Космас, філасофія і навука растання

Калі новыя тэмы з’яўляюцца, але старыя не сыходзяць у нябыт — вось ён, поспех. Выказвацца пра тое, што хвалюе суайчыннікаў сёння, заўсёды было станоўчай рысай беларускіх дакументалістаў: нягледзячы на тое, ці вечная тэма, ці зусім нядаўні трэнд. Сёлета студыя «Летапіс» (у штаце якой — усяго 5 рэжысёраў) ужо паспела ўзрадаваць прыхільнікаў дакументалістыкі, паказаўшы «Першадрука», але далей — болей.

Пустыя месцы

Усё пачынаецца з руйнавання быццам бы будынка, а на самай справе гледача чакае ліквідацыя зусім іншага плана. Рэжысёр Юрый Цімафееў у стужцы «Агмень» узняў праблему, якая хоць ужо і гучала з вялікага экрана (напрыклад, фільм «Ты сюды больш не вернешся» Дзмітрыя Махамета), але застаецца такой жа балючай і актуальнай. Што будзе з вёскай, якая набірае хуткія смяротныя тэмпы? Здымаўся «Агмень» у вёсцы Лактышы Ганцавіцкага раёна, побач з малой радзімай Юрыя Цімафеева. Магчыма, таму кіно і атрымалася вельмі шчырым і блізкім — з-за адчування мясцін, дзе праводзіў дзяцінства рэжысёр.

Лактышы на экране выглядаюць нібы замена бязлюднай Прыпяці — пустэча і шэрасць будынін, але не без яркіх колераў, што нагадваюць пра колішняе жыццё. Сёння ж у вёсцы нават школы ўласнай няма, таму некалькім дзеткам даводзіцца вучыцца ў суседнім пасёлку. А на месцы школы жыхары стварылі штосьці накшталт клуба — адзінай мясціны, дзе можна бавіць час у аддаленні ад цывілізацыі. Юрый Цімафееў знайшоў для свайго фільма трапнага героя, нават антыгероя ў дадзеным выпадку: ён хоць і падзяляе меркаванне пра смерць вёскі, але працягвае ўносіць у павольнае жыццё хоць нейкія зрухі. Напрыклад, арганізаваў у былой школе «пакой прапаганды здаровага ладу жыцця» згодна з шыльдай на дзвярах, а згодна са зместам пакоя — музей шкляных бутэлек.

У гэтым пакоі раз-пораз ладзяцца лекцыі пра шкоду алкаголю. Вясковы клуб з канцэртамі і мясцовымі спектаклямі, святкаванне Калядаў і паходы на рыбалку — такое жыццё ў Лактышах. Цімафееў адзначае, што здымалі фільм амаль шэсць месяцаў, здымачны працэс не зацягвалі, бо жыццё ў вёсцы заўсёды аднолькавае. І сапраўды, так лічаць нават самі героі і прыкмячаюць, што ўсе з’язджаюць, знік дзіцячы смех. Як бы жудасна гэта ні гучала, але паступова знікае і смех дарослых. За амаль паўгода здымак у Лактышах было шэсць пахаванняў, распавядае рэжысёр: «Тэма натуры, што сыходзіць, мяне заўжды цікавіла — я даўно ў ёй, гэта заўважна па маіх мінулых фільмах. І тут я планаваў зняць камедыю, але не мог прайсці міма такой сітуацыі, калі за кароткі тэрмін здымак не стала столькіх людзей. Таму атрымалася нешта кшталту трагікамедыі».

Яшчэ больш трагічнасці ў фільм дадаў сам Цімафееў: адзін з нямногіх пастановачных эпізодаў быццам крычыць гледачу, што вёска памірае. Рэжысёр вырашыў зрабіць рэканструкцыю фатаграфіі, створанай больш за паўстагоддзя таму: на фоне царквы сядзелі 20 маладых жыхароў Лактышоў. Цяпер на школь- ным фота з гэтага сюжэта засталіся толькі тры чалавекі, няма на фоне і царквы. Але разам з гэтай драматычнасцю стужка прасякнута святлом, некаторыя кадры быццам залітыя сонцам. Цімафееў тлумачыць такі падыход да здымкі тым, што гэта абстрагаванне, погляд на рэальнасць збоку, а не знутры. Хоць атрымалася не абстракцыя, а кіно з канкрэтным, вельмі моцным мэсэджам, улічваючы, што фільм зрэжысіравала жыццё, а ролі ў ім выканалі звычайныя людзі.

Няёмкія пытанні

Праблему смерці, але ўжо чалавечай, працягнула ў сваім фільме Галіна Адамовіч. Для гераіні стужкі «Чужое і сваё» Ганны Гарчаковай смерць — не пусты гук, а з’ява, з якой яна сутыкаецца ледзьве не штодня, бо працуе дырэктарам дзіцячага хоспіса. Менавіта таму і атрымалася кіно сур’ёзнае, вельмі трагічнае, але ўсё ж жыццесцвярджальнае, бо хто, калі не Гарчакова, ведае, як сумяшчаць два гэтыя супрацьлеглыя тэрміны. Галіна Адамовіч падзялілася гісторыяй, як яна прыйшла ў хоспіс, каб пазнаёміцца з будучай гераіняй свайго кіно: дырэктар хоспіса пачала размаўляць з рэжысёрам пра завушніцы, замежныя краіны, але толькі не пра хваробу: яна вельмі любіць жыццё, што бачна і ў карціне. Але ж не забываецца пытацца ў кожнага, з кім сустракаецца: «А як ты хочаш памерці?»

«Чужое і сваё» — гэта чарговая (на падобную тэму на «Беларусьфільме» ў 1993 годзе знятая стужка «Імгненні радасці» Басава) кінематаграфічная спроба навучыць гледача задаваць сабе няёмкія пытанні, шукаць адказы на іх і задумацца пра фінал. Недарэмна Адамовіч адразу папярэджвае публіку падрыхтавацца маральна і фізічна, бо наперадзе чакае вельмі складанае падарожжа: «Чаму я вырашыла здымаць? Тэма вельмі добрая, а гераіня — сапраўдны герой, асабліва для дакументальнага кіно. Тэма неверагодная, бо тут ты задаешся пытаннямі жыцця і смерці, якія датычацца кожнага з нас. Менавіта таму фільм і назвалі «Чужое і сваё», бо калі з кімсьці здараецца нейкая гісторыя, усё роўна мы пачынаем праецыраваць яе на сябе».

Як заўважаў Талстой, чалавечае няшчасце вельмі рознае. Гісторыі абсалютна супрацьлеглых людзей, абсалютна розных хвароб і характараў доўга не складаліся ў Адамовіч у пазл — хацелася распавесці пра хоспіс, пра людзей і іх справу, пра эмоцыі і пачуцці. Словам, спрабавала ўмясціць у 40-хвілінны фільм цэлы сусвет, які ў выніку не разваліўся б на аскепкі. Гісторыі плаўна пераходзяць адна ў другую, чырвонай ніткай праз стужку праходзіць лінія жыцця самой Ганны Гарчаковай, якая кожны год піша завяшчанне (каб прааналізаваць сябе і паразмаўляць з сабой пра смерць), а шэраму адлюстраванню рэалій існавання хоспіса надае яркіх фарбаў гераіня-мастачка Ганна Балаш, якая размалёўвае сцены будыніны ў колеры раю.

Як прызнаецца рэжысёр, яна плакала на працягу амаль усіх здымак (а гэта 8 месяцаў), і медсястра ацвярозіла яе тым, што слёзы тут нікому не патрэбныя. І сапраўды, калі верыць відэашэрагу, бацькі хворых дзяцей перасталі ліць слёзы ўжо даўно, як і задаваць пытанне «за што?», як і ўспрымаць сітуацыю як пакаранне. У «Чужым і сваім» слабасці няма наогул — ад першага і да апошняга героі, якія часам нават рухацца не могуць, вядуць барацьбу з жорсткім навакольным светам, цягнуцца да таго, хто прымае іх, і выціраюць слёзы слабейшым за іх бацькам. Натуральна як на фронце. Як не бывае плюса без мінуса, так і жыцця — без смерці. Пра гэта Адамовіч таксама распавяла, нават паказала, без аніякай жорсткасці і страху, маўкліва і празрыста, каб глядач зразумеў, што трэба быць асцярожным да чужога гора. Яшчэ адным важным пастулатам рэжысёра стала і праблема сацыялізацыі: ці гатовае наша грамадства прыняць асаблівых людзей, ставіцца да іх з павагай, а не са спачуваннем? Адказы варта шукаць…

Паказчыкі любові

У Віктара Аслюка заўсёды атрымлівалася паказаць космас мясцін і людзей. У кожным з фільмаў гэтага рэжысёра бачыцца не толькі свая філасофія, але і ўласны мікрасусвет унутры Беларусі. Сусвет паэтычны ён паспрабаваў паказаць у фільме з даволі прамалінейнай назвай «Янка Купала». Але кіно атрымалася не зусім звычайнае — наўрад ці такім мы прывыклі бачыць стужкі пра выбітных дзеячаў беларускай культуры.

Справа ў тым, што самога паэта ў фільме быццам і няма — вось дыпламаты, паслы розных краін у Беларусі чытаюць яго вершы: хтосьці — на сваёй роднай мове, а хтосьці — на беларускай; а вось дзеці катаюцца на роварах і дакладна не ведаюць, хто ж такі Янка Купала. Віктар Аслюк вырашыў пайсці шляхам не больш простым ці больш складаным, а проста іншым: па-першае, зрабіць так, каб пра Купалу гаварыў не ён сам, а людзі, да паэзіі не датычныя; а па-другое, падштурхнуць гледача да разваг пра больш метафізічныя рэчы, чым вершы, кшталту ўсведамлення сябе беларусам.

А як гучыць Купала на кітайскай мове? Ці ўплывае менталітэт іншаземца на эмацыянальны мэсэдж вершаў Купалы? Звяртаннем да замежнага Аслюк спрабуе падкрэсліць блізкасць, беларускасць паэта, якога нават на чужой мове ні з кім не пераблытаеш. Але ў фільме надта мала вясёлкавых колераў. Вось вясковыя хлопцы, у якіх рэжысёр пытаецца пра Купалу і атрымлівае адказ, што «ў школьнай праграме да яго яшчэ не дайшлі». З аднаго боку — дыпламаты, а з другога — хлопцы, і ці з’яўляюцца першыя паказчыкам усенароднай любові да Янкі Купалы?

Любоў гэтую ў народзе і трэба шукаць, так і зрабіў рэжысёр. Вяскоўцы, вядома, саромеліся, вершаў не памяталі, але з пачуццём адказнасці перад Песняром казалі ў адзін голас, што «ў жыцці працоўнаму чалавеку без паэзіі жыць нельга». Ды і задаваліся пытаннем, дзе ж узгадаць вершы (хоць на вёсцы часам спяваюць «Явар з калінаю»)? Па тэлебачанні іх няма, там наогул усё на рускай мове. Аслюк не паказаў Купалу, не дазволіў героям распавядаць пра яго заслугі і ўнёсак, нават даў ім магчымасць падацца крыху разгубленымі: хлопец на школьным уроку спяваў «Спадчыну» і забыўся тэкст. Рэакцыя Купалы на гэта была роўна такой жа, як і рэакцыя аднакласнікаў: ён усміхнуўся ўскрайкам вуснаў, нібы спачуваючы гарэзе… А адкуль Купалава ўсмешка? Гэта заслугоўвае асобных слоў, бо ў Віктара Аслюка атрымалася знайсці каштоўныя кадры дарэвалюцыйнай хронікі: тут і верш «А хто там ідзе?», кадры, знятыя ў Бранскай вобласці, беларускія тыпажы і, канечне, Купалава ўсмешка. Апошняя, дарэчы, выклікае ў гледача жывую і вельмі яркую рэакцыю.

Рэдактар студыі «Летапіс» Уладзімір Мароз адзначае, што «Аслюк стварыў такое кіно, якое абуджае думкі пра нашу жорсткую рэальнасць у становішчы з мовай і літаратурай, недасведчанасць людзей у гэтых пытаннях. У гэтым сэнсе стужка вельмі карысная, яе можна нават назваць публіцыстычнай і, безумоўна, зробленай па-майстэрску». Але самога Янку Купалу ў фільме знайсці будзе складана: ён няўлоўны, празрысты, нават эфемерны, а вось беларускіх рэалій на экране дастаткова.

Штогод беларускія дакументалісты ставяць сабе ўсё больш складаныя задачы: адыходзіць ад звыклых прыёмаў, шукаць незвычайных герояў, здзіўляць новымі задумамі. Адзінае пытанне — для каго старацца? Кінематаграфісты ўвесь час у пошуку і чаканні не толькі ідэй фільмаў, але і ўдумлівага гледача, які зможа ацаніць іх намаганні.