Князь-ваўкалак у дэкарацыях старажытнага замка

Калі ў мастацкай літаратуры цяпер пераважна мае значэнне не тое, пра што пісаць, а тое, як пісаць, то ў літаратурнай крытыцы, мабыць, таксама мусяць змяняцца ракурсы: ацэньваць не тое, як напісана, а тое, як увасоблена аўтарская задума і як яна трансфармуецца на дарозе (паўдарозе) да чытача. «Князь-ваўкалак» Максіма Кутузава (Мінск, «Галіяфы», 2017) анансаваны як прыгодніцка-гістарычны раман, і калі мы будзем ацэньваць яго паводле стылю і зместу, то мусім найперш адзначыць, што гэты твор не выпадае назваць ані раманам, ані гістарычным.

Умоўна-схематычнае еўрапейскае сярэднявечнае княства (нехта будзе спрабаваць суадносіць з Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім, што заканамерна ў беларускім кантэксце); намінальныя героі — князь, яго каханкі, ваявода, кашталян, блазан і кіраўнікі суседніх дзяржаў — кароль, імператар. Намінальныя, бо аніяк не раскрываюцца ў дзеянні, а толькі ў размовах і ўнутраных маналогах. Тут сапраўды можна весці гаворку пра тое, што выяўленне ўчынкаў замяняецца іх пераказваннем.

Аповед у творы вядзецца ад першай асобы, князь-ваўкалак водзіць чытача патаемнымі хадамі старажытных замкаў, успамінаў дзяцінства і сваіх жаданняў. Аднак як што вялікі князь размаўляе голасам сучаснага маладога чалавека, карыстаецца лексікай і сінтаксічнымі канструкцыямі канца ХХ стагоддзя, то ў яго вялікакняскую аўтэнтычнасць паверыць немагчыма. У творы няма гістарычнасці ні на ўзроўні выяўлення побыту, ні на ўзроўні стылізацыі маўлення. Але займальны прыгодніцкі сюжэт, безумоўна, ёсць.

І вось цяпер вяртаемся да меркавання, выказанага ў пачатку артыкула. Часы росквіту беларускай гістарычнай прозы засталіся ў тым літаратурным перыядзе (1960 — 1990), які меў адпаведную грамадска-культурную абумоўленасць. Мы маем багата выдатных твораў з паслядоўнай і дакладанай рэканструкцыяй гістарычнага кантэксту, дзе героі апранаюцца толькі ў тое, вячэраюць толькі тым і размаўляюць толькі так, як гэта было магчыма ці то ў ХІІ, ці то ў ХVІ стагоддзях (У. Арлоў, В. Іпатава, В. Чаропка, Л. Дайнека, А. Ждан, А. Наварыч, Л. Рублеўская…). Вядома, усё пачалося з Уладзіміра Караткевіча. Для многіх беларускіх пісьменнікаў (у тым ліку і для Максіма Кутузава) беларуская гісторыя і сёння пачынаецца з «Каласоў пад сярпом тваім» і «Сівой легенды».

Сёння, магчыма, і няма патрэбы апісваць княскія кунтушы, дзе будуць правільна ўказаны спалучэнне колераў і даўжыня рукавоў. Шлях да сэрца новага пакалення чытачоў, узгадаванага на шматлікіх працягах тэлесерыяла «Гульні стальцоў», — найперш займальнасць, з ім трэба гуляцца, як з малым дзіцем: любая высокая, у тым ліку і патрыятычная, ідэя можа быць успрынятая, калі не перабольшыць з дыдактызмам, калі найперш гэта будзе цікава само па сабе, а не праз сваю выхаваўчую актуальнасць. І з гэтага гледзішча «Князь-ваўкалак» трапляе, як той казаў, у дзясятку. Змест твора не перагружаны ані залішнімі дэталямі, ані найменшым выхаваўчым пафасам.

Падтэкстава-іранічнае асэнсаванне класічнай легенды пра ваўкалака — аргумент на карысць вызначэння «рамандэкарацыя». Прынамсі, менавіта так можа ўспрымацца сцэна, у якой князьваўкалак на просьбу сяброў дзяцінства, схаваўшыся «ў бліжэйшых кустах», прымае аблічча ваўка. Таемнае дзейства пераўтвараецца ў наіўную дзіцячую забаўку, і калі ўсё-ткі іронія тут аўтарам не прадугледжвалася, то гэта адзін з самых няўдалых эпізодаў твора.

Героі ў творы дзейнічаюць як акцёры на сцэне тэатра: прымаючы ўмоўнасць дзеяння, у мінімалістычным схематызме дэкарацый. Калі на тэатральнай сцэне глядач бачыць абрысы старажытнага замка, ён разумее, што гэта дэкарацыя. Калі ўспрымаць стыль твора Максіма Кутузава менавіта так, калі назваць яго раманам-дэкарацыяй (а не гістарычным раманам), то выяўленне аўтарскай ідэі займее надзвычай арыгінальнае ўвасабленне. Розніца паміж гістарычным творам і творам з гістарычнымі дэкарацыямі такая ж, як паміж гістарычным фільмам і касцюмаваным. Аўтар перасоўвае герояў па сюжэце, як шахматыст фігуры па дошцы: іх несамастойнасць адчуваецца, іх дзеянні тлумачацца не ўнутранай логікай развіцця характараў, а жаданнем аўтара павярнуць сюжэт у той ці іншы бок. Калі такой і была задума, то гэта не ёсць хібай.

Жана КАПУСТА

Кніга прадастаўлена кнігарняй «Галіяфы».