Масты памяці

У серыі папулярных выданняў «100 выдатных дзеячаў» выйшлі новыя кнігі: пра Леаніда Маракова, Васіля Быкава, Анатоля Сыса, Адама Станкевіча і Уладзіміра Конана.

Здаецца, пра В. Быкава ў апошняе дзесяцігоддзе столькі пісалі, што ўжо немагчыма стварыць нейкае адметнае бачанне яго жыццёвага і творчага шляху. І сапраўды, аўтар Андрэй Мельнікаў не спрабаваў рабіць вынаходніцтвы ды пайшоў простым шляхам паслядоўнасці фактаў біяграфіі. У кнізе, якая мае падзагаловак «Доўгая дарога да праўды», разглядаюцца не толькі найбольш моцныя і вядомыя творы пісьменніка — тыя, па якіх мы сёння ўяўляем прозу В. Быкава, але і тыя, што не пакінулі значнага следу ў літаратуры.

 «Доўгая дарога дадому» часта сёння называецца галоўнай кнігай В. Быкава. «Таленавіты беларус з неўсвядомленым прароцкім дарам», які «задаў беларусам планку праўду», — так характарызуе А. Мельнікаў пісьменніка і спрабуе паказаць яго творчую эвалюцыю як няпросты шлях да найважнейшай кнігі, да адкрыцця ўласнай праўды — пра сябе, літаратуру, Беларусь і беларусаў. І на гэтым шляху аўтар бачыць шмат лішняга, непатрэбнага, спрэчнага, штучнага… Магчыма, з высновамі А. Мельнікава пагодзяцца не ўсе знаўцы беларускай прозы — у кожнага з нас свая праўда.

Больш цікавай падаецца кніжка А. Мельнікава, прысвечаная Анатолю Сысу з правакацыйным (як і творчае аблічча самаго паэта) падзагалоўкам «Псальмяр эпохі перагною». Тлумачэнне ў назвы простае. «Пра тое, што яго пакаленню беларускіх адраджэнцаў належыць стаць перагноем для наступных», Анатоль Сыс сказаў у адным з інтэрв’ю ў 1988 годзе. Яго імя нязменна адгукаецца болем — як сімвал скалечанага паэтычнага таленту, знявечанага часам, асяроддзем, нарэшце, уласным выбарам... Бясконцая гісторыя, якая паўтараецца штораз менавіта з найбольш адоранымі.

Для тых філфакаўскіх выпускнікоў, хто прыйшоў у літаратурнае асяроддзе ў 2000-х, для каго «Тутэйшыя», «Бум-бам-літ», «ТВЛ» ужо былі гісторыяй і тэмай даследавання, прозвішча Сыс гучала як таемны знак далучанасці да кола абраных, як знак добрага паэтычнага густу. Андрэй Мельнікаў піша пра Сыса па-іншаму — як сябра, непасрэдны ўдзельнік і сведка. У кнізе нязмушана перапляліся факты біяграфіі, вытрымкі з ліставання, вершы, згадкі сяброў-знаёмцаў і штрыхі да характарыстыкі творчага асяроддзя канца 1980-га — пачатку 1990-х. У гэтым стракатым тэксце, дзе творчасць Анатоля Сыса не разглядаецца самотна як тэма асобнай лекцыі, яго вершы чытаюцца крыху па-іншаму. Небяспека ў тым, што некаторыя моманты не кожны чытач здолее ўспрыняць адэкватна: як факт літаратурнага жыцця, а не як пераказ тагачасных плётак і дробязнае выстаўленне рахункаў.

У кнізе Анатоля Астапенкі «Уладзімір Конан. Творца беларускай нацыянальнай ідэі» не стае раскрыцця ўказанай у падзагалоўку тэмы. Біяграфія даследчыка эстэтычнай думкі Беларусі, філосафа, культуролага, літаратуразнаўцы настолькі ярка характарызуе жыццё беларускай навуковай і творчай інтэлігенцыі пэўнага перыяду, што аўтар часта пераносіць акцэнты з постаці У. Конана на асвятленне грамадска-палітычных працэсаў краіны. Гэтак жа, як і ў кнізе Андрэя Вашкевіча «Адам Станкевіч. Прадаўжальнік справы Скарыны і Багушэвіча» вельмі шмат увагі надаецца грамадскаму, рэлігійнаму, культурнаму жыццю пэўнага перыяду гістарычнага развіцця Беларусі. Праўда, многія аспекты дзейнасці А. Станкевіча 1920 — 1940-х гадоў сапраўды патрабуюць шырокага ўвядзення ў кантэкст тагачасных палітычных пературбацый і будуць цікавыя найперш гісторыкам.

Вылучаецца сярод астатніх выданняў серыі кніга Настассі Зелянковай пра Леаніда Маракова. Найперш тым, што герой кнігі пайшоў з жыцця зусім нядаўна — у снежні 2016 года. Усе астатнія постаці, якім каардынатары серыі аддаюць даніну павагі, значна больш аддаленыя ў часе ад сённяшняй Беларусі. Мабыць, прычына асаблівага стаўлення ў тым, што Л. Маракоў так нястомна і самаахвярна будаваў масты памяці паміж мінуўшчынай і будучыняй, што ўрэўшце паклаў у падмурак і ўласнае жыццё. «Чалавек, які не даў беларусам забыць пра свае ахвяры» — гэтак вызначае аўтарка сутнасць жыццёвага шляху Л. Маракова.

Н. Зелянкова пачынае расповед пра самага значнага даследчыка палітычных рэпрэсій на Беларусі з сямейнай гісторыі. Бадай, пра тое, што папулярны ў 1920-х гадах паэт Валеры Маракоў, расстраляны ў 1937-м, быў яго родным дзядзькам, ведаюць усе. Аднак рэпрэсаваны быў і дзед, святар Дзмітрый Маракоў, і бацька Уладзімір, які вярнуўся з лагера цяжкахворым і неўзабаве памёр. Такім чынам, даследаванне тэмы палітычных рэпрэсій было ў першую чаргу справай удакладнення гісторыі ўласнага роду. Хто ведае: калі б трагічныя старонкі не замоўчваліся і юны Леанід, выхаваны, па сутнасці, дзедам Дзмітрыем, даведаўся праўду раней, магчыма, ён стаў бы не студэнтам радыётэхнічнага інстутыта, а гісторыкам і ягоная дарога да ўласнай праўды распачалася б раней? З другога боку, менавіта паспяховая прадпрымальніцкая дзейнасць дазволіла Л. Маракову ў будучыні пазбегнуць шматлікіх фінансавых праблем, з якімі непазбежна сутыкаюцца айчынныя гуманітарыі.

У 1997 годзе да Л. Маракова звярнуліся з просьбай пашукаць у сямейным архіве дакументы, звязаныя з творчасцю дзядзькі Валерыя. І гэта сапраўды быў той сімвалічны момант, які падзяліў жыццё на «да» і «пасля», хаця напачатку яшчэ не даследчык, але толькі сваяк рэпрэсаванага паэта меркаваў, што абмяжуецца выданнем кнігі пра жыццё і творчасць дзядзькі.

У пошуках матэрыялаў Л. Маракоў пачаў працаваць у архівах, бібліятэках, наладжваць сустрэчы са сваякамі рэпрэсаваных і з тымі, хто сам здолеў выжыць і вярнуцца з лагераў. Так пачалася даследчая праца, якой наканавана было стаць справай усяго жыцця, таму гаворка пра Леаніда Маракова непазбежна пераўтвараецца ў гаворку пра палітычныя рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі — тэму агучаную ў нашым грамадстве, аднак па-ранейшаму цяжкую, пакутную і, што самае трагічнае, так да канца і не ўсвядомленую нашчадкамі і катаў, і ахвяраў. Вывучаючы біяграфіі тысяч расстраляных літаратараў, настаўнікаў, медыкаў, святароў, інжынераў, землеўласнікаў, Л. Маракоў прыйшоў да безвыходна-скрушнай высновы: мы не дзеці лепшых, мы — дзеці горшых, бо лепшых знішчылі. Яшчэ наперадзе асэнсаванне таго, што акрамя гістарычнадакументальнай праўды, зрэшты, не такой ужо і далёкай нашай мінуўшчыны, у даследаваннях Л. Маракова — праўда і пра сучаснасць, пра вытокі многіх сённяшніх праблем у розных галінах навукі, грамадскай і культурнай дзейнасці.

 Даследчыцкая цікавасць і сляды архіўных дакументаў прывялі Л. Маракова і да вывучэння мінскай геаграфіі. Так з’явіўся энцыклапедычны даведнік у дзвюх кнігах «Галоўная вуліца Мінска. 1880 — 1940» (2012, 2014 гг.). Гэта не звычайнае краязнаўчае даследаванне: праз змены шыльдаў, нумарацыі, планаў забудовы паказваецца, па сутнасці, гісторыя беларускай сталіцы і яе жыхароў, лёсы якіх складваліся трагічна ў выніку метадаў вырашэння адвечнага «кватэрнага пытання». І зноў жа — «мост» у сучаснасць: ці многа назбіраецца сёння карэнных мінчукоў?

У сваіх кнігах Л. Маракоў звяртаўся да асвятлення аспектаў, якія многія лічылі спрэчнымі ў маральна-этычным плане: публікацыя звестак пра тых, хто непасрэдна браў удзел у расстрэлах, пра літаратурных кансультантаў НКУС, а таксама падрабязнае апісанне метадаў правядзення допытаў з указаннем прозвішча следчага. Чытаць гэта амаль немагчыма — якое ўнутранае супрацьдзеянне даводзіцца пераадольваць... І ў гэтым таксама адна з псіхалагічных складанасцяў тэмы палітычных рэпрэсій, якая з узроўню асабістага ўспрымання канкрэтнай асобы пераходзіць урэшце на ўзровень успрымання народам, грамадствам. Л. Маракоў так настойліва і паслядоўна, з такім непахісным імкненнем да дакладна задакументаванай праўды вяртаў беларусам памяць пра ахвяраў, а мы ад гэтай праўды дыстанцуемся, абмяжоўваемся агульнымі звесткамі, бо яна, зрэшты, нам, сённяшнім беларусам, непатрэбная. Законы псіхалогіі: каб перажыць найвялікшы боль, трэба закансерваваць яго ў глыбінях падсвядомасці. І працягваць жыць далей так, нібыта нічога не адбылося. Будаваць новыя міфічныя палацы ў новай міфічнай рэальнасці. Колькі разоў беларусы гэта рабілі?

Сціплая кніжачка Настассі Зелянковай пра Леаніда Маракова, выдадзеная ў серыі «100 выдатных дзеячаў», — першае слова павагі. Засталіся падрыхтаваныя, але нявыдадзеныя кнігі даследчыка. Уважлівага прачытання заслугоўваюць і яго мастацкія творы. Застаецца спадзеў, што прастора ўдзячнай памяці будзе шырыцца.

Жана КАПУСТА