Таямніцы «Апостала» і «Малой падарожнай кніжкі»

24 — 25 мая ў Полацку адбылася чацвёртая канферэнцыя «Беркаўскія чытанні». Канферэнцыя ладзіцца ў гонар кнігазнаўца і філолага Паўла Мікалаевіча Беркава, чыя кніжная калекцыя захоўваецца ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Навуковы форум (раз на два гады) мае і спецыяльную тэму. Сёлета чытанні былі прысвечаныя праблеме кніжнай культуры ў кантэксце міжнародных кантактаў, а асаблівую ўвагу надалі самай важнай для кнігазнаўцаў даце — 500-годдзю беларускага кнігадрукавання.

Кожны год арганізатары Беркаўскіх чытанняў выбіраюць новае месца для навуковага форуму. Нядзіўна, што сёлета аддалі перавагу радзіме першадрукара Францыска Скарыны. Канферэнцыю прымаў Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік, які не толькі падрыхтаваў памяшканні для пасяджэнняў, але і арганізаваў для паўсотні гасцей-навукоўцаў багатую культурную праграму: экскурсіі па музеях і цэрквах ды арганны канцэрт у Сафійскім саборы.

Паўдзельнічаць у канферэнцыі выказалі жаданне больш за 140 чалавек («паслядоўнікаў Скарыны», як адзначыла ў сваім слове прафесар Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў Ларыса Доўнар) з Балгарыі, Беларусі, Літвы, Польшчы, Расіі, Украіны, Чэхіі і нават Францыі. Каля паловы ўдзельнікаў прыехалі ў Полацк, каб прадставіць свае даклады (дарэчы, два зборнікі дакладаў былі надрукаваныя да пачатку канферэнцыі, і з імі ўжо можна азнаёміцца ў бібліятэках). Тэмы выступаў разнастайныя: ад лёсу старадаўніх рукапісаў да перспектыў электронных бібліятэк.

Ключавой падзеяй канферэнцыі стаў міжнародны семінар «Францыск Скарына — асоба, дзейнасць, спадчына, сучасныя вобразы». Вядучыя кнігазнаўцы Усходняй Еўропы прадставілі сваё бачанне недаследаваных, таямнічых і спрэчных аспектаў біяграфіі беларускага першадрукара. У прыватнасці, адзін з гаспадароў канферэнцыі, дырэктар Цэнтральнай навуковай бібліятэкі Аляксандр Груша паразважаў на тэму таго, што даў і чаму навучыў Францыска Скарыну Полацк. Скарына ганарыўся і ўсяляк падкрэсліваў сваё паходжанне, сцвярджае Груша. (Дарэчы, нядаўна расійскі гісторык Сяргей Палехаў знайшоў у дакументах аднаго з продкаў першадрукара — полацкага купца Грыдзька, які жыў у сярэдзіне ХV стагоддзя.) Скарына цаніў Полацк, і нядзіўна: усе свае веды да 20 гадоў Скарына атрымаў у Полацку; ён пакінуў родны горад ужо сфарміраваным чалавекам, маючы, прынамсі, 22 — 25 гадоў. Сярод іншага, сцвярджае Груша, Полацк навучыў Скарыну мабільнасці — і ў выніку друкар лёгка адаптаваўся да чужога асяроддзя. Гарадское асяроддзе навучыла нашага першадрукара прадпрымальнасці — не так у плане матэрыяльным, як у сэнсе набыцця адукацыйнага і творчага капіталу. А самае важнае (рыса чалавека новага часу!) — Скарына навучыўся ў Полацку лаяльнасці да чужой культуры: яго родны горад быў зонай кантакту з заходняй цывілізацыяй: палачане часта кантактавалі з рыжанамі, многае пераймалі ў іх. Скарына не баяўся рызыкаваць і меў смеласць да навацый. І яшчэ адно: Полацк выхаваў у Францыску дэмакратызм — разуменне важнасці гарманічнага суіснавання ўсіх саслоўяў і далучэнне ўсіх да прыняцця істотных для горада рашэнняў.

Уразіў прысутных і наступны выступовец — дырэктар бібліятэкі Літоўскай акадэміі навук Сігітас Нарбутас. Ён прапанаваў экскурс у кніжны рэпертуар Вялікага Княства часоў Скарыны і разгледзеў 53 кнігі, падрыхтаваныя ўраджэнцамі ВКЛ. Францыск Скарына — славянскі першадрукар, але не варта забываць, што ягоныя суграмадзяне таксама публікавалі кнігі, хоць і не на радзіме, а ў друкарнях Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. Большасць гэтых кніг — рэлігійныя, найперш Біблія — Стары Запавет. На другім месцы сярод тэматычных блокаў — кнігі па паэзіі, рыторыцы, мастацтве. Нарбутас паказаў, што культурныя ўплывы прыходзілі ў Вільню часоў Скарыны не толькі з Польшчы, з Кракава, але і з Прагі, і з Кёнігсберга.

Калега і жонка Сігітаса Нарбутаса Дайва Нарбутэна прадставіла на круглы стол даклад пра паслядоўнікаў Скарыны. Яна адзначыла, што пасля Скарыны ў ВКЛ было выдадзена яшчэ 500 назваў кніг, большасць з якіх на латыні; больш за 200 — па-польску; кірыліцай — больш за 60 назваў; па 30 кніг — на нямецкай і літоўскай мовах, і нават па адной кнізе — на грэчаскай, італьянскай, латышскай, шведскай і эстонскай мовах. Скарына, з аднаго боку, паспрыяў разнастайнасці ў мове друкаванай кнігі, з другога — паказаў, што Біблія можа быць надрукавана на мове мясцовага народа, што не вязалася з агульнаеўрапейскай тэндэнцыяй — пашырэннем друку па-лацінску.

Яшчэ адна прадстаўніца Літоўскай дэлегацыі — Алма Бразюнэнэ —прадставіла незвычайнае даследаванне: параўнала Скарынаў «Апостал» з іншымі кнігамі, што выйшлі ў Еўропе ў тым жа 1525 годзе. Выявілася, што такіх «аднагодкаў» ажно 1356. Каб звузіць поле крыніц, даследчыца абмежавалася выданнямі з бібліятэк Літвы, такіх выявілася 39. З высноў і адкрыццяў можна назваць, напрыклад, тое, што толькі 5% разгледжаных кніг былі надрукаваныя ў два колеры — так, як «Апостал» Скарыны. Што да багацця афармлення, то арнаментыка прысутная ў большасці кніг, аднак Скарынаў «Апостал» — абсалютны лідар па колькасці элементаў арнаментыкі — 288 віньетак! Таксама даклад А. Бразюнэнэ абвяргае ідэю, што малы фармат «Апостала» сведчыць пра прызначэнне кнігі для хатняга чытання. Выявілася, што гэта была хутчэй даніна модзе: у такім фармаце надрукаваныя большасць кніг 1525 года. Такі фармат сведчыў пра дэмакратызацыю кнігі і развіццё кніжнай справы.

Пра фармат і прызначэнне Скарынавай «Малой падарожнай кніжкі» (1522 года) паразважаў намеснік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, культуролаг Алесь Суша. Бадай усе чулі назву гэтай кнігі, але мала хто можа яе расшыфраваць. А пад назвай хаваецца звычайны Псалтыр — адна з кніг Бібліі, — аднак дапоўнены Часасловам (паслядоўнасцю дзённых службаў) і іншымі рэлігійнымі творамі. «Малая падарожная кніжка» друкавалася для выкарыстання ў пачатковых школах і для прыватнага чытання. Фармат кнігі ў два разы меншы, чым фармат пражскіх выданняў, хоць дошкі і шрыфты выкарыстаныя старыя, прывезеныя з Прагі. Таксама Суша выявіў і правобраз, кнігу, якая зрабіла найбольшы ўплыў на Скарыну-выдаўца «Кніжкі», — венецыянскі «Зборнік для падарожнікаў» 1520 года. І нарэшце — таямніца: не захавалася ніводнага цэлага асобніка «Малой падарожнай кніжкі»: пад 23 пераплётамі прадстаўленыя розныя па саставе зборнікі, і кожны ўнікальны.

На канферэнцыю завітала шмат расійскіх і ўкраінскіх даследчыкаў. Прычым паралельна з Беркаўскімі чытаннямі ў Кіеве адбываўся круглы стол, прысвечаны 500-годдзю Скарынавага першадруку. Наталля Бондар, кіраўніца аддзела Інстытута кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У. І. Вярнадскага, звярнула ўвагу на ўкраінскіх чытачоў Скарыны і расказала пра два канвалюты (зборнікі) кніг Скарыны, якія зберагаюцца ў бібліятэцы імя Вярнадскага (усе ахвотныя могуць паглядзець кнігі ў адсканаваным выглядзе на сайце ўстановы). Пра «свае» экзэмпляры расказала і Джаміля Рамазанава, загадчыца Музея кнігі Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі. Рамазанава выявіла асобнік Астрожскай Бібліі 1581 года, у які невядомы чытач уплёў рукапісныя аркушы, перапісаныя з Бібліі Скарыны. Прычым дапіскі напісаныя на той жа паперы, на якой надрукавана Біблія, то бок зроблены былі ў той самы час. Далейшага даследавання патрабуе папера Скарынавых кніг, адзначыла спецыяліст па філігранях Наталля Бондар: ранейшыя сцверджанні, нібы Скарына друкаваўся на кепскай, таннай паперы, не вытрымліваюць крытыкі — насамрэч папера Скарыны не адрозніваецца ад паперы іншых тагачасных выданняў. Па вадзяных знаках мы можам зразумець, адкуль Скарына пастаўляў паперу, выбудаваць новыя ланцужкі яго камунікацыі.

Ва Украіне кнігі Скарыны захоўваюцца ў музеях Кіева, Львова, Адэсы, Ужгарада. Прычым сярод экзэмпляраў ёсць і друкаваныя выданні, і рукапісныя кнігі, якія ніколі не былі надрукаваныя. Апошні факт прывёў да з’яўлення версій пра тое, што нейкі перыяд жыцця Скарына мог правесці на тэрыторыі сучаснай Украіны: у Львове ці Крамянцы.

На круглым стале многа гаварылі не толькі пра самога Скарыну і яго дзейнасць, але і пра даследчыкаў-скарыназнаўцаў. Загадчык аддзела расійскага Цэнтра даследаванняў кніжнай культуры Дзмітрый Бакун адзначыў, што Скарына за некалькі стагоддзяў пераўтварыўся з не вельмі заўважнай фігуры ў выбітнага дзеяча, які вызначыў лёс культуры Беларусі на некалькі стагоддзяў наперад. А скарыніяна як навуковая дысцыпліна налета будзе адзначаць сваё 130-годдзе: даследаванні пачаліся з манаграфіі прафесара Кіеўскага ўніверсітэта Пятра Уладзімірава «Доктар Францыск Скарына, яго пераклады, друкаваныя выданні і мова». Манаграфія патрабуе перавыдання з сучаснымі каментарамі, а лёс першага даследчыка чакае асобнага вывучэння — нават дата яго смерці пакуль што невядомая. З Уладзімірава пачалося «трыумфальнае шэсце» вобраза Скарыны ў навуковай і папулярнай літаратуры даследчыкаў з Усходняй Еўропы. Таксама можна ўзгадаць пра гучнае святкаванне 400-годдззя беларускага кнігадруку ў Заходняй Беларусі і юбілейны БССРаўскі зборнік «Чатырохсотлецце беларускага друку» (датай адліку служыла выданне «Апостала» ў 1525 годзе). Зацішша ў скарыназнаўстве перарвалася бумам 1980 — 90-х гадоў, калі свае культавыя працы выдалі Георгій Галенчанка, Яўген Неміроўскі, Аляксей Каўка, Уладзімір Конан, Юрый Лабынцаў ды іншыя. На круглым стале прагучала прапанова стварыць гістарыяграфічны зборнік накшталт «Яны пісалі пра Скарыну», а таксама адпаведны біябібліяграфічны слоўнік — неабходнасць наспела.

Традыцыйна канферэнцыю арганізоўваюць дзве ўстановы — Цэнтральная навуковая бібліятэка НАН Беларусі і Цэнтр даследаванняў кніжнай культуры навуковага і выдавецкага цэнтра «Навука» Расійскай акадэміі навук. Але сёлета да арганізацыі далучыліся літоўскія кнігазнаўцы з бібліятэкі імя Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук. Літоўская бібліятэка прывезла ў Полацк сваю выстаўку «“Бібліі рускай” Францыска Скарыны — 500 гадоў». Экспазіцыя складаецца з дзевяці стэндаў з унікальнай візуальнай і тэкставай інфармацыяй: пісьменнасць у Вялікім Княстве даскарынавых часоў, асаблівасці біяграфіі і кніг Скарыны, памяць пра Скарыну ў Беларусі, Літве, Чэхіі ў наш час... Рэчавых крыніц на выстаўцы няма, аднак выявы і тэксты самі па сабе ўжо вельмі цікавыя. Напрыклад, можна пабачыць месцы, дзе жыў і працаваў Скарына. Можна параўнаць, якімі сродкамі і праз якія вобразы ўвасабляецца памяць пра Скарыну ў краінах Еўропы... Няма патрэбы доўга расказваць: у хуткім часе выстаўку абяцаюць паказаць у Мінску.

Паліна СКУРКО

Фота прадастаўлена Цэнтральнай навуковай бібліятэкай НАН Беларусі.