Пуэрта-Рыка афіцыйна звярнулася ў акруговы суд Сан-Хуана, галоўнага горада вострава, з просьбай абараніць яго ад крэдытораў. Так на дзелавой і афіцыйнай мове называецца працэдура банкруцтва, якую нарэшце пачаў гэты невялікі востраў у Карыбскім моры. Дасюль рэкордным сярод амерыканскіх гарадоў і муніцыпальных аб'яднанняў лічылася банкруцтва Дэтройта ў 2013 годзе (18 млрд долараў). Сума пуэртарыканскага даўгавога пытання — $74 млрд. Гэтыя астранамічныя грошы запазычыўся ўрад вострава, плошча якога крыху большая за 9 тыс. км, а насельніцтва не перавышае 3,5 мільёна чалавек. Як жа Пуэрта-Рыка «нажыло» такія рэкордныя даўгі?
У чаканні плебісцыту
Пуэрта-Рыка — залежная ад ЗША тэрыторыя, якая мае статус «неінкарпараванай арганізаванай тэрыторыі», гэта значыць знаходзіцца пад кіраваннем Злучаных Штатаў, але не з'яўляецца іх неад'емнай часткай. Дзеянне на ёй Канстытуцыі ЗША абмежаванае, вярхоўная ўлада належыць Кангрэсу, але тэрыторыя мае ўласную сістэму самакіравання. Назва тэрыторыі паходзіць ад іспанскага Puerto Rіco (у перакладзе — «багаты порт»), размешчана яна ў Карыбскім моры на востраве Пуэрта-Рыка, які ўваходзіць у групу Вялікіх Антыльскіх астравоў. Пуэрта-Рыка мае сваю ўласную Канстытуцыю, заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу. Сувязь з ЗША заключаецца ў наяўнасці агульнага грамадзянства, валюты і абароны.
У пачатку 1900-х гадоў эканоміка Пуэрта-Рыка была пераважна аграрнай, і яго асноўным таварам з'яўляўся цукар. У канцы 1940-х былі запушчаныя некалькі праектаў пад назвай «Operatіon Bootstrap», сутнасць якіх заключалася ў вызваленні ад падаткаў і будаўніцтве фабрык. У выніку прамысловая вытворчасць стала асноўнай галіной вострава. У часы Вялікай дэпрэсіі эканамічныя ўмовы ў Пуэрта-Рыка прыкметна палепшыліся з-за знешніх інвестыцый у капіталаёмістыя галіны прамысловасці, такія як нафтахімія і фармацэўтыка. Дзякуючы амерыканскім падатковым паслабленням мясцовыя галіны прамысловасці здольныя канкурыраваць з краінамі, дзе зарплата значна ніжэйшая за амерыканскія стандарты. Турызм з'яўляецца важным кампанентам пуэртарыканскай эканомікі і прыносіць прыкладна $1,8 млрд на год. Штогод востраў наведваюць каля 5 млн турыстаў, пераважна з ЗША. Прыблізна трэць з іх складаюць пасажыры круізных лайнераў. Але ўзровень развіцця красамоўна вызначае тое, што пачынаючы з 1952 года розніца ВУП на душу насельніцтва паміж Пуэрта-Рыка і асноўнай тэрыторыяй Злучаных Штатаў заставалася нязменнай — востраў мае прыкладна трэць ад сярэдняга значэння па ЗША.
Фінансавыя цяжкасці — не рэдкасць. Напрыклад, 1 мая 2006 года бюджэт вострава сутыкнуўся з рэзкім недахопам грашовай наяўнасці, што прывяло да закрыцця мясцовага міністэрства адукацыі і 42 іншых урадавых устаноў. Усё 1536 дзяржаўных школ таксама былі закрыты. Праўда, праз 10 дзён бюджэтны крызіс быў вырашаны новым падатковым дагаворам, так што ўсе дзяржслужачыя змаглі вярнуцца на працу.
У сувязі з адсутнасцю выразнай заканадаўчай базы па статусе тэрыторыі гэтае пытанне актыўна абмяркоўваецца на самім востраве, у Злучаных Штатах і ААН.
У 2000 годзе па распараджэнні прэзідэнта Біла Клінтана была створана спецыяльная камісія па статусе Пуэрта-Рыка (англ. Presіdent's Task Force on Puerto Rіco's Status). У сваім дакладзе камісія пацвердзіла бягучы статус і рэкамендавала даць грамадзянам вострава права на самавызначэнне. Мяркуецца, што ў рамках гэтай працэдуры пуэртарыканцы выберуць адзін з трох варыянтаў: замацаванне бягучага статусу, уваходжанне ў ЗША на правах штата або атрыманне незалежнасці. Адпаведны законапраект вынесены на разгляд Кангрэса.
У 2004 годзе ўлады Злучаных Штатаў адмянілі падатковую льготу для прадпрыемстваў, якія інвесціруюць у Пуэрта-Рыка, што прывяло да рэзкага скарачэння працоўных ставак і пачатку 10-гадовага эканамічнага крызісу. 45% насельніцтва тэрыторыі знаходзіцца ніжэй за ўзровень беднасці, 450 тысяч жыхароў з'ехалі ў ЗША. Толькі летась востраў пакінулі ў пошуках працы і лепшага жыцця 62 тысячы чалавек. Беспрацоўе на востраве ўшчыльную наблізілася да 12 працэнтаў. Эканоміка практычна не выходзіць з рэцэсіі з 2006-га. Не дзіўна, што праз усё гэта ў палітычнага жыцця тэрыторыі «гарачка».
Губернатар Рыкарда Расэла абяцае правесці ў чэрвені рэферэндум аб статусе вострава. Згодна з сакавіцкім апытаннем грамадскай думкі 57% падтрымліваюць гэтую ініцыятыву, але праціўнікі плебісцыту хочуць байкатаваць галасаванне. Аднак якім бы ні быў вынік рэферэндуму, яго наўрад ці ўхваліць Кангрэс ЗША. Традыцыйна лічыцца, што Пуэрта-Рыка выгадна захоўваць свой цяперашні статус, бо ён дазваляе атрымліваць выгаду ад «двух светаў»: пуэртарыканцы выкарыстоўваюць долар, маюць амерыканскія пашпарты і могуць праводзіць адносна незалежную ад Вашынгтона палітыку. Праўда, апошні аргумент ужо не адпавядае рэчаіснасці пасля стварэння фінансавага нагляднага камітэта.
Фіскальны крызіс зацягнуўся і негатыўна ўплывае як на эканоміку Пуэрта-Рыка, так і на палітычнае жыццё вострава. Банкруцтва стала магчымым дзякуючы прынятаму летась федэральнаму закону. Да гэтага юрыдычны статус вострава як «неінкарпараванай арганізаванай тэрыторыі» не дазваляў пазбягаць выплаты даўгоў. Калі б Пуэрта-Рыка было незалежнай дзяржавай, то яго прадпрыемствы камунальнай гаспадаркі маглі б аб'явіць банкруцтва. Новы закон патрабуе стварэння фінансавага нагляднага камітэта, сфарміраванага Вашынгтонам, галоўная мэта якога — дасягненне пагаднення з трымальнікамі аблігацый. Але ён таксама дазваляе праводзіць працэдуру банкруцтва ў выпадку правалу перагавораў. Большасць у дзве трэці галасоў прымусіла б усіх трымальнікаў аблігацый прыняць зніжэнне кошту доўгу. Але такое пагадненне заўсёды было малаімаверным. Адметны факт: з сярэдзіны сакавіка выканаўчым дырэктарам Савета фінансавага кантролю і кіравання Пуэрта-Рыка была прызначана экс-міністр фінансаў Украіны Наталля Ярэська.
Марафон на 4 гады
Знешні доўг Пуэрта-Рыка перавысіў аб'ём валавога нацыянальнага прадукту. Таксама ў бюджэце ўтварылася «дзірка» ў памеры $50 млрд, якія планавалася выдаткаваць на фінансавыя абавязацельствы перад пенсіянерамі. Такім чынам, атрымліваецца насамрэч непад'ёмная сума — $124 млрд. Урад вострава просіць федэральны суд ЗША прымусіць крэдытораў прыняць на сябе нейкую частку доўгу. Паколькі афіцыйна Пуэрта-Рыка не ўваходзіць у склад ЗША і з'яўляецца толькі асацыяванай дзяржавай, працэдура банкруцтва крыху адрозніваецца ад прынятай у Амерыцы і называецца PROMESA (Puerto Rіco Oversіght, Management and Economіc Stabіlіty Act). Гэты фармат быў спецыяльна зацверджаны Кангрэсам ЗША летам мінулага года для таго, каб дапамагчы востраву пазбавіцца ад праблем у эканоміцы. «Мы прынялі гэтае рашэнне, — цытуе Bloomberg губернатара Расэла, — таму што яно лепш за ўсё абараняе інтарэсы народа Пуэрта-Рыка».
Працэдура банкруцтва вострава не толькі складаная, але і балючая для яго жыхароў, якія са словамі губернатара могуць не пагадзіцца.
Пуэртарыканцы разумеюць, што іх чакаюць яшчэ больш цяжкія часы, чым былі дагэтуль. Дзяржслужачым прыйдзецца змірыцца са зніжэннем пенсій як мінімум на 10 працэнтаў. Многія інфраструктурныя праекты закрыюць з прычыны спынення фінансавання. Напэўна, актывізуецца ад'езд пуэртарыканцаў на мацярык. Не дзіўна, што ў пачатку мая па вуліцах фінансавага раёна Сан-Хуана прайшлі тысячы астраўлян, якія пратэставалі супраць магчымага скарачэння дзяржаўных выдаткаў на сацыяльныя патрэбы, ахову здароўя, адукацыю.
Рашэнне звярнуцца ў суд было прынята губернатарам Пуэрта-Рыка Рыкарда Расэла, які заняў гэты пост у студзені 2017 года, пасля таго як яму, гэтак жа, як і яго папярэдніку, не ўдалося дамовіцца з галоўнымі крэдыторамі. Пераважная большасць з іх адмовіліся ад прапанаванага Сан-Хуанам плана рэструктурызацыі, які мае на ўвазе выплату на працягу наступных дзесяці гадоў прыкладна чвэрці даўгоў. Галоўнымі крэдыторамі вострава з'яўляюцца хедж-фонды. Такім буйным фондам, як Aurelіus Capіtal Management, Monarch Alternatіve Capіtal і Whіtebox Advіsors, належыць прыкладна трэць доўгу Пуэрта-Рыка.
У Сан Хуане лічаць, што справа зацягнецца на чатыры гады. «Я бачу гэтую працэдуру як марафон, — растлумачыў газеце Washіngton Post спецыяліст па банкруцтвах з юрыдычнай фірмы Katten Muchіn Rosenman Крэйг Барбарош.— Пачалася першая міля. На дыстанцыі шмат што можа здарыцца і, напэўна, здарыцца». Вярхоўны суд ЗША прызначыць суддзю, які будзе займацца гэтым гучным банкруцтвам, першым у гісторыі краіны сярод штатаў і тэрыторый, што ўваходзяць у яе склад.
Вяртанне Барынкена
Самы апошні фіскальны план урада, ухвалены наглядным камітэтам у сакавіку, уключае абавязковае балансаванне бюджэту ў наступныя тры гады. Для дасягнення гэтай мэты спатрэбіцца скарачэнне выдаткаў прыкладна на 10% ВНП да 2020-га. Апошняе пагадненне па федэральным бюджэце дае трохі дадатковага часу і дазваляе атрымаць грошы для праграмы Medіcaіd, якая забяспечвае медыцынскае страхаванне маламаёмных грамадзян, а ў Пуэрта-Рыка да іх адносіцца прыкладна палова насельніцтва. Гэтыя грошы не змаглі прадухіліць правядзенне 1 мая масавай дэманстрацыі супраць жорсткіх мер эканоміі.
Да снежня 2017 года скончыцца дадатковае фінансаванне на ахову здароўя Пуэрта-Рыка ў памеры
$6,4 мільярда, і налета дзяржава сутыкнецца з недахопам фінансавання медыцынскіх праграм у памеры $850 млн. Планы жорсткай бюджэтнай эканоміі прывялі да абвяшчэння забастоўкі прафсаюзных арганізацый. Дзясяткі тысяч студэнтаў найбуйнейшага ўніверсітэта Пуэрта-Рыка абвясцілі страйк яшчэ на пачатку красавіка. З-за эканамічнага крызісу закрыюць амаль 200 школ. Па даных дэпартамента адукацыі, каля 27 тысяч навучэнцаў будуць пераведзены ў іншыя навучальныя ўстановы да канца мая. Плануецца таксама згортванне праграм бясплатнага медыцынскага забеспячэння, скарачэнне дапамог і льгот.
Рэспубліканцы ў Кангрэсе асцерагаюцца, што крызіс у Пуэрта-Рыка абернецца для ЗША такімі ж вялікімі праблемамі, як і збанкрутаваны Дэтройт.
Фінансавая падтрымка вострава на працягу наступнай чвэрці стагоддзя можа перавысіць чвэрць трыльёна долараў. Гэтыя грошы будуць узяты з кішэні амерыканскіх падаткаплацельшчыкаў. Жыхары Пуэрта-Рыка, нагадаем, маюць такія ж правы, што і грамадзяне ЗША, за выключэннем магчымасці галасавання на прэзідэнцкіх выбарах ці выбарах у Кангрэс. Сотні тысяч пуэртарыканцаў спраўна атрымліваюць сацыяльную дапамогу. Пры гэтым у эканамічным плане востраў з'яўляецца стратным. Ён не можа выжыць нават за кошт мільёнаў турыстаў.
Апошнія два гады мясцовыя ўлады, якія да гэтага бралі крэдыты і пазычалі грошы ў інвестараў, спрабавалі выпрасіць дапамогу ў Вашынгтоне. У сталіцы да такіх просьбаў паставіліся холадна. Заканадаўцы патрабавалі даць справаздачу за выдаткаваныя незразумела на што федэральныя грошы, якія рэгулярна выдзяляюцца, напрыклад, на ахову здароўя. Не дзіўна, што астраўляне бачаць у ЗША не ратавальніка і памочніка, а каланізатара. Масла ў агонь незадаволенасці федэральным цэнтрам падліў прэзідэнт Трамп: ён заявіў, як водзіцца ў «Твітары», што ніякай асаблівай праграмы дапамогі Пуэрта-Рыка не будзе.
Лідар руху «Суверэнная дзяржава Барынкен», які набірае сілу ў Пуэрта-Рыка, Рамон Ненадзіч расказаў, што Карыбскія астравы нарэшце павінны перастаць быць «аб'ектам эксплуатацыі» для ЗША. «Барынкен — спрадвечнае імя нашай зямлі, нашага вострава. Назву Пуэрта-Рыка ў свой час нам далі іспанцы, і так нас ведаюць ва ўсім свеце», — заўважыў Ненадзіч. Паводле яго слоў, «Пуэрта-Рыка пакутуе ад каланіяльнага прыгнёту. Вось вам толькі адзін прыклад. Мы скаваныя так званым лодкавым законам, паводле якога ЗША нас абавязваюць здзяйсняць марскую перавозку любых тавараў толькі з дапамогай амерыканскага гандлёвага флоту. А гэта самы дарагі гандлёвы флот у свеце. Гэта заканадаўчае абмежаванне дзейнічае з 1917 года. І з таго часу і па сённяшні дзень мы былі вымушаныя заплаціць ЗША ўжо больш за 75 млрд долараў за выкарыстанне амерыканскіх караблёў. Варта развіваць свой уласны флот — мы ж востраў. Або выкарыстоўваць для перавозкі тавараў значна больш танныя судны — з Панамы, Венесуэлы, Паўднёвай Карэі. Яшчэ прыклад. Наш рынак фактычна «ў палоне» ў манапалістаў са Злучаных Штатаў. 80% тавараў, якія прыходзяць у нашу краіну, — з ЗША: прадукты, абутак, машыны і аўтазапчасткі, бензін — можна пералічваць бясконца. Амерыканскія кампаніі зарабляюць тут больш за 35 млрд долараў штогод. І гэтыя грошы ніяк не вяртаюцца ў нашу эканоміку. Мясцовыя вытворцы і рэтэйлеры не ў стане канкурыраваць з амерыканскімі гігантамі, іх проста задушаць. Так, восем гадоў таму ў Пуэрта-Рыка прыйшла найбуйнейшая сетка супермаркетаў ЗША і «вычысціла» велізарную колькасць нашых магазінаў». Ненадзіч заявіў, што «шукае падтрымкі расійскага ўрада. Калі мы даможамся незалежнасці, нам дапамогуць тыя дзяржавы, якія прызнаюць Барынкен на міжнароднай арэне». Так што будучыня вострава не такая ўжо адназначная.
Захар БУРАК
Фота з адкрытых крыніц
А разам з імі навучанне, сацпакет і нават жыллё.
Беларусь — адзін з сусветных лідараў у галіне здабычы і глыбокай перапрацоўкі торфу.
«Мы зацікаўлены, каб да нас прыязджалі».
