Размова пра(з) плёнку: Аксана Эйхарт пра «Летапіс»

Часам кіно бывае нечым значна большым за плёнку: гэта чыесьці ўспаміны, задумы, нават жыццё. Самае цікавае: здараецца, што ў фільмах яшчэ больш жыццёвасці, чым у самім жыцці, асабліва ў стужках дакументальных. Тут не будзе гіперрэальнасці, перабольшванняў ці выдумак — толькі канцэнтраванае чалавечае жыццё. Такая і беларуская кінадакументалістыка ў лепшых яе праяўленнях. Але гэта яшчэ і сваеасаблівыя «дакументы» ў кінавобразах. Іх працягваюць ствараць і сёння. Як гэта адбываецца, якое новае неігравое кіно мы ўбачым на экранах і якімі былі лепшыя ў айчыннай дакументалістыцы, распавяла дырэктар студыі «Летапіс» Нацыянальнай кінастудыі «Беларусьфільм» Аксана Эйхарт.

— Аксана Валянцінаўна, на ваш асабісты погляд, чаму дакументальнае кіно — важнае?

 — Важнасць у самой назве студы. «Летапіс» — вельмі дакладнае слова. У любой краіне студыя дакументальных фільмаў павінна выконваць задачу фіксацыі часу, і гэта можна рабіць па-рознаму. Напрыклад, праз здымкі падзей, партрэты людзей, вядомых і невядомых, але вельмі важных. Я вяду да таго, што любая дакументальная стужка становіцца вобразным увасабленнем нашага часу, бо фіксацыя сённяшняга дня — не проста важная, але і цікавая. Гэта і раней было неабходным — узгадайце, нават у часы вайны здымалі хроніку.

Часам фіксацыя атрымліваецца высокамастацкай, і гэта выліваецца ў аўтарскае кіно з фестывальным жыццём, а часам і не атрымліваецца, як у любой творчасці, бо гэта тонкая матэрыя. Нягледзячы на ўсе складанасці, якія ёсць у студыі, я пераканана, што рэжысёр тут можа дазволіць сабе многае: працаваць з тэрмінамі вытворчасці (мы абмеркавалі з Міністэрствам культуры важнасць прыпынення здымак, а затым іх працягу), выкарыстоўваць тэхніку (сучаснае абсталяванне кшталту квадракоптараў і стэдзікамаў), незалежна ад памеру фінансавання, выязджаць у камандзіроўкі, калі таго патрабуе стужка. Рэжысёру важна засяродзіцца, бо калі ён дакладна ведае, чаго хоча, ад чаго можна пазбавіцца, а што неабходна, аўтарскую стужку можна стварыць.

— Чаму гледачы сёння не разумеюць гэтай важнасці і звыкла глядзяць ігравое кіно?

— Наш глядач не вельмі хоча напружвацца пасля працы, часам я і сама такая. Калі па тэлебачанні ідзе класіка, я ведаю, што трэба яе паглядзець, але ў той жа час вельмі хочацца чагосьці лёгкага, без паглыблення ў сюжэт, бо ўсё ж фільмы вартыя трэба глядзець у кінатэатрах. Тым не менш чалавек павінен быць нагледжаным, каб умець адрозніць добрае ад дрэннага. І чым больш глядзець добрага кіно, тым лепшы будзе густ у нашага гледача і тым больш яму будзе хацецца паглядзець штосьці вартае.

Трэба мець і нейкую агульную культуру, каб аўдыторыя глядзела «Мяжу Нарвілішак» Дзмітрыя Махамета і разумела, што гэта кіно не пра алкаголікаў і іх разважанні, а, як сказала Галіна Адамовіч, «пасланне ў космас». На жаль, не многія ў нашай краіне могуць такое ацаніць, і гэта праблема, бо майстроў кінематографа хапае, але не хапае тых, хто можа іх справу палічыць вартай. З гледачом трэба працаваць, сустракацца і паказваць яму фільмы — менавіта ў гэтым выратаванне нашага кіно і стымул для працы рэжысёраў.

— Магчыма, справа ў тым, што наогул нацыянальнае кіно не выклікае цікавасці ў айчыннага гледача, але ў іншых краінах назіраецца адваротная сітуацыя...

— Так, я чула гісторыю, калі ў адным з куткоў Расіі, дзесьці за Палярным кругам, пачалі здымаць кіно, прычым незвычайным спосабам, як калісьці пачыналі ў Каліфорніі: і рэжысёрам, і аператарам, і сцэнарыстам мог быць адзін чалавек, а акцёрамі — яго сям’я ці знаёмыя. І іх фільмамі зацікавіліся ў пракаце, глядач пайшоў у кінатэатры. На грошы, якія атрымалі ініцыятары з паказаў, нанялі прафесійных кінематаграфістаў, набылі абсталяванне, словам, як у Галівудзе. Зараз яны пабудавалі ўласныя маленькія кінатэатры і паказваюць свае фільмы, нават супрацоўнічаюць з Фондам кіно. А ў чым поспех? У тым, што кіно пра іх саміх, бо ніхто больш такога здымаць не будзе, і для гледача — гэта падарунак. Чаму ў нас няма такога, пакуль незразумела. Думаю, трэба быць бліжэй да гледача.

— У беларускіх стужках рэжысёры гавораць пра нас? Што зараз здымаецца на «Летапісе»?

 — Зараз у вытворчасці знаходзіцца 12 стужак, улічваючы, што ўжо 7 фільмаў мы сёлета здалі. Рэжысёры працуюць над поўнаметражным кіно: «Чалавек з фотаапаратам» Вольгі Дашук і «Беларуская Атлантыда» Віктара Аслюка будуць гатовы ў канцы года. Таксама мы здымаем цыкл фільмаў пра намінантаў на Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь у галіне культуры, у якім будзе 8 стужак, спрабуем расказаць і пра людзей, і пра іх дасягненні. Наогул праца над гэтым цыклам вельмі сімвалічная, бо мастацкі кіраўнік праекта народны артыст Анатоль Алай сам быў намінантам на гэтую прэмію. Яшчэ здымаецца стужка пра Нацыянальны архіў Беларусі: тэма, здавалася б, не гучыць узрушальна, але здымачная група з’ездзіла ў архіў і зразумела, што праз дакументы, якія там захоўваюцца, можна распавесці шмат цікавых гісторый. Думаю, што дакументальнае кіно павінна захаваць для нашчадкаў атмасферу, тое, што ёсць у паветры, каб глядач мог гэта адчуць нават праз шмат гадоў. Спадзяюся, праз нашы фільмы гэта атрымаецца.

 — Ці вялікі ў студыі штат?

— Да нядаўняга часу было пяць рэжысёраў — Віктар Аслюк, Галіна Адамовіч, Вольга Дашук, Юрый Цімафееў і Яўген Сяцько. Нядаўна ў штат залічылі Ігара Чышчэню, які, дарэчы, запускае стужку пра дзіцячага пісьменніка Міхася Пазнякова. Рэжысёраў у нас няшмат, і ўсе яны вельмі розныя, творчыя, заўсёды ў пошуках. Працуюць у нас і пазаштатныя рэжысёры, калі ў іх ёсць цікавыя праекты.

— Рэжысёры часта выказваюцца ў кіно на тэмы, якія прыдумалі не яны самі? І ў якіх выпадках можна зняць уласную стужку?

— Ідэальны варыянт, калі рэжысёр да такой ступені пераканаўчы ў тым, што ён хоча зняць, што можа пераканаць у гэтым і міністэрства. Але, шчыра кажучы, не заўсёды так бывае. У нас зараз ёсць некалькі ідэй, якія мы б вельмі хацелі рэалізаваць, але ў міністэрстве адклалі іх на потым, хоць рэжысёры працягваюць над імі працаваць. Мы спрабуем размаўляць, пераконваць сцэнарыямі і сінопсісамі, даносіць, што гэта неабходна.

— Зразумела, што колькасць фільмаў залежыць ад фінансавання, як студыя яго шукае?

 — Мы ў бесперапынных пошуках, спрабуем знаходзіць варыянты сумеснай вытворчасці, але гэта зрабіць складана. Асноўная частка — грошы, якія выдаткоўвае Міністэрства культуры, і апошнія 5 гадоў гэтыя сродкі не даюць у такой колькасці, каб мы маглі павялічыць аб’ём фільмаў. Вытворчасць вельмі дарагая, і калі астатнія віды мастацтва не такія выдаткоўныя, то ў нас за кожны крок трэба плаціць, я ўжо не кажу пра тэхнічнае абсталяванне. Цяжкасці ў нас ёсць, але дзяржава разумее значнасць дакументальнага кіно, таму сродкі выдаткоўваюцца. Праўда, грошы вылучаюцца на конкурснай аснове, а конкурсы праводзяцца нерэгулярна. Зараз мы працуем па выніках мінулагодняга конкурсу, хутка плануем зрабіць паказ знятых стужак.

— Год назад узнімалася пытанне наконт будучыні студыі...

— Так, але ў наступным годзе «Летапіс» адзначыць 50-гадовы юбілей. Нас хацелі аб’яднаць з іншымі студыямі «Беларусьфільма». Справа ў тым, што ў кожнага з відаў кіно свая спецыфіка, і аб’яднаць іх проста немагчыма. Дакументальнае кіно магло б аказацца за бортам. Але пытанне вырашылася ў наш бок пасля таго, як мы растлумачылі міністэрству немэтазгоднасць такога аб’яднання. Пасля ў нас не было заказаў, бо конкурс кінапраектаў не аб’яўлялі. Рэжысёры стаялі ў прастоі, а кожны прастой — гэта чалавек, які пачынае шукаць іншыя магчымасці працаваць і выключаецца са студыйнага працэсу на «Летапісе». Сітуацыя была няпэўная, але конкурс нарэшце правялі. Усе рэжысёры цяпер занятыя, у іх шмат тэм і жадання працаваць, хоць, вядома, цяперашні аб’ём работы не параўнаць з тым, што быў на «Летапісе» нават 10 гадоў назад, калі ў нас было шмат розных стужак. Сёння мы не можам дазволіць сабе ахопліваць настолькі многа тэм.

— Задумваліся аб тым, як вярнуць лепшыя гады студыі?

 — Мы вельмі гэтага хочам, у нас шмат планаў. Хочацца рухацца ў новым кірунку, штосьці дадаваць. Напрыклад, каб было аўтарскае кіно для фестываляў і навукова-папулярныя стужкі, якія можна было б прадаваць. У нас зусім не задзейнічаны такі від, як «Кіналетапіс», а раней ён быў вельмі папулярны. Напрыклад, мы маглі б зняць стужку пра будаўніцтва АЭС ад першага да апошняга дня, і такіх падзей у краіне вельмі многа. Зараз мы атрымліваем фінансаванне на пэўны тэрмін здымак, а хацелася б здымаць і нешта пазапланавае: я прыхільніца таго, каб мы стваралі і летапісныя матэрыялы, а не толькі кінафільмы. У Расіі ўжо зразумелі важнасць такіх здымак і зрабілі іх асобнай катэгорыяй. Нам кажуць, што стужкі неакупныя, але мы маглі б вяртаць грошы часткова, каб кіно дзесьці дэманстравалася, зараз нават на YouTube можна атрымліваць грошы.

— Дарэчы, пра YouTube. У архівах студыі захоўваецца шмат выдатных фільмаў, не збіраецеся выкласці іх на свой канал?

— Так, у архіве студыі знаходзіцца шмат стужак не проста добрых, а тых, якія праславілі «Летапіс». Ёсць размовы пра тое, каб зрабіць іх лічбавыя версіі і данесці да сучаснага гледача. Але алічбаваць фільмы — вельмі доўгі і дарагі працэс. (Хоць у выніку рэканструкцыі кінастудыі тут з’явіцца неабходнае абсталяванне, і гэта палепшыць сітуацыю.) Мы зацікаўленыя ў тым, каб гэтыя стужкі пасля паказвалі, і вельмі хацелася б, каб гэта рабілася на рэгулярнай аснове. Я ўзгадваю сваё навучанне ў ВГІКу, тады мы хадзілі ў кінатэатры, дзе паказвалі менавіта такое кіно, над якім трэба паразважаць. Мне б хацелася ўбачыць штосьці падобнае ў Мінску, хоць бы ў межах аднаго праекта з неігравым кіно.

— А што наконт маладых кінематаграфістаў? Супрацоўнічаеце з імі?

— Мы запрашаем студэнтаў з Акадэміі мастацтваў працаваць з намі. Некаторым я тэлефанавала сама, мы пітчынгавалі іх праекты, але гэта такі доўгі працэс, што некаторыя студэнты не вытрымлівалі і здымалі свае фільмы за іншыя сродкі. А з некаторымі супрацоўніцтва атрымалася: вельмі добрае кіно зняла малады кінематаграфіст Марыя Курачова пра абрад «Чырачка», нядаўна Дар’я Юркевіч падала заяўку на свой праект. Я сачу за маладымі рэжысёрамі, усе нашы супрацоўнікі цікавяцца тым, хто і што стварае, знаёмяцца з аўтарамі. Я ведаю і пра тое, што здымаюць незалежныя кінематаграфісты, і ў мяне няма такога меркавання, што яны павінны быць самі па сабе. Калі я заўважаю талент, то з задавальненнем магу прапанаваць супрацоўніцтва. Мне хацелася б, каб усе дакументалісты былі разам. Шмат новых работ бачу і на «Лістападзе», вельмі цікава глядзець праграму з іншых краін — можна прасачыць, куды ідзе кіно, да чаго трэба імкнуцца і як выкарыстаць гэта ў нашых умовах.

 — Маладыя здымаюць кіно нефарматнае, ці зразумее гэта глядач?

— Тая ж Дар’я Юркевіч ужо здымала на «Беларусьфільме» кіно «Максім і Дар’я» пра Максіма Багдановіча і сябе. Тады гэты фільм не зразумелі, бо чакалі біяграфіі, храналогіі, а атрымалася кіно пра сучасную дзяўчыну, якая жыве ў іншай краіне, а ў яе галаве ўсплываюць вершы Багдановіча і думкі пра яго. Чамусьці ўсе чакаюць ад фільмаў пра асоб біяграфічных звестак, але я гэтага не разумею. Такое можна прачытаць у кнігах, а вось успрыманне чалавекам іншай асобы дарагога варта. Тое ж самае адбылося з фільмам Аслюка пра Янку Купалу: сюжэт павярнуўся зусім у іншы бок, і там ёсць адна вельмі каштоўная для дакументальнага кіно рэч — рэакцыя жывога чалавека, «бачанне» душы.

— Вы працуеце на студыі ўжо даўно, таму лепш за ўсіх ведаеце, што з беларускай дакументалістыкі абавязкова трэба паглядзець...

— Так, я была дырэктарам карцін, і нават зараз магу дакладна сказаць, што фільм — маленькае жыццё. Я вельмі любіла момант пачатку, калі падпісвала запуск стужкі, кожнае кіно было новай надзеяй, таму я кожную стужку люблю. У апошні час я чамусьці часта пачала ўзгадваць фільм «Гудзёлка» Адольфа Канеўскага. Гэта гісторыя пра пажылую пару, якая жыве на хутары. Здавалася б, паказваліся звычайныя для вёскі рэчы: бабуля даглядае жывёлу, а дзядуля-самавучка стварае музычныя інструменты, за якімі ў філармоніі была чарга. І гэты цыкл жыцця, кругаварот падзей рэжысёр вельмі ўмела закрывае. Чымсьці гэтая стужка нагадвае фільм Аслюка «Кола» — вось тваё жыццё…

Стужка Галіны Адамовіч «Божа мой» вельмі каштоўная для мяне. Яна атрымала галоўны прыз на фестывалі ў Карлавых Варах. Гэта было падзеяй. Тут таксама тэма творчасці і жыцця: старая жанчына з вачыма маладой дзяўчыны стварае скульптуры з цэменту. Мне б хацелася такіх моцных аўтарскіх фільмаў.

Маргарыта ДЗЯХЦЯР