Апошняя споведзь Кузьмы Чорнага

Паводле дзённіка пісьменніка

Но продуман распорядок действий, 
И неотвратим конец пути.
Я один, всё тонет в фарисействе. 
Жизнь прожить — не поле перейти.
Борис ПАСТЕРНАК. «Гамлет»

Яшчэ не адгрымелі апошнія баі Вялікай Айчыннай вайны, а знявечаны Мінск, вызвалены з-пад трохгадовай нямецкай акупацыі, балесна вяртаўся да мірнага жыцця. З-пад пяску і камення, што ляжалі на вуліцах горада, тырчэлі бясформенныя абгарэлыя рэшткі спаленых і напаўразбураных будынкаў. Пустэчы на ўскрайках былі засеяны неразарванымі снарадамі, а варонкі, што засталіся на зямлі пасля выбухаў, пазіралі ў неба, быццам чорныя вачніцы, месцамі прыцярушаныя тонкім снегам. Каля нешматлікіх уцалелых пабудоў у цэнтры бялелі сотні палатак, дзе туліліся жыхары, якія засталіся без даху над галавой. Над палаткамі шэрымі стужкамі курыўся дым з труб самаробных печак, ля якіх мінчане саграваліся ў халоднае лістападаўскае надвор’е, і часам можна было ўбачыць, як маці захутвала сваіх дзяцей у цёплую коўдру. Але глыбокія раны, нанесеныя гораду, паволі зацягваліся. На знявечаным абліччы сталіцы з’явіліся першыя новабудоўлі, быццам маладыя парасткі зеляніны, што прабіліся скрозь папялішча.
Позняя раніца 22 лістапада 1944 года ў Мінску выдалася пахмурнай. Бледны сілуэт узыходзячага сонца, які ледзьве віднеўся скрозь халодныя свінцовыя аблокі, павольна вылучаў з начной цемры і афарбоўваў у шызы колер спустошаныя гарадскія вуліцы, над якімі чарнелі нешматлікія ўцалелыя будынкі. Імжэла. Дробныя кропелькі, у якіх адчуваўся марозны подых блізкай зімы, акраплялі халодным вадзяным пылам твар кожнаму, хто выходзіў на адкрытае паветра.
У акне аднаго з дамоў у цэнтры бачылася зіхаценне агеньчыка запаленай свечкі. У пакоі панаваў паўзмрок, бо суседні дом засланяў святло надыходзячага дня. Здавалася, што няроўны маленькі агеньчык упарта змагаўся з навакольнай цемрай: то ярка ўспыхваў і разгараўся, адкідваючы змрок у самыя дальнія куткі пакоя, то ніякавеў, пераможаны навакольнай чарнатою, і пераўтвараўся ў жоўтую кропку, якая трапятала ад кожнага лёгкага подыху. Дрыготкае полымя асвятляла небагатае ўбранства пакоя: пацямнелы ад часу пісьмовы стол насупраць акна і раскладзеныя на ім сшыткі, драўляны ложак ля сцяны і крыху нахіленую ўбок старую вялізную шафу. Водблескі святла вылучалі з паўзмроку рысы змаршчыненага твару чалавека, які ў ранішняй цішыні ўнурана схіліўся над сталом пры запаленай свечцы. У яго вачах чытаўся смутак і глыбокая ўнутраная роспач. Чалавека звалі Мікалай Карлавіч Раманоўскі, але многія яго ведалі найперш як пісьменніка Кузьму Чорнага.
У гэтым ранішнім паўзмроку ён знаходзіўся ў думках сам-насам. Дачка Рагнеда, якую ў сям’і звычайна звалі Іраю, была ў школе, а жонка Рэня адпачывала на ложку,  бо ёй нездаровілася. З цяжкасцю завяршыўшы ўсе хатнія   абавязкі — распаліўшы печ, прыгатаваўшы сняданак, адправіўшы дачку ў школу, — пісьменнік, нарэшце, знайшоў хвілінку папрацаваць. У пакоі было ціха, толькі з-за зачыненага акна глуха даносіліся асобныя вулічныя гукі: урыўкі размоў, удары малатка на новабудоўлях, гырканне матораў грузавых машын. Штодня адчуваючы недахоп сіл і прадчуваючы магчымую хуткую смерць, пісьменнік спяшаўся завяршыць недапісаныя творы.
Ужо мінула два месяцы, як Чорны разам з сям’ёй быў у Мінску, куды ён вярнуўся пасля трохгадовай маскоўскай эвакуацыі. І ўвесь гэты час яго турбавала пачуццё неўладкаванасці, адзіноты, а таксама горыч няспраўджанай надзеі пасля вяртання на радзіму. Спярша цешыла спадзяванне, што менавіта пераезд у Мінск дапаможа адолець хваробу і прынясе доўгачаканае натхненне. Але сталіца рэспублікі сустрэла яго непрыветным вераснёўскім дажджом, які, падаючы на яе незагоеныя раны, быццам бы аплакваў той даваенны горад, што яшчэ заставаўся жывым у памяці. Дом, дзе Мікалай Карлавіч з жонкай і дачкой жыў раней, быў разбураны, як і большасць будынкаў, таму пасля пераезду разам з роднымі давялося больш за месяц туліцца ў куце на падлозе на першым паверсе Дома Саюза пісьменнікаў. Неаднойчы спрабаваў там засяродзіцца на сваіх незавершаных раманах і аповесцях, але штодзённы шум, навакольная мітусня і пранізлівы кіслы смурод рабілі немагчымымі заняткі творчай працай. Для Чорнага са слабым здароўем пасля перажытага два гады таму інсульту, такія ўмовы былі надзвычай цяжкімі. Толькі праз месяц хадайніцтваў Саўнаркам выдзеліў яго сям’і асобную кватэру ў цэнтры, у доме на вуліцы Савецкай.
Новая кватэра аказалася цёмнай і неўладкаванай. Яна нагадвала пограб, халодны каменны мяшок, дзе пастаянна валадарыў паўзмрок. Тут займацца творчасцю было асабліва пакутліва, бо пасля інсульту ў пісьменніка сур’ёзна сапсаваўся зрок. У доме працягваўся рамонт, які цягнуў за сабой бруд і волкасць. Хатнія клопаты з мэтай зрабіць новую кватэру больш-менш зручнай для нармальнага жыцця ў халоднае позневосеньскае надвор’е забіралі апошнія фізічныя сілы цяжкахворага чалавека. Знаёмыя заходзілі да яго рэдка, і часта адзінота вострым шыпам балюча вярэдзіла параненую душу пісьменніка. Немагчымасць займацца творчасцю і адчуванне згубленага часу забіралі апошнія душэўныя сілы. Цела было змучана хваробай, але апошнім часам, перамагаючы сваю нямогласць, садзіўся за стол і працягваў пісаць.
У цішыні позняй лістападаўскай раніцы на стале перад Кузьмой Чорным ляжалі нешматлікія рэчы, што яму ўдалося прывезці ў Мінск — некалькі агульных сшыткаў, блакноты і стос спісаных аркушаў, а таксама шэраг пажоўклых ад часу фатаграфій, што засталіся яшчэ з даваеннага часу. Сярод папер былі рукапісы няскончаных і яшчэ неапублікаваных раманаў, прысвечаных вайне: «Пошукі будучыні», «Вялікі дзень», «Млечны Шлях». Але ўвага Мікалая Карлавіча была прыцягнутая не толькі да іх. Павольна перагортваючы спісаныя аркушы паперы, ён таксама перабіраў у памяці 44 гады свайго зямнога існавання, адзначаныя радасцю і горам, творчымі поспехамі і няўдачамі, змаганнем з чужой зайздрасцю і подласцю. Гэта былі гады надзей, расчараванняў і нястомнай працы, якія адбіліся ў яго асунутым целе, у змаршчыненым твары і вачах, напалову пагаслых, але ў глыбіні якіх яшчэ не згасла прага жыць і бачылася нежаданне здавацца. Прыгадваліся самыя балючыя моманты жыцця: восем месяцаў, праведзеных у мінскай турме, уцёкі з палаючага Мінска на пачатку вайны, знясільваючая праца ў Маскве, што давяла яго да інсульту, а пасля доўгая пакутлівая барацьба з ўласнай  немаччу…
Адарваўшыся ад горкіх думак, Чорны стаў праглядаць шэры  сшытак,  у якім чорным чарнілам роўным уборыстым почыркам быў занатаваны пачатак новага рамана «Скіп’ёўскі лес». Гэты твор, задуманы на пачатку вайны, абудзіў хвалюючыя ўспаміны пра родную вёску Цімкавічы на Случчыне, дзе прайшло яго дзяцінства. Яшчэ падчас жыцця ў Маскве, калі хвароба асабліва дапякала, часта ўзгадваў, як маленькім хлопчыкам разам са сваімі сябрамі праводзіў час на Скіп’ёўскім узлеску, што знаходзіўся непадалёк ад яго хаты, і там спазнаваў дзівосы навакольнага свету: прыслухоўваўся да птушыных галасоў, назіраў, як пачынаюць жаўцець дрэвы на пачатку бабінага лета, а таксама захапляўся, як заходзячае сонца тоне ў ружовых і барвовых хвалях вечаровага неба. «Родныя мае мясціны, — думаў замілавана. — Як мая душа рвецца туды! Яна заўсёды  там. Там жывуць усе мае персанажы. Усе дарогі, пейзажы, дрэвы, хаты, чалавечыя натуры, пра якія я калі-небудзь пісаў. Гэта ўсё адтуль, сапраўднае. Пішучы пра Скіп’ёўскае Пераброддзе, я думаю пра Скіп’ёва каля Цімкавіч, паміж лясамі Скіп’ёўшчынай і Ліхадзёўшчынай, мілае малое Селішча, хараством якога заўсёды захаплялася мая маці нябожчыца».
І некалькі месяцаў таму, чым відавочней набліжалася канчатковае вызваленне Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, тым часцей у яго памяці ажывалі гэтыя ўспаміны далёкага дзяцінства. «Можа, мне суджана яшчэ пабачыць мілыя Цімкавічы, — у глыбіні душы спадзяваўся ён. — А што, калі і хата мая засталася і стаіць? Гэта будзе вялікае шчасце. Там жа, у ціхім жыцці можна будзе ачуняць як мае быць і напісаць усе задуманыя раманы». Уяўлялася, як ён ступіць на родны парог і там, пакінуты ў цішыні, сагрэты ўтульнасцю роднага дома, будзе пісаць свае новыя творы і аднаўляць сваё здароўе. Яшчэ не прыйшла вестка пра вызваленне Случчыны, а ўжо загадзя накіраваў туды з Масквы паштоўку. Праз месяц трывожнага чакання прыйшоў адказ ад сясцёр. Паведамлялі, што бацькоўская хата спалена, а пра лёс братоў нічога не вядома.
Калі прачытаў гэтыя радкі, то адчуў, як сэрца апаліла горыч па незваротна страчаным, а ў скронях балюча застукала кроў. З таго моманту ў свядомасці неаднойчы ўсплывалі змрочныя карціны, якія чакаў убачыць у роднай вёсцы: асмалкі   ад ягонай хаты, што тырчэлі з папялішча, альбо апаленыя постаці белых бяроз, што раней раслі непадалёк. З той пары неаднойчы па начах, калі спалася дрэнна і сэрца сціскала туга па родным краі, у неспакойны сон урываўся пажар, у якім палала цэлая вёска. Снілася, як у чырвоным полымі балесна курчыліся і чарнелі садовыя яблыні, пад якімі ён гуляў яшчэ маленькім хлапчуком. Уяўляў закатаваных, павешаных аднавяскоўцаў з ганебнымі шыльдамі на грудзях, і гэтыя відовішчы кожны раз няўмольна ўрываліся ў светлую памяць пра бесклапотнае і шчаслівае дзяцінства. Ён адчуваў, што не ў стане засланіцца ад гэтых жудасных бачанняў і забыць іх.
«Нейкі страшны злодзей скраў у мяне маё маленства, мой родны дом, маю Радзіму, — падумаў Мікалай Карлавіч. — Ён скраў дзяцінства не толькі ў мяне, але і ў тысяч, у мільёнаў дзяцей. І як пакараць гэтага злодзея? Як яго прымусіць усё вярнуць?»
Усхваляваны ад гэтых успамінаў, Чорны ўстаў з-за стала і павольна пакрочыў па цесным пакоі, пагружаны ў свае думкі. Цені, што адкідвала яго постаць ад святла запаленай свечкі, чорнымі плямамі клаліся на процілеглыя сцены і пры кожным руху ажывалі, быццам героі мінулых падзей, якія вярнуліся з нябыту падчас роздуму пісьменніка. Асабліва  прыпомніўся  яму  зараз  жахлівы  дзень 24 чэрвеня 1941 года, што прыпаў на сорак першы дзень яго нараджэння, калі нямецкая авіяцыя ўпершыню бамбіла Мінск. Ён узгадаў, як аглушальны грукат разрыву снарадаў, здавалася, вось-вось разарве высокае неба напалам, а пах едкага дыму пераймаў дыханне. Сэрца было ахоплена жахам ад невядомасці, куды бегчы і ўцякаць ад шалёных бомбаў, якія рваліся навокал. Бачыў, як пад руінамі разбураных дамоў гінулі людзі, чуў пранізлівыя крыкі параненых, якія паміралі  ў вогненных магілах пад рэшткамі будынкаў, а сам найперш імкнуўся знайсці паратунак жонцы і дачцэ, не згубіць іх у тым суцэльным хаосе. Уцякаючы разам з імі з Мінска ляснымі сцежкамі, хаваючыся ад варожай авіяцыі, бачыў слупы чорнага дыму, што ўзнімаліся над горадам, і цягам некалькіх начэй назіраў барвовае зарава, раскінутае на палову неба над палаючым горадам. Жахлівыя ўспаміны пра гэта пераўтвараліся ў смутак па незваротна знішчаным і ў боль за Радзіму. Быццам ахапак сухіх дроў, падкінуты ў касцёр балючай памяці, што апякала сэрца, смутак распальваў пачуццё нянавісці да варвараў, якія знішчалі яго Бацькаўшчыну, дарагіх яму людзей. Гэта прымушала яго пераводзіць свае перажыванні на старонкі рамана «Скіп’ёўскі лес», напаўняючы іх ўласным душэўным болем і нянавісцю да ворага. Пераадольваючы хваробу, браўся за пяро і працягваў працу над раманам, пакідаючы запавет сваім нашчадкам.
«Ужо дакладна набліжаецца да заканчэння гэтая вайна і ўжо незваротным здаецца канчатковае знішчэнне берлінскага гадаўя ў яго ўласным логаве, — падумаў пісьменнік. — Вайна прынесла нашым людзям незлічоныя страты і цяжкія пакуты, але падчас барацьбы з фашысцкімі захопнікамі беларускі народ гістарычна ўзняўся як нацыя, узмацнілася яго нацыянальная самасвядомасць. Народ пакінуў быць пастухом і стаў генералам. Як скончу «Скіп’ёўскі лес», трэба будзе напісаць яшчэ шэраг раманаў і аповесцей. Трэба расказаць пра пакутлівы гістарычны шлях беларускага народа, пра яго змаганне з нямецкімі акупантамі і барацьбу з польскімі захопнікамі. Колькі яшчэ трэба зрабіць — хапіла б толькі здароўя!»
Кузьма Чорны ўзгадаў, як калісьці паставіў мэту адлюстраваць у мастацкіх вобразах гісторыю беларускага народа за час ад адмены паншчыны да новай эпохі, што наступіла пасля рэвалюцыі. На працягу некалькіх гадоў упарта рухаўся да мэты, амаль штогод выпускаючы ў друк чарговы раман ці аповесць, якія трывалымі цаглінамі клаліся ў падмурак гэтай грунтоўнай задумы. Апісваючы жыццё і побыт простага вясковага чалавека ў часы першай імперыялістычнай      і савецка-польскай войнаў, паказваючы жыццё народа ў Заходняй Беларусі, ён расказваў пра ўсё тое, што адбывалася на роднай яму Случчыне, якую за апошнія дзесяцігоддзі па-жывому рассякала лінія фронту і мяжа з Польшчай і якую неаднойчы тапталі польскія войскі і нямецкія акупанты. У гэтых творах імкнуўся адлюстраваць уласны лёс і лёс сваіх аднавяскоўцаў, іх пакутлівы шлях з беднасці да лепшай долі. Не заўсёды быў задаволены вынікам, асабліва калі цэнзары калечылі мову ці сюжэт твораў, але, нягледзячы на вымушаныя праўкі, удавалася адлюстроўваць галоўную думку гэтага цыкла раманаў — няспынныя пошукі простым беларускім чалавекам будучыні, калі той стане гаспадаром уласнай зямлі.
Акінуўшы позіркам стол, на якім ляжалі сшыткі і стос спісаных аркушаў, Чорны прыпыніўся: а што ён паспеў здзейсніць за апошнія месяцы? Мала што    з задуманага. «З часу вызвалення Беларусі прайшло ўжо бадай чатыры месяцы,   а я ніяк не магу падступіцца да сваіх самых галоўных твораў. Усё мару ачуняць,  а здароўе, наадварот, пагоршылася». Раманы, якія пачаў ствараць у час вайны, яшчэ здаваліся недасканалымі, і не пакідала жаданне іх перапісаць. Час ад часу працягвалася пакутлівая праца над «Скіп’ёўскім лесам», але да завяршэння твора было яшчэ далёка. Вайна і слабое здароўе, падарванае спачатку ў турме, а пасля   і інсультам, не дазвалялі магчымасці давесці пачатую справу да завяршэння. Апошнія сілы забіралі розныя артыкулы, пераклады і публіцыстычныя матэрыялы, якія часам друкаваліся нават без подпісу. Узгадалася, як праводзіў бяссонныя ночы, як познімі вечарамі з рэдакцыі вяртаўся дадому, цяжка стомлены.
Кузьма Чорны зноў сеў за стол і пачаў далей праглядаць свае запісы. Перагарнуўшы некалькі старонак, патрапіў на першыя радкі свайго дзённіка, які вёў, але да якога не звяртаўся апошнія месяца паўтара. Гэты дзённік ён пачаў весці яшчэ ў Маскве, на пачатку ліпеня, на хвалі душэўнага парыву, што ўзнік падчас імклівага вызвалення Беларусі ад фашысцкага ярма. З таго часу пакідаў запісы пастаянна, але нерэгулярна — бывала, праз дзень, часам праз тыдзень, а то і праз месяц. У гэтых радках жылі самыя патаемныя і запаветныя думкі, прасякнутыя  ці то радасцю, ці то смуткам, ці то невыносным болем. Звычайна звяртаўся да дзённіка, як да самага вернага таварыша-суразмоўцы, калі пісалася мала ці пісалася цяжка, калі сэрца сціскала невыноснае жаданне выгаварыцца, аднак не было каму, бо горкі жыццёвы вопыт навучыў хаваць свае думкі і пачуцці. І ў такія хвіліны Мікалай Карлавіч выплёскваў мінорную мелодыю сваёй душы на паперу, каб адчуць хаця б хвіліннае супакаенне і душэўную палёгку.
«9 ліпеня. …Думаю аб той горкай праўдзе, што ніколі не меў магчымасці пісаць тое, што самае важнае для беларускай літаратуры і дзе б я сапраўды павярнуў бы горы, — прачытаў ён зараз тыя радкі, якія напісаў яшчэ чатыры месяцы таму ў Маскве. — А то ўсё пішу на ўсялякія прамежныя тэмкі, пасля якіх думаў, што пазатыкаю горлы дурням і брахунам і тады ўжо вазьмуся за тое вялікае, што хачу і магу напісаць. Дай божа па-сапраўднаму ачуняць. Пасля вайны буду пісаць як хачу і магу».
Гэтыя словы абудзілі ўспамін пра тое, як на працягу вайны, не шкадуючы сябе, апантана працаваў над артыкуламі для газет і часопісаў, над перакладамі і нават невялікімі гумарэскамі. Але цяпер перад тварам магчымай смерці гэта ўсё здавалася мінулым, і не хацелася марнаваць на гэта сваё падарванае здароўе, губляць каштоўныя хвіліны свайго хуткаплыннага жыцця, якія незваротна сыходзілі кропля за кропляй. «Пра вызваленне Мінска, Баранавіч ці Брэста можа напісаць кожны журналіст, — думаў Чорны, адчуваючы, як з кожным днём губляюцца апошнія сілы. — Навіны патрэбныя людзям сёння, а назаўтра гэта забудзецца.   А я марную час на розныя дробязі замест таго, каб напісаць тое важнае, што застанецца надоўга ў памяці народнай».
«За шэсць дзён пераклаў «Позняе каханне» Астроўскага — так гнаў мяне ў карак тэатр, — прачытаў запіс, пакінуты ў дзённіку два месяцы таму, 8 верасня. — І ўжо месяц ляжыць гатовы тэкст і не забіраюць. Гэта ўсё азіятчына ў еўрапейскай краіне Беларусі. Я мог бы звацца не Чорны Кузьма, а чорнарабочы. Колькі за свой век я зрабіў гэтых перакладаў і напісаў усяго, што без майго подпісу запоўнівае старонкі ўсёй нашай прэсы і ўсё на кавалак хлеба!»
Згадалася, як яму назалялі цэнзары з Галоўліта БССР. Асабліва ў памяць урэзалася адна з сустрэч з Феняй Ісакаўнай Дадзіёмавай, начальнікам гэтай установы, калі прыйшоў да яе на прыём, незадаволены прэтэнзіямі да яго перадавога артыкула ў  часопісе  «Беларусь».  Гэтая  строгая  жанчына,  пазіраючы  на яго халоднымі  вачыма,  падчас  размовы  настойліва  параіла  прыслухацца  да меркавання рэдактараў, спасылаючыся на ваенныя абставіны і на тое, што некаторыя думкі не варта даносіць у такі цяжкі час. Абураны Мікалай Карлавіч горача пачаў адстойваць сваю пазіцыю, адважыўшыся папракнуць цэнзараў у недасведчанасці. Дадзіёмава збянтэжылася і спачатку ледзь прыкметна пачырванела, але пасля, раззлаваўшыся, перайшла ў наступленне. «Таварыш Раманоўскі! — адгукнуўся ў памяці грозны голас, у якім адчувалася ўлада яе, чыноўніцы, над ім, пісьменнікам. — Ідзе вайна. Зараз не той час, калі трэба пісаць пра фарміраванне беларускай самасвядомасці і падкрэсліваць сваю беларускасць. Паглядзіце, якія думкі вы даводзіце ў перадавым артыкуле! Вы напісалі, што самасвядомасць беларускага народа ўзвысілася менавіта падчас вайны. А што, па-вашаму, да гэтага савецкая ўлада нічога не рабіла? Вы забылі, якое шкодніцтва нам нанеслі нацыянал-дэмакраты, так званыя нацдэмы? Вы ідзяце тым жа самым шляхам!»
Тая размова скончылася на нямой ноце. Пачуўшы даўно знаёмыя абвінавачванні ў «нацдэмаўшчыне», устаў і моўчкі пайшоў, ахоплены крыўдай і злосцю  ад уласнай бездапаможнасці. Дадзіёмава праводзіла яго поглядам, у якім спалучыліся не толькі суровасць і злосць за яго ўпартасць, але і страх. «Яна баіцца і пячэцца найперш пра сябе, — думаў тады, абураны абыякавасцю і чэрствасцю чыноўніцы. — Яе найбольш непакоіць, каб з-за напісанага мною і прапушчанага ёю ў друк да самой не ўзніклі прэтэнзіі. У сённяшняй атмасферы страху чыноўнік не можа думаць па-іншаму. А да беларускай культуры ёй справы няма».
«Калі чалавек ва ўладзе ці пры ўладзе, то ён мае ўсё, — падумаў зараз Чорны, узгадваючы той выпадак. — Ён можа вырашыць любыя пытанні на сваю карысць. Шмат хто толькі і імкнецца ўступіць у партыю, каб прыхапіць сабе нешта і заняць добрае месца. Паўсюль пануюць ліслівасць, хцівасць, зайздрасць, прыслужніцтва, а таксама страх перад вышэйшым начальствам».
Тады, не вытрымаўшы ціску з боку цэнзараў, запісаўся на прыём да Панцеляймона Панамарэнкі, старшыні Саўнаркама і першага сакратара ЦК КПБ, і патрапіўшы да яго ў кабінет, пачаў расказваць пра апошнюю спрэчку з Дадзіёмавай. Пасля доўга распавядаў пра штодзённую знясільваючую працу ў рэдакцыі, якая перашкаджае працаваць над раманамі, Панамарэнка ўважліва слухаў і быццам бы спачуваў. Здавалася, што гэты чыноўнік, які ўжо шэсць з лішкам год адпрацаваў на галоўнай партыйнай пасадзе ў БССР, больш за іншых ведае патрэбы беларускага народа і беларускую рэчаіснасць. У свой час менавіта Панамарэнка, як расказвалі, адыграў галоўную ролю ў яго вызваленні з мінскай турмы. Расчулены і абураны апошняй размовай з Дадзіёмавай, яе абвінавачваннямі ў нацдэмаўшчыне, Чорны нават разгаварыўся пра свае пакуты ў 1938—1939 гадах. Панамарэнка спачувальна слухаў, ківаў у адказ, а потым адзначыў, што ён ухваляе артыкул і паабяцаў зняць Дадзіёмаву з пасады начальніка Галоўліта.
Пасля гэтай размовы адчуў сябе спакайней. У яго зноў з’явілася ўпэўненасць у заўтрашнім дні і стала адольваць прага да творчасці. Нават накідаў план новага рамана, які меркаваў прысвяціць падзеям у Заходняй Беларусі. Але за наступныя тры месяцы шмат чаго перамянілася: ён вярнуўся ў Мінск, пасля розных нягод апынуўся ў неўладкаванай кватэры, і па-ранейшаму стала адольваць хвароба. Дадзіёмава заставалася на сваёй пасадзе, а цэнзары менш дапякаць не сталі. Як і раней Мікалая Карлавіча пачало ахопліваць пачуццё роспачы.
«Забыў? Ці падмануў? — мучыўся зараз у здагадках. — А да каго яшчэ пойдзеш, як не да Панамарэнкі? Каму яшчэ пажаліцца, паскардзіцца? Іншыя і слухаць не хочуць, дый у іх і ўлады нашмат меней. Напэўна, хутка зноў прыйдзецца да яго запісацца. Цяжка, калі не аўтар, а чыноўнік і цэнзар вырашаюць, што пісаць і як пісаць. Пасля таго, як у 30-я гады напалову вынішчылі нашую інтэлігенцыю, на адказныя пасады трапляюць не з прычыны высокай адукаванасці і прафесіяналізму, а абіраюцца па прынцыпе палітычнай надзейнасці. Няўжо ў краіне не знойдзецца хаця б некалькі граматных людзей, каб ім даручыць выпрацоўку культурнай палітыкі? Многія чыноўнікі нічога не цямяць у літаратуры, але любяць даваць усялякія патрэбныя і непатрэбныя ўказанні. Для іх беларуская культура — чужая. Яны не толькі не ведаюць нашай мовы, але і калечаць яе, паказваючы, быццам бы валодаюць ёю лепш за іншых. Навокал беларускага мастацтва збіраюцца сотні прайдзісветаў ваяваць за медалі і ордэны. Такім парадкам ідзе яго спустошанне і з яго выветрываецца душа народа.
Я даўно ўжо не адчуваю сябе ў спакоі і раўнавазе. Я цяжкахворы, а мяне амаль кожны дзень турбуюць, звяртаюцца з розных упраўленняў, пастаянна патрабуюць новыя артыкулы. Але розным кар’ерыстам патрэбен не я, не мае сапраўдныя думкі і сапраўдныя пачуцці. Ім патрэбнае маё імя. Яны хочуць выкарыстаць мой аўтарытэт для ўласных мэт, каб атрымаць чарговы ордэн ці медаль, каб узняцца вышэй, на новую пасаду».
Парывістая плынь усхваляванага роздуму Чорнага ў ранішняй цішыні раптоўна была парушана гучнымі ўдарамі малатка з-за сцяны, што прымусілі міжволі здрыгануцца. Але стук, які амаль штодзённа перашкаджаў засяродзіцца, быў добра знаёмы. Гэта рабочыя ў суседняй кватэры распачалі свой працоўны дзень: яны рамантавалі пакой сакратару партыі Рыжыкаву, нядаўна прызначанаму на пасаду народнага камісара. Звычайна пачыналі працаваць з самай раніцы і працягвалі да вечара, калі гаспадар вяртаўся дадому. «Ледзьве разабраўся з хатнімі клопатамі, толькі сеў за стол, як ужо шумяць за сцяной! Усё, ціхі час сёння скончыўся», — падумаў раздражнёна.
Апошнімі днямі, чуючы гэты стук ці ўрыўкі размоў гаспадара кватэры са сваімі гасцямі па вечарах, Мікалай Карлавіч уяўляў, быццам сцяна, якая падзяляла кватэры пісьменніка і высокага начальніка, размяжоўвала два розныя светы. Гукі малатка ці гутарак амаль кожны дзень нагадвалі яму, што існуюць няроўнасць і несправядлівасць. Адны займаюць высокія пасады і карыстаюцца прывілеямі, а іншыя вымушаныя туліцца ў куце, зарабляючы знясільваючай працай сабе на хлеб надзённы. «А Рыжыкаў добра ўладкаваўся, — абурана падумаў Чорны. — У маёй цямніцы ніколі не ўбачыш праменьчыка сонца, а ў яго прасторны, светлы пакой. А ці атрымаў бы сакратар партыі нешта горшае? А колькі мне давялося хадзіць, каб патрапіць хаця б у гэты цёмны кут!»
Узгадалася, як месяц таму некалькі разоў наведваўся да чыноўнікаў, каб яго сям’і выдзелілі асобную кватэру, скардзіўся на сваё дрэннае здароўе, на немагчымасць займацца творчай працай. Неаднойчы выседжваў некалькі гадзін у чарзе на калідоры, каб атрымаць адказ, што ў пасляваенны час шмат каму патрэбна жыллё, што грамадзянін Раманоўскі запісаны ў чарзе, а кватэра будзе праз два-тры тыдні. Але падчас візітаў у кабінеты чыноўнікаў найбольш абурала адчуджанасць і абыякавасць да сябе, якія з кожным новым візітам пачалі перарастаць у раздражнёнасць і нават варожасць. Заходзячы ў чарговы кабінет і прадстаўляючыся, імкнуўся назваць не толькі сваё імя па пашпарце, але і ўдакладніць, што больш вядомы як пісьменнік пад псеўданімам Кузьма Чорны. Аднак насуперак чаканням, гэта не выклікала ніякай дадатковай увагі. Да яго адносіліся такім жа чынам, як і да ўсіх: холадна, строга, з імкненнем хутчэй даць адказ і развітацца. Расчаравана вяртаючыся ў часовы прытулак у Доме Саюза пісьменнікаў пасля чарговага візіту, супакойваў сябе тым, што ў ваенны час да ўсіх адносяцца аднолькава, але ў сэрцы ўсё роўна вырастала пачуццё ўласнай недаацэненасці і непатрэбнасці.
Перагарнуў яшчэ некалькі старонак дзённіка. На вочы патрапіўся запіс пра адну даму, побач з якой давялося пражыць у часовым прытулку ў Доме Саюза пісьменнікаў. Яе мінулае было цьмяным: расказвала пра свой удзел у падпольнай барацьбе ў Заходняй Беларусі, а лёгкі польскі акцэнт выдаваў магчымае паходжанне з Беласточчыны. Высокая, у строгіх акулярах і кароткай спадніцы, выстаўляць імкнулася  сябе  сапраўднай  інтэлігенткай,  каб  выглядаць  нароўні з пісьменнікамі, побач з якімі ёй давялося жыць, аднак атрымоўвалася гэта не вельмі натуральна. Лісліва ўваходзіла ў размову, і заўсёды імкнулася ўставіць свой каментарый, суправаджаючы вострымі жартачкамі. «Яна ж не хоча быць на сваім месцы, — прачытаў творца свой запіс у дзённіку, — прадаваць у кааперацыі або — чорт яе ведае, якую ёй даць льга было б работу, чыстую работу яна загадзіць і на горшую лянуецца. Гэтая плойма аціраецца каля інтэлігенцыі і ўсё  з прэтэнзіямі». Даведаўшыся пра тое, што знаходзіцца побач з вядомым пісьменнікам, дама паспрабавала паказаць сваю дасведчанасць у літаратуры, потым стала цікавіцца яго меркаваннем наконт будучай перамогі ў вайне, дапамогі з боку амерыканцаў, кастрычніцкага нядзельніка па аднаўленні сталіцы. Яе празмерная навязлівасць і фальш асабліва раздражнялі хворага Мікалая Карлавіча, які ведаў цану кожнаму сказанаму слову, і ён часам ледзь стрымліваўся, каб не нагрубіць   у адказ. «Вось гэтая ніколі не ўпусціць магчымасць, — паморшчыўся Чорны, узгадаўшы сваю былую суседку. — Заўсёды выслужыцца, заўсёды атрымае сваю долю. Я адчуваю, што яна таксама ўжо атрымала сваё жыллё, ды не горшае за маё, а пэўна яшчэ лепшае!»
Прачытаўшы гэты запіс і перагарнуўшы апошнюю старонку дзённіка, успомніў пакуты і беднасць свайго ранняга дзяцінства, калі сям’я жыла ў такой нястачы, што нават палатняная кашуля на год здавалася шчасцем. Узгадаліся расказы свайго дзеда пра галодныя гады, калі сухі акраец хлеба быў найвялікшым скарбам. Успомніў цёплыя намазоленыя рукі маці, якімі яна штодзень гатавала ежу, а пасля знаходзіла сілы прытуліць і палашчыць іх, сваіх дзяцей. Бацька, каб пракарміць сям’ю, стаў парабкам і штодзень вяртаўся дадому цяжка змораны. Здавалася, што маленькаму Колі быў наканаваны такі ж лёс. Але з таго часу, калі спазнаў несправядлівасць гэтага свету, яго па жыцці заўсёды суправаджала моцнае жаданне выйсці ў людзі. І ўсё далейшае жыццё — вучоба ў семінарыі, паступленне ва ўніверсітэт, праца ў рэдакцыі — было рухам з глухой беднасці да лепшай долі. Верыў, што пасля рэвалюцыі і ўсталявання савецкай улады будзе пабудавана сапраўды справядлівае грамадства, дзе найбольш стане цаніцца чалавечая годнасць. Але цяпер, успамінаючы свой пакутлівы жыццёвы шлях, горкі, быццам соль, усё больш упэўніваўся ў марнасці некаторых сваіх надзей.
«Як жа цяжка жыць, калі бачыш навокал столькі несправядлівасці, нахабства, хапавітасці, калі бачыш прыжывальшчыкаў і хлебаедаў,  што аціраюцца побач!  Я паклаў здароўе і цэлае жыццё на служэнне народу, але мае заслугі зараз аплачваюцца толькі кавалкам хлеба. А галоўную выгаду мае той, хто найбольш хамавіты і займае больш высокую пасаду. Як быццам бы нічога не змянілася з тых часоў, калі бацька парабаваў! Бадай, колькасць прыстасаванцаў і хамаў не зменшылася, а нават вырасла!
Навошта такім спальваць сваё ўласнае сэрца, спачуваючы іншым людзям? Усё атрымоўваюць тыя, хто клапоціцца ў першую чаргу пра сябе. А хто аддае сваё жыццё і здароўе за дабрабыт іншых, той і памірае раней. Колькі  хлопцаў і дзяўчат зараз гіне на фронце, а розныя хлебаеды дбаюць толькі пра тое, як  лепш уладкавацца ў  жыцці!  У  газетах  пішуць,  як  хутка  аднаўляецца  краіна. А як прыглядзішся — колькі насамрэч навокал хлусні і падману! Ці гэта і ёсць той сацыялізм, да якога мы рухаемся?! Божа мой, божа, ці наступіць калі-небудзь такі час, калі ў нашым грамадстве найвялікшую каштоўнасць будзе мець сумленная праца, а не падхалімства, нахабнасць, уменне дагадзіць начальству? Ці гэта толькі дарэмныя спадзяванні?»
Акінуў позіркам свой пакой. Пробліскі святла надыходзячага дня, якія прабіваліся з-за суседніх дамоў і павольна пранікалі сюды, сталі ясней вылучаць беднае ўбранства. Сцены, запэцканыя брудам пасля нядаўняга рамонту, у паўзмроку прыўносілі яшчэ больш шэрасці, нагадалі Мікалаю Карлавічу цесную камеруадзіночку ў мінскай турме, дзе ён адпакутаваў некалькі месяцаў. Успомніў, як шэсць гадоў таму стаяла такое ж самае пахмурнае восеньскае надвор’е, а ў вочы кідалася адчужанасць людзей і ўсяго наваколля. І вострае пачуццё несправядлівасці, якое тады няспынна пякло пытаннем «За што арыштавалі? За што пакаралі?», цяпер, у першую пасляваенную мінскую восень, змянілася іншым воклічам: «За што забылі? За што пакінулі?» Сённяшняя барацьба надзеі і адчаю перад тварам смерці нагадвала тую невядомасць, у якой ён дзень за днём, тыдзень за тыднем праводзіў час у мінскай вязніцы, калі кволыя сполахі надзеі на вызваленне змяняліся хвілінамі глыбокага расчаравання, што не выйдзе адсюль жывым.
З кватэры Рыжыкава працягвалі даносіцца ўдары малатка разам з вокліча мі рабочых. І па меры таго, як гэты стук станавіўся ўсё мацней і мацней, думкі станавіліся ўсё горачней. Не маючы сіл больш стрымліваць сябе, каб палегчыць душэўны стан, Чорны ўзяў аловак, паставіў у дзённіку дату «22 лістапада». Думкі, якія непакоілі ўсю раніцу, пацяклі сваёй чаргой, выплёскваючы набалелае з параненай душы.
«Бадай што ўжо месяц, як у «кватэры», дадзенай мне Саўнаркомам. Але ж якраз як тая камера ў турме, дзе я сядзеў у 1938 годзе. Можна сказаць, што я ўжо дайшоў да апошняй мяжы. Бруд, цемень — вокны глядзяць у чорны трохкутнік з высозных муроў. Пісаць няма як і жыць няма як. А тут жа, па адным калідоры, рамантуюць кватэру Рыжыкаву. Там светла і добра. Там Рыжыкаву можна будзе круціць патэфон і гуляць у «пульку».  У нас няма  ўласнага  жыцця,  мы ўсё аддаём дзяржаве. Мы аддалі дзяржаве свае душы і таленты, але мы не Рыжыкавы.   Я жыву як апошняе пакідзішча. І не таму, што мне хто зла хоча, а таму, што ў нас не еўрапейская дзяржава, дзе інтэлектуальныя асаблівасці чалавека робяць яго жыццё арганізаваным. А ў нас азіятчына. Падхалімства, хабарніцтва, чыноўніцтва, паклёпніцтва — за апошнія годы паднялося на вялікую вышыню».
Ад хвалявання адклаў пяро і пачаў задумліва перабіраць рэчы на стале. Пераклаўшы некалькі фотаздымкаў, якія цудам перажылі апошняе дзесяцігоддзе ліхалецця ў ягоным лёсе, спыніў увагу на тым, на якім пяць маладых людзей. Каб лепш разгледзець іх, устаў і падышоў да самага акна. У кучаравым хлопцы, які сядзеў у першым радзе злева, пазнаў самога сябе. Гэта здымак 1927 года, на якім быў са сваімі сябрамі і таварышамі па пяры — Уладзімірам Дубоўкам, Адамам Бабарэкам, Язэпам Пушчам і Кандратам Крапівой.
Фотаздымак нагадаў Чорнаму гады яго маладосці. Гэта быў час, калі пасля некалькіх год ваенных ліхалеццяў і прыходу савецкай улады, пачынаў  будавацца новы свет, і ён, дваццацігадовы юнак, імкнуўся аддаць сілы на тое, каб дапамагчы гэтаму свету нарадзіцца. І хоць пісаў прыхваткамі, у час, вольны ад працы, познімі вечарамі пры такім жа агеньчыку запаленай свечкі, на які ён глядзеў зараз, але вера ў тое, што ён таксама ўносіць свой пачэсны ўклад у гэта, рухала яго наперад і надавала сіл. Тады некалькі сяброў — маладыя пісьменнікі — заснавалі літаратурнае аб’яднанне «Узвышша».
«Мы паставілі мэту ўзняць беларускую літаратуру на ўзровень лепшых твораў сусветнай літаратуры, — падумаў Мікалай Карлавіч. — Імкнуліся стварыць такія мастацкія і культурныя каштоўнасці, каб увесь свет пачуў пра Беларусь. Хацелі заявіць на ўвесь свет пра беларускі народ яго ўласнай мовай і даказаць, што ён займае годнае месца сярод іншых народаў Еўропы. Мы хацелі паказаць, што па-беларуску льга пісаць творы, не горшыя за лепшыя ўзоры сусветнай літаратуры, і што кожны беларус можа ганарыцца сваёй культурай».
Успомніліся пасяджэнні маладых пісьменнікаў, што часцяком праходзілі вечарамі ў цесным паўцёмным пакоі, дзе святло адзінай лямпачкі прыглушалі шызыя клубы цыгарэтнага дыму. Задзёрыста абмяркоўваў свае апавяданні і вершы, урыўкі з паэм і аповесцей, суправаджаючы гэтыя спрэчкі жартамі, дробнымі нязлымі кпінамі і гучным рогатам. Ды і сам ён, вялікі ахвотнік да гумару, рэдка ўпускаў магчымасць пажартаваць з каго-небудзь: асабліва любіў дражніць сваіх прыяцеляў, звяртаючыся да іх быццам бы да паноў і просячы ласкі прачытаць чарговы твор. Гэтыя сустрэчы, якія нярэдка зацягваліся да позняй ночы, напаўнялі яго душу радасцю і адчуваннем руху да новага і светлага. У памяці ўсплыло і першае ў яго жыцці падарожжа ў Маскву ў госці да Уладзіміра Дубоўкі, якое прынесла новыя ўражанні і творчыя сілы. Захапляючыся на працягу некалькіх тыдняў шэдэўрамі Траццякоўскай галерэі, пастаноўкамі на сцэне Вялікага тэатра, высокімі зубчастымі мурамі Крамля, адчуваў, як яго душа напаўнялася нечым новым і дагэтуль невядомым, як яго светапогляд, гарызонты пашыраліся. «…Усё роўна, як гэта хто палажыў на тачыла маю душу ды вытачыў яе — так нейк усё востра пачало адчувацца…» — пазней пісаў у адным з лістоў.
Мінула ўжо паўтара дзясятка год,  і многіх з тых, каго  давялося ўзгадаць,   ён ужо  даўно не бачыў.  Яму ўзгадалася, як здрыганулася сэрца, калі на адным    з пасяджэнняў «Узвышша» раптоўна даведаўся пра тое, што яго лепшыя сябры Дубоўка, Бабарэка і Пушча арыштаваны і ім вынесенае абвінавачанне ў тым, што ўдзельнічалі ў таемнай нацдэмаўскай арганізацыі, якая быццам бы мела на мэце звяржэнне савецкай улады. Успомнілася цяжкае і нядобрае маўчанне, калі прыйшлося прыняць рашэнне аб іх выключэнні з ліку членаў арганізацыі, а потым адкрыта асудзіць за тое, што быццам імкнуліся «аднавіць капіталістычны лад     і крывёю рабочых і сялян заліць агонь Вялікага Кастрычніка, зруйнаваць вынікі сацыялістычнага будаўніцтва ў Савецкай Беларусі». Тады ў яго душы змяшаліся збянтэжанасць, здзіўленне і сумненне. Ён не верыў гэтым абвінавачанням, адчуваючы, што гэта памылка ці нават паклёп, але выбару не было: адмовіцца  ад асуджэння азначала самому патрапіць пад падазрэнне. З таго моманту пра лёс таварышаў па пяры яму нічога не было вядома. Стасункі з імі разарваліся, перапіска прыпынілася. Яму самому, арыштаванаму пазней, у 1938 годзе, пашанцавала выйсці на волю.
«Дзе зараз яны? —думаў пісьменнік. — Як склаўся іх лёс? Ці жывыя? Напэўна, знаходзяцца ў турмах ці на высылцы ў Сібіры. Беларуская інтэлігенцыя больш чым напалову знішчана.
Апошнім часам найбольш вітаюцца творы, дзе любыя чалавечыя ўзаемаадносіны тлумачацца класавай барацьбой. А калі спрабуеш адарвацца ад гэтых шаблонаў і апісаць жывую душу чалавека сапраўднага, а не выдуманага, то розныя літаратурныя прайдзісветы адразу накідваюцца, як каршуны. Крытыкаваць лягчэй за ўсё, а вось каб самім напісаць што-небудзь годнае, дык на гэта ім таленту не хапае. Таму і накідваюцца — з-за зайздрасці, што самі нічога не могуць. З якой подласцю і паклёпніцтвам мне самому давялося сутыкнуцца! Колькі здароўя мне гэта каштавала!»Прыгадаўся артыкул «Пра адну рэакцыйную аповесць», у якім быў раскрытыкаваны яго твор «Лявон Бушмар», а сам ён абвінавачаны ва ўсіх смяротных грахах свайго часу. На памяць прыйшлі словы: «…Аповесць «Лявон Бушмар» не толькі не з’яўляецца пралетарскім творам, а выражае проста процілеглыя пралетарскаму разуменню той рэчаіснасці, якую яна падае, погляды і аб’ектыўна служыць на руку класаваму ворагу». Крытык абвінавачваў яго ў тым, што ў чытача не ўзнікае адчування нянавісці да галоўнага героя — кулака. І нарэшце, уразіла выснова, якой завяршаўся ўвесь артыкул: «Чорнаўскі «фізіялагічны жывізм» не толькі нічога агульнага не мае са змаганнем пралетарскай літаратуры за жывога, класавага чалавека, а наадварот, пралетарская літаратура павінна ўзброіцца на змаганне супраць творчых асноў К. Чорнага».
«Прыніжаць пісьменніка толькі за тое, што ён захацеў паказаць жывога чалавека і даследаваць яго душу — ці ж гэта па-людску? — з прыкрасцю падумаў Мікалай Карлавіч. — Мяне ганьбяць толькі за тое, што я на крок адышоў ад тых шаблонаў, якія запаланілі літаратуру. Колькі разоў ад мяне патрабавалі перапісаць мае раманы і аповесці, перарабіць сюжэты! Ад мяне хацелі і хочуць, каб я апісваў не жывую душу чалавека, а бяздушных істот, напэўна, такіх, як яны самі. Які лёс тады чакае нашую літаратуру? Лёс мерцвяка, без душы і без сэрца?
Балюча назіраць, як створанае калісьці маімі сябрамі вынішчаецца з-за зайдрасці, паклёпніцтва, хамства. Пражытае жыццё цяпер здаецца марным. Сябры загінулі ці знаходзяцца ў турмах. Ведаю, што пасля майго вызвалення за мной таксама пастаянна сочаць. Наступілі і мне на горла жалезным ботам. І ўжо не магу дыхнуць свабодна. Не магу пакласці на паперу тое, што сапраўды на душы, бо пастаянна адчуваю пагрозу сабе і сваім родным. Столькі можна было б зрабіць, калі б не гэты страх! Я пастаянна вымушаны накладваць цэнзуру сам на сябе. Божа мой, ці здолею я выканаць усё задуманае?»
Тады, у 30-я гады, адчуваючы, як пагроза арышту дамоклавым мячом навісла і над ім, Чорны стаў надзвычай асцярожны, але імкненне дагадзіць цэнзарам не ўратавала. Успомнілася, як халодным восеньскім вечарам 1938 года яго самога забіралі з роднага дому. Узгадаў вочы сваёй дзесяцігадовай дачкі: яна не плакала, нічога не гаварыла, але, здавалася, усё разумела. У сэрцы зноў ажыла памяць пра катаванні ў турме, якіх, ён, здавалася, не перажыве: яго білі вялізным ключом па галаве, лілі на галаву халодную ваду, паднімалі і кідалі на рэйку, саджалі ў камеру з пацукамі. Аднойчы дзверы, якія адчыніў ахоўнік, каб адвесці да следчага   на чарговы допыт, пранізліва зарыпелі, быццам плач дзіцяці. І не раз пасля таго, чуючы гэты гук, ён уяўляў плач дзяцей, бацькі якіх гэтаксама гінулі ў турмах і ў лагерах.
Падняў вочы і паглядзеў на сваё адлюстраванне ў шкле. Як жа моцна ён змяніўся з таго часу! Які ж непадобны быў зараз на сябе самога, на таго, што на фотаздымку сямнаццацігадовай даўніны! У акне адлюстраваўся твар, пакрыты тоненькімі баразёнкамі маршчын, а на абедзвюх скронях забялелі сівыя валаскі. Вочы ўжо не іскрыліся жартаўлівасцю і ігрыстым агеньчыкам маладосці, а былі напоўненыя роспаччу і адчаем.
«Знішчылі маё здароўе тады ў турме. Маё жыццё выцякае кропля за кропляй, і я ўжо не паспяваю зрабіць у літаратуры тое, што мог бы. Адчуваю, што менавіта цяпер, як скончыцца вайна, настаў час напісаць самыя галоўныя творы, пераасэнсаваць наноў многае з таго, што было сказана раней. Уголас трэба было б расказаць пра вайну, пра ўсясветнае змаганне супраць фашызму. Асобна трэба было б выкрыць тую подласць і хамства, з якім прыходзіцца пастаянна сутыкацца. Але адчуваю, што ўжо не змагу напісаць тое, на што сапраўды здольны. Пасля ўсіх выпрабаванняў апошніх год — яжоўскай турмы, эвакуацыі ў Маскву, інсульту і бадзяння ў напаўразбураным Мінску — здароўя, напэўна, засталася толькі трэць. Так заўжды бывае: лепшае нараджаецца ў пакутах і менавіта тады, калі ўжо няма ні часу, ні сіл».
Яшчэ раз акінуў вачыма свой невялікі змрочны пакой-кватэру, у якім разпораз чуліся ўдары малатка з-за сцяны. Потым паглядзеў на жонку Рэню, якая прыхварэла. Яна ляжала на ложку, магчыма, спала, увасабляючы спакой і ціхае хараство ў навакольным брудзе і грукаце. Не варушылася, баючыся лішні раз патрывожыць мужа, які ў апошнія дні ніяк не знаходзіў магчымасці ўзяцца за пяро. Мікалай Карлавіч успомніў, што сёння трэба дапамагчы ёй па хатніх справах: схадзіць па ваду да калонкі на суседняй вуліцы, накалоць дроў, прыгатаваць вячэру, памыць адзежу… Ах, як жа нялёгка гэта зрабіць хвораму чалавеку, якому кожны крок даецца з цяжкасцю! У душы ўзнікла адчуванне віны перад жонкай. Разумеў, што залішне ранні прыезд у разбураны і неўладкаваны Мінск быў памылковым. У Маскве, нягледзячы на ўсе выпрабаванні і няўтульнасць, меў больш шанцаў падтрымаць сваё здароўе і здароўе сваіх родных, якія змучыліся не менш за  яго.
«Ах, Рэня, — падумалася. — Як жа цяжка прыходзіцца табе! Як няпроста пераносіць усе мае пакуты! Даруй маю недальнабачлівасць і паспешлівасць!..»
Асцярожна рухаючыся, каб не патрывожыць жонку, вярнуўся за стол. Зноў узяўшы ў руку пяро, працягнуў занатоўваць у дзённіку свае думкі і пачуцці, абуджаныя старым фотаздымкам, балючымі ўспамінамі пра маладосць і былыя пакуты, а таксама адчаем ад свайго сённяшняга гаротнага стану:
«Колькі  нашай інтэлігенцыі без дай прычыны гніе ў турмах  і на высылцы!  У мяне ўжо няма 70 % здароўя. Я гіну і не магу выкарыстаць як бы трэба было свой талент. Сілы мае трацяцца і марнуюцца без карысці. Доўгія гады мяне мучыла ГПУ-НКВД. А цяпер замест таго, каб рабіць тое, што мне трэба рабіць, я палю ў печы, цягаю ваду, змываю гаўно ў прыбіральні, краду дровы, дастаю з дошчак цвікі, мыю сваю парваную і вываленую адзежу. Тут вайна не да канца вінавата. Тут многа ад хамства. Апарат НКГБ і тысячы чыноўнікаў займаюць увесь горад — яны ўмеюць і любяць рваць адзін аднаго і ўсіх за горла, а я гэтага не ўмею рабіць, дык не магу нават дастаць хоць тоненькі праменьчык дзённага святла ў вакно і мучуся ў пограбе».
Выпадкова кінуўшы позірк на падаконнік, заўважыў завялую ружу, якую яшчэ тыдзень таму прынесла дачка. Незвычайна і нечакана было ўбачыць такую кветку ў позневосеньскае надвор’е ў цэнтры разбуранага горада. Кузьма Чорны ўявіў, што зусім нядаўна гэтая ружа была яшчэ жывая і радавала прахожых  сваімі колерамі. Але цяпер пялёсткі зморшчыліся, колеры пабляднелі, і кветка, ссохлая, безжыццёва ляжала на падаконніку. І Чорнага ахапіла вострае пачуццё немагчымасці вярнуць назад сваю ўласную маладосць і аднавіць свае ранейшыя творчыя сілы. Сэрца сціснулася ад адчування, што і ён набліжаецца да свайго фіналу. «Вось так і я, падобны да гэтай завялай ружы, — падумаў ён. — Сілы  мае на зыходзе. Здань смерці мучыць мяне, і апошнім часам я бачу яе ўсё часцей і часцей…»
Адчуванне непазбежнай хуткай смерці ахапіла яго так моцна, быццам дакладна ўбачыў сваю будучыню. Ён адчуў жах, але не за сябе, а за тое, што не паспее скончыць свае творы. І ўслед за гэтым яго душу пранізала вострае пачуццё адчаю і ўласнай бездапаможнасці. Не ведаючы, што рабіць, як на гэта адказаць, адкуль чакаць паратунку, дапісаў яшчэ адну фразу: «Божа, напішы за мяне мае раманы, хіба так маліцца, ці што?»
Задумаўшыся, зноў падышоў да акна, падняў вочы і паглядзеў уверх, аднак убачыў не блакітнае неба над галавой, а чорны трохкутнік, утвораны суседнімі будынкамі. Ці дойдзе гэтая малітва да Бога? Не, не дойдзе… Упрэцца ў высачэзныя сцены чыноўніцкай бяздушнасці і людской абыякавасці…
«Ці не дарма я пражыў жыццё? — спытаў сам сябе, быццам падводзячы вынік свайго зямнога шляху. — Не, не дарма! Я раблю тое, у чым бачу сваё прызванне. Імкнуўся зрабіць свет трохі лепей, пісаў пра ўзаемаразуменне і чалавечую годнасць. Не ўсё ўдалося зрабіць — мне шмат перашкаджалі. Але мае раманы і аповесці перажывуць мяне і пакінуць пра мяне добрую памяць у нашчадкаў.
Што падумае той, хто калі-небудзь прачытае радкі майго дзённіка? Магчыма, азірнецца і падумае: моцна ж змяніўся свет з таго часу! А можа, нічога    не зменіцца? Можа, мы так і будзем на кожным кроку сутыкацца з чэрствасцю, сквапнасцю, жорсткасцю? Гэтыя радкі — сведчанне не той гісторыі, што пішацца на старонках афіцыйных газет, а той, непрыдуманай, у якой я жыву. Мае запісы перажывуць стагоддзі, перажывуць усіх маіх недобразычліўцаў. А зараз напісанае паказваць небяспечна. Гэта трэба схаваць кудысьці далей».
Вярнуўшыся да стала, загарнуў шэры сшытак і адчыніў прыхілены да сцяны чамадан, у якім прывёз з Масквы свае рукапісы. Паклаў сшытак на самае дно яго, а паверх — яшчэ стос папер і газет. Цяпер можна было быць спакойным: самыя цікаўныя вочы ніколі не знойдуць гэтыя запісы.
За сваімі думкамі і не заўважыў, як праляцеў час. Раптам асцярожна прыадчыніліся дзверы, і ў пакой крадком, быццам матылёк, амаль бязгучна ўпырхнула дзяўчына — яго дачка, якая вярнулася са школы. Акуратна паставіўшы сумку з кнігамі і сшыткамі, пацікавілася пра яго ўласнае здароўе і здароўе маці, а потым уладкавалася і пачала чытаць кнігу, каб не перашкаджаць бацьку працаваць. Назіраючы ўпотай за дачкой, якая сядзела побач, адчуваў, як яго настрой паступова пачынае змяняцца. Роспач і безнадзейнасць пачалі адыходзіць, і ў душы зацепліўся агеньчык надзеі, які асвятляў душу і рабіў жыццё асэнсаваным.
«Іра, Ірачка, уцеха мая, — падумаў Чорны. — Паслязаўтра ў цябе дзень нараджэння. Табе шаснаццаць год. Тваё жыццё толькі пачынаецца. І мне хочацца, каб яно было шчаслівым. Кожны раз, калі думаю пра цябе, пра твой лёс, задаю сабе пытанне: як складзецца твая будучыня? Як будзе жыць чалавецтва праз дваццаць, пра сто, праз тысячу гадоў? Ці будзе гэта лепшы свет, дзе стане свабодней дыхаць, дзе запануе ўзаемаразуменне паміж людзьмі і цэлымі народамі, а галоўнай каштоўнасцю зробіцца чалавечае жыццё і мір на нашай планеце? Ці гэта будзе свет усеагульнай падазронасці і паклёпніцтва, свет беззаконнасці і войнаў, якія ўрэшце знішчаць усё тое, што за тысячагоддзі стварыў чалавечы род?!»
Быццам жадаючы вырвацца з гэтай шэрай паўсядзённасці, са свету чэрствасці і абыякавасці, Мікалай Карлавіч захапіўся марамі пра будучае. Дзесьці знутры яго зараджалася спадзяванне, што будучае стане лепшым, чым сённяшні дзень. Бо не можа бясконца панаваць варожасць і нянавісць, не можа вечна валадарыць цемра. І ў хвіліны, калі яго азарала такая думка, яму здавалася, што скрозь халодныя цяжкія лістападаўскія аблокі выглядвае сонца.
«Я мару, каб ты, Іра, жыла ў такім грамадстве, дзе найбольшую каштоўнасць мае чалавечая асоба і чалавечая годнасць. Мару, каб там не знайшлося месца таму хамству, прыслужніцтву, хапавітасці, з якімі мне давялося сутыкнуцца. Жадаю, каб табе і тваім нашчадкам больш ніколі не давялося перажыць таго, што перажыў я і маё пакаленне. Я не хачу, каб зноў пасярод ночы раптоўна прыходзілі назаўсёды забіраць бацькоў на вачах у дзяцей, а тысячы талентаў станавіліся ахвярамі чужой зайздрасці і паклёпніцтва. Няхай злы чужынец больш ніколі не прыйдзе на нашу зямлю, і дым вайны ніколі не ўздымаецца над нашымі спаленымі гарадамі і вёскамі. Няхай жыве ўсясветная дбайнасць аб кожным чалавеку, які хоць дзе на зямлі нарадзіўся. І чорнае пракляцце таму, хто паліць і  разбурае!
У гады свайго юнацтва я лічыў, што перамога дабра над злом — гэта заканамернасць, што дрэннае непазбежна саступае лепшаму. Быў перакананы, што пасля рэвалюцыі хутка пабудуем па-сапраўднаму справядлівае грамадства. Але чым сталей станаўлюся, тым больш упэўніваюся, што тыя думкі былі толькі юнацкімі мроямі. Калі аглядаюся на свой пройдзены шлях, то мне здаецца, што свет не толькі не змяніўся да лепшага, але стаў яшчэ больш жорсткім і страшным. У гады майго ранняга дзяцінства жылося горка і цяжка, але ніхто не адчуваў штодзённы страх за сябе і за лёс сваіх родных. Тады не забіралі ў турму сярод ночы, не палілі дашчэнту вёскі разам з іх жыхарамі і Еўропа не захлыналася ў крыві. Сёння не ведаеш, дзе зло напаткае цябе. Я жыву ў страху, што кожны дзень можа стаць апошнім не толькі для мяне, але і для ўсяго свету. Губяць нас усіх сквапнасць, жорсткасць, прага ўлады».
Яму ўзгадалася, як аднойчы вераснёўскім вечарам, у прыцемках, выйшаў    на балкон падыхаць свежым паветрам, бо мучыла бяссонніца. Стаяла ціхая ноч. На крыштальна чыстым чорным небе ён зрэдку выхопліваў асобныя кропачкі  зор аслабелым пасля хваробы зрокам, але выразна бачыў яркую бялёсую  паласу Млечнага Шляху, якая пасярод гэтай адзінокай цемры ўрачыста працягнулася далёка-далёка ўглыб у неабдымны Космас, у вечнасць. І ў гэты момант як ніколі раней востра адчуў, што Сонца — гэта толькі адна з мірыядаў зор, і Зямля — усяго адна з мільярдаў планет, што мірна суіснуюць у прасторы бязмежнага Космасу. Усё ў Сусвеце прасякнута спакоем, і толькі тут, на маленькай кропачцы пад назвай Зямля, яе насельнікі, якія згубілі адчуванне касмічнага ладу, звар’яцела знішчаюць адзін аднаго. З таго моманту пытанне, чаму людзі так лёгка ідуць на забойствы і на здзекі над бліжнім, няспынна пякло сэрца пісьменніка. І падчас роздуму ва ўлонні вераснёўскай ночы ўзнікла задума яго новага рамана «Млечны Шлях», рукапіс якога зараз таксама ляжаў на стале.
«Ці не праўда, што мы, усе народы свету, знаходзімся пад адным Млечным Шляхам? — думаў Чорны цяпер. — Ці не праўда, што мы ўсе дзеці адной Зямлі? Наш свет наблізіўся да сваёй пагібелі. І менавіта цяпер, на мяжы прорвы, становіцца зразумелым, наколькі людзям і цэлым народам патрэбна спачуванне і згода, а не зайздрасць і варожасць. Галоўнае ў чалавеку — гэта яго жывая душа. У кожным жыве не менш таямніц, чым ва ўсім Сусвеце. Жыццё адведзена кожнаму чалавеку як магчымасць яго космасу раскрыцца. Жыццё — вельмі кароткая і крохкая рэч, каб марнаваць яе на нянавісць і на вайну».
Кузьма Чорны глядзеў на свечку, якая дагарала на стале перад ім, і расплаўлены воск сцякаў кропля за кропляй, быццам само яго жыццё… Успамінаў сваіх паплечнікаў, і ў душы нараджалася пякучае разуменне таго, што ён сам з’яўляецца ахвярай чужой зайздрасці і паклёпніцтва. Але ён, як паранены леў, быў гатовы да апошняй смяротнай схваткі. Быццам пакалечаная істота, што ўсімі сіламі чапляецца за жыццё, быў апантаны неспатольным жаданнем ажывіць свае мары і задумы, дарабіць незакончанае.
«Цяпер бачыцца мне, што перамога дабра зусім не відавочная. За праўду,   за лепшую будучыню і за свой уласны лёс трэба змагацца. Змагацца не ўпалову сілы, а выкладвацца напоўніцу! Змагацца неабходна не толькі з фашысцкім ворагам, які прыйшоў на нашую зямлю, але таксама з чэрствасцю і адчужанасцю, ліслівасцю і падманам, што пануюць навокал. Адчуваю, што я ўжо не здольны весці гэтую барацьбу як трэба. Але я ўпэўнены, што яе працягнуць мае вучні і мае нашчадкі. Я веру, што пасля гэтай вайны ў Беларусі народзіцца новае пакаленне, якое зможа здзейсніць тое, што нам зрабіць не далі. Пасля цёмнай ночы заўжды наступае світанак. Прыйдзе час, калі імёны тых, хто паклаў сваё жыццё на алтар нашай культуры, вернуцца з небыцця і зоймуць годнае месца ў памяці грамадства. Пакуль трымаю пяро, і мне трэба пісаць. Ні дня без радка! Бо калі я не паспею, то ўсе мае думкі і ўсе мае героі пойдуць у нябыт…»
Рашуча ўзяў іншы сшытак, у якім быў напісаны працяг рамана «Скіп’ёўскі лес» і адкрыў яго на апошняй запоўненай старонцы. Пастараўся засяродзіцца на тэксце недапісанага твора. Некалькі хвілін яму не ўдавалася гэта зрабіць. Тэкст пісаўся рвана, думкі раптоўна абрываліся. Але праз некаторы час усё ж увайшоў у звыклае творчае русла. Дачка побач сядзела ціха, каб не перашкаджаць.
Прайшло з паўгадзіны спакойнай засяроджанай працы. Дапісваючы чарговы сказ, раптам адчуў, што кружыцца галава, а цела пачынае нямець. Рука спынілася на паўслове: «…Дык пасля там праходзіла другая нямецкая…» З жахам паспеў усвядоміць, што адчуў тое ж самае, што і роўна два гады таму, калі яго знясіліў інсульт. З цяжкасцю ўстаўшы, падышоў да дачкі і паспрабаваў патлумачыць, ды язык не слухаўся: «Ужо добра гаварыў, а цяпер во зноў…» Ногі пачалі падкошвацца, і ён стаў асядаць на падлогу. Перапалоханыя жонка і дачка падхапілі яго і паклалі на ложак. Чорны знакам паказаў, каб яму далі паперку і аловак. Слабеючай рукой ён напісаў: «Заві людзей». Дачка выбегла на  вуліцу...
Наступныя некалькі гадзін няўмольны час, здавалася, працякаў вельмі павольна. Спецыяльна выкліканы аўтамабіль, каб хутчэй завезці родных пісьменніка па лекі, затрымліваўся. Набыўшы іх, дачка вымушана была паспешліва вяртацца пехатой па пустэльных вуліцах разбуранага горада, захлынаючыся халодным лістападаўскім паветрам. У гэты час у кватэры стары доктар завіхаўся над Мікалаем Карлавічам, які ляжаў у непрытомнасці. Праз некалькі хвілін доктар падняўся і развёў рукамі: зрабіў усё, што толькі можна. «Будзе бачна, — сказаў ён, — але, па шчырасці, шансаў на выздараўленне вельмі мала». Дачка, жонка, сёстры Чорнага ў разгубленасці стаялі і не ведалі, што рабіць.
У гэты час з кватэры Рыжыкава час ад часу працягваў даносіцца грукат, які вымушаў прысутных здрыгануцца. Сястра Мікалая Карлавіча пайшла папрасіць, каб рабочыя прыпынілі шум.
—    Нам загадалі сёння завяршыць рамонт, — адказаў майстар. — Трэба спяшацца, каб скончыць да вечара.
—    Але там памірае мой брат! Яму цяжка пераносіць гэты грукат. Кожная хвіліна можа стаць для яго апошняй!
—    А што скажа гаспадар, калі мы не паспеем да яго прыходу? — рэзка перапытаў майстар. — Зрыў работы, сабатаж? Вайна працягваецца. Ведаеце, што нас тады чакае? Сібір, Салаўкі!
Нічога не адказаўшы, сястра Чорнага выйшла з заплаканымі вачыма.
…Гэты дзень быў абсалютна звычайным для большасці жыхароў Мінска, які няўхільна, дзень за днём, аднаўляўся. Шэрымі акварэльнымі стужкамі цягнуліся аблокі па хмурным абліччы позневосеньскага неба. А ў гэты час на адной са сталічных вуліц, быццам свечка ля халоднага акна, затухала жыццё пісьменніка, які аддаў усяго сябе служэнню Бацькаўшчыне і свайму народу, аднак нават свой апошні дзень працягваў пакутаваць ад чэрствасці. Ён ляжаў нерухома, і было незразумела, ці чуе гэты грукат, ці бачыць прысутных, ці хвалюецца. Не здольны прамовіць ніводнага слова, ён нема паглыбляўся ў адвечны спакой.
Ягоная споведзь так і засталася няскончанай, супыніўшыся на малітве, пакінутай на апошняй старонцы дзённіка. Праз некалькі гадзін адчайнай барацьбы за жыццё сэрца яго спынілася. Пісьменніка Кузьмы Чорнага не стала. Рана агарнула Мінск халодная восеньская ноч.
Праз дзень, раніцай у пятніцу, 24 лістапада, у старшыні Галоўліта БССР Дадзіёмавай на стале ляжаў свежы нумар газеты «Звязда». Маючы вялікую колькасць планаў на дзень, яна хутка прабегла вачыма яго і ўжо збіралася адкласці ў бок, як на апошняй старонцы ўверсе справа яе ўвагу прыцягнула невялікае паведамленне. У ім афіцыйна адзначалася:
«Беларуская савецкая літаратура і ўся савецкая грамадскасць панеслі велізарную ўтрату. Пасля цяжкай працяглай хваробы памёр адзін з буйнейшых нашых пісьменнікаў Кузьма Чорны (Мікалай Карлавіч Раманоўскі).
…Многа цяжкіх выпрабаванняў выпала на долю Кузьмы Чорнага за яго жыццё, але ні разу ён пад ударамі лёсу не паў духам, не пахіснуўся, не азлобіўся душой. Перакананы аптыміст, ён ішоў намечаным шляхам з цвёрдай верай у вялікую будучыню нашай савецкай Радзімы і ўсяго чалавецтва.
...Вызваленне роднай Беларусі ад фашысцкай нечысці і зварот на радзіму былі для пісьменніка велізарнай радасцю.
У роднай краіне, сярод блізкіх людзей у яго нараджаліся новыя творчыя замыслы, якімі ён часта дзяліўся са сваімі сябрамі, але якім было не суджана поўнасцю здзейсніцца…»