналагіч-

ную дысцыпліну. Я даўно не крыўдую на тое, што мяне ў Беларусі не ўзнагароджваюць. Калі на апошнім праекце ў мяне пачаліся праблемы, адзін з сяброў сказаў, што гэта не нагода для перажыванняў: мяне чакала нешта іншае. Так і сталася: паклікалі працаваць мастацкім кіраўніком на «Беларусьфільм». І я зразумеў, што гэта лёс. Я пражыў у Беларусі 49 гадоў і не думаю пра тое, што было б, каб я жыў у іншай краіне. Гэта мая зямля і радзіма. Калі адзначалі 90-годдзе беларускага кіно, я тады пажартаваў, што палову гісторыі беларускага кіно займаю.

— Узгадваючы пра тое, што беларускаму кіно амаль стагоддзе, немагчыма не спытаць, што ж, вачыма рэжысёра,

адбываецца з сучасным айчынным кінематографам?

— Разумееце, зараз беларускі кінематограф пачынае выпраўляцца, але гэта доўгі шлях. І добра, што гэта пачалося з галавы, з Міністэрства культуры. Назіраю гэта і па крэатыўным аддзеле «Беларусьфільма», падведамаснай аганізацыі, дзе працую. Яго заўжды лічылі прыдаткам, а для мяне гэта — галава. У гэтым кентаўры менавіта наш аддзел — студыя, а ўсё астатняе — фабрыка. Рэ- дактары, з якіх пачынаецца ідэя і ад якіх залежыць вынік, чамусьці так не лічаць, мне даводзіцца ўпэўніваць іх. Але баюся, што не ў кожнай краіне свету гэты кентаўр існуе: звычайна фабрыка аддзелена ад студыі. На «Беларусьфільме» мы павінны падзяляць творчасць і працу: гэта дзве супрацьлеглыя рэчы, якія часта канфліктуюць як дыялектычнае адзінства. Але мы з’ядноўваемся, каб стварыць фільм. Кіно — працэс, творчы і пакутлівы. Сёлета Міністэрства культуры прапанавала 25 тэматычных напрамкаў для кінапраектаў, многія з іх даволі абстрактныя: экранізацыя беларускай класікі, глыбокая і найноўшая гісторыя Беларусі. Але тут няма нічога

дрэннага: у нас з’явілася нейкая сістэма крытэрыяў, пад якую можна падбудаваць стужку. Тым не менш рэжысёр павінен сказаць канкрэтна, на якую тэму яго кіно. Часам кінематаграфісты прапаноўваюць тэмы, якіх недастаткова для кіно: трэба ведаць, пад якім ракурсам рэжысёр убачыў гэтыя тэмы. Заўсёды бачна, чаго кінематаграфіст хоча і як ён збіраецца гэта рабіць, калі можа сваю ідэю растлумачыць і зацікавіць ёй.

— Гэта можа сведчыць пра кадравую праблему, але ў Беларусі шмат прафесіяналаў у сферы кінематографа...

— Але, на жаль, вельмі шмат у нашым кіно страчана: у нас скарацілася колькасць рэжысёраў, якія б маглі зняць моцныя фільмы. Ёсць непісанае правіла, што на 6 фільмаў павінна быць 18 рэжысёраў — высокага ўзроўню, якія б змаглі зняць нават малабюджэтныя стужкі, якія ствараюцца больш складана. І гэты «атрад» трэба выхаваць: людзей з сучаснай кінамовай, з рамяством. Месца для аптымізму ёсць, але яно збоку — там, дзе здымаецца кіно на тэлефон, на фотаапарат. Безбюджэтнае кіно на сур’ёзнасць не прэтэндуе, але яно — знак таго, што ёсць людзі, якія любяць кінематограф, яны інтуітыўна вынайшлі гэта як сродак камунікацыі са светам. Я люблю казаць, што калі дзеці любяць футбол у якой заўгодна краіне, то іх каманда абавязкова стане чэмпіёнам свету. У Мінску (не ведаю, як у астатніх гарадах) ёсць усе прыкметы таго, што ў нас кіно любяць, а гэта значыць, што яно будзе. Маладая кроў з’явіцца, але чакаць яе ўсё роўна нельга: трэба працаваць зараз.

— Маладыя рэжысёры ў нас ёсць, сёлета будзе выпуск з Акадэміі мастацтваў, хапае і ўжо заслужаных дзеячаў кінематографа. Ці прадстаўнікі маладой крыві яшчэ не гатовыя зняць нацыянальнае кіно?

— Рэжысёраў многа не бывае: я ўжо сказаў, што існуе прапорцыя 3 рэжысёры на 1 стужку. Селекцыя праходзіць цяж-

ка, і тое, што робяць людзі, улюбёныя ў кіно, — гэта арсенал, патэнцыял грамадства ў сферы кінематографа. І гэта я кажу пра аматараў, а не прафесіяналаў. Зараз можна даверыць сур’ёзнае кіно максімум 5 рэжысёрам, але не кожны здыме які-небудзь блакбастар ці мюзікл. У нас больш рэжысёраў, якія яшчэ шукаюць, а не тых, хто ўжо знайшоў. Датычна маладых, павінен сказаць, што наша сістэма выкладання, канечне, не ідэальная. У рэжысуры трэба працаваць практычна, тэарэтычна яе няма, нават калі хтосьці дасць самы каштоўны тэарэтычны рэцэпт, але рэалізаваць гэта будзе немагчыма. Гэта цяпер я магу растлумачыць кіно ў некалькіх словах: канфлікт падрывае характар, характар робіць учынкі, учынкі складаюцца ў падзеі, а падзеі — у гісторыю, і каб пачатак быў як мага больш адрозны ад фіналу. А каб мне гэта сказалі 30 — 40 гадоў таму, каб я гэта змог зразумець, я б дакладна ўжо перагнаў Таркоўскага. На першых карцінах у нас быў дырэктар, які сказаў Валерыю Рубінчыку, а пасля паўтараў і мне: «Вы не хвалюйцеся пра

вытворчасць, а думайце, як Таркоўскага абагнаць!». А для гэтага трэба працаваць штогадзінна. У Італіі і Францыі рэжысуры вучыліся не ў школах: у Пазаліні ці Феліні на здымачнай пляцоўцы будучыя майстры кінематографа стукалі

хлопаўкай ды прыносілі гарбату, а на 15-ы год самі выдавалі кінашэдэўр. Вось гэта можна лічыць сапраўднай школай.

Маргарыта ДЗЯХЦЯР.