Вы тут

Страчаны сын металурга №1


Сына таленавітага кіраўніка Якава Гугеля, які стаяў ля вытокаў стварэння металургічных гігантаў «Магніткі», «Азоўсталь», Марыупальскага наватрубнага завода імя В.У. Куйбышава, адзінага з прамысловых генералаў, які тройчы пабыў на пасадзе дырэктара, будуць шукаць у ваенных архівах паплечнікі бацькі. І не знойдуць. Уладзімір Гугель сціпла прапрацаваў усё жыццё зборшчыкам радыёпрыёмнікаў «Мінск Р-7» на заводзе «Гарызонт». У рамках праекта «Пяты паверх» — аповед пра трагічны лёс бацькі і сына...


Некалькі гадоў таму, бавячы час у чаканні аднаго з дырэктараў буйнога прамысловага прадпрыемства ў Мінску, я гартаў перыядычныя выданні, якія знаходзіліся на кніжнай паліцы ў яго кабінеце. У рукі трапіла досыць аб'ёмная кніга, якая выйшла да пяцідзесяцігоддзя Перамогі: «Горизонтовцы — защитники Отечества». У той час яшчэ шматлікія ветэраны былі жывыя, і гэта быў свайго роду падарунак да знамянальнай даты. Маю ўвагу прыцягнуў здымак, пад якім быў невялікі тэкст: "Уладзімір Якаўлевіч Гугель. Сын першага дырэктара Магніткі. Быў паранены, знявечаны, але выстаяў. У аб'яднанні працуе механікам ўжо больш за сорак гадоў. Рэдакцыі вядомы і як паэт, фотааматар». У мінулым ўжо была перабудова, выхад «Дзяцей Арбата» Анатоля Рыбакова, дзе яго бацька быў прататыпам аднаго з галоўных герояў, а ён вядомы на «Гарызонце» як фотааматар? Яго шукалі сябры бацькі і не знайшлі. Пра пасляваенны лёс гэтага чалавека няма ні адной згадкі ў інтэрнэце. Ён ведаў вінаватага ў гібелі свайго бацькі, які займаў высокую пасаду ў савецкай сістэме ўлады. Ведаў, але нават пасля рэабілітацыі ў 1956 годзе не захацеў ці не змог пераадолець сябе. Бацька і сын — два лёсы, якія і сёння зразумець вельмі складана...

Страчаны сын

Восенню 1941 года, калі нямецкія войскі стаялі на подступах да Масквы, апальнага юнака — «сына ворага народа» — прызвалі ў армію. Свой баявы шлях ён скончыць пад Кенігсбергам, у адным з баёў будзе паранены і камісаваны, атрымае ордэн Чырвонай Зоркі.

Пасля вайны вернецца ў Беларусь, у Мінск, дзе прапрацуе на заводзе «Гарызонт» радыёмэханікам больш за сорак гадоў. Будзе пісаць вершы ў завадскую шматтыражку, займацца фатаграфіяй і радыяаматарствам. Але пра свайго легендарнага бацьку толькі мімаходзь абмовіцца, калі яму самому будзе ўжо далёка за семдзесят, у часы перабудовы, і тое — толькі калегам і сваім блізкім. Сына Якава Гугеля, легендарнага дырэктара Магніткі, Азоўсталі, Марыупальскага наватрубнага завода імя В.У. Куйбышава, адзінага з прамысловых генералаў, які тройчы пабыў на пасадзе дырэктара, будуць шукаць у ваенных архівах паплечнікі бацькі. Але не знойдуць. Не знойдзе яго і Уладзімір Ліўшыц, які напісаў кнігу «Горацкая габрэйская абшчына». Імя металурга нумар адзін у СССР і цяпер вядома толькі мясцовым краязнаўцам на яго малой радзіме — у Горках — і там, дзе ён будаваў гіганты савецкай металургіі — у Марыўпалі і Магнітагорску.

Горкі, Екацярынаслаў, далей усюды...

Якаў Гугель нарадзіўся ў 1895 годзе ў Горках ў сям'і служачага лясных складоў. У 1898 годзе яны пераехалі ва Украіну, спачатку ў Екацярынаслаў (цяпер — Днепрапятроўск), а затым у Янакіева (Данецкая вобласць). Там Якаў Гугель скончыў чатырохкласнае гарадское вучылішча і спачатку працаваў памочнікам шафёра, а затым чарцёжнікам у адной з кантор.

У 1916 годзе ў самы разгар Першай сусветнай вайны Якава Гугеля прызываюць у дзейную армію. У складзе 48-га запаснога палка ўдзельнічаў у рэвалюцыйных лютаўскіх падзеях у Адэсе, быў памочнікам камісара міліцыі 1-га раёна горада. Падчас Кастрычніцкай рэвалюцыі Якаў Гугель служыў камандзірам Чырвонагвардзейскага атрада ў Бесарабіі.

У 1918 годзе ён вярнуўся ў Янакіева і ўладкаваўся на працу кацельшчыкам на Пятроўскім металургічным заводзе. Праз некаторы час стаў майстрам цэха на будаўніцтве новай даменнай печы.

У пачатку 1919 года дваццацічатырохгадовага Якава Гугеля адпраўляюць на вучобу ў Харкаўскі тэхналагічны інстытут. Ішла Грамадзянская вайна, і пасля другога курсу Гугель сышоў добраахвотнікам у Чырвоную армію. Але да фронту ён не даехаў. У Таганрозе яго прызначылі камісарам авіярамонтнага завода, дзе ў 1921 годзе ён уступае ў УКП (б).

Гістарычны пералом

Не заўважыць гаспадарчай хваткі Якава Гугеля было немагчыма. У Таганрозе яго прызначылі дырэктарам кацельнага завода. Затым таленавіты кіраўнік два гады працаваў дырэктарам Юзаўскага металургічнага завода, пасля на працягу чатырнаццаці месяцаў, з 1925 па 1926 год, — дырэктарам Канстанцінаўскага металургічнага завода імя М.В. Фрунзе.

Са жніўня 1926 года Якаў Гугель становіцца дырэктарам Марыупальскага металургічнага камбіната імя Ільіча. Многія лічаць, што менавіта яму належыць ідэя будаўніцтва новага металургічнага камбіната «Азоўсталь» у вусце ракі Кальміус. У траўні 1929 года ён распавёў пра гэтую ідэю старшыні Усесаюзнага Савета народнай гаспадаркі (ВСНХ) Валяр'яну Куйбышаву, які яго горача падтрымаў. У лютым 1930 года дырэктар Марыупальскага завода імя Ільіча Якаў Гугель становіцца адначасова і кіраўніком «Азоўсталі». Але на гэтай пасадзе ён прапрацуе ўсяго толькі год, у пачатку 1931 года было прынята рашэнне накіраваць яго на будаўніцтва Магнітагорскага металургічнага камбіната — сусветна вядомай «Магніткі».

Магнітка

Найбуйнейшая ў свеце металургічная вытворчасць знаходзіцца на мяжы Еўропы і Азіі — два мацерыкі падзяляе рака Урал. Па тэрыторыі гэта як два мінскія раёны — Заводскі і Партызанскі, па вуліцах камбіната ходзіць пяць рэйсавых аўтобусаў.

Магнітагорскі металургічны камбінат быў створаны летам 1928 года. У сярэдзіне 20-х гадоў мінулага стагоддзя ў СССР была створаная камісія, якая занялася распрацоўкай плана пераносу цяжкай прамысловасці за Урал. Яе задачай стаў разлік адзінага гаспадарчага комплексу, які злучае Кузбас і Паўднёвы Урал. Кіраваў ўсесаюзнай будоўляй Лазар Майсеевіч Мар'ясін. Першыя будаўнікі «Магніткі» прыбылі на гару Магнітную і паступілі ў распараджэнне Мар'ясіна за год да партыйнага з'езду — 10 сакавіка 1929 года. Будоўля ішла з рук прэч дрэнна, кіраўнікі мяняліся адзін за адным. У пачатку 1931 года Арджанікідзэ прымае рашэнне адправіць Якава Гугеля на будаўніцтва Магнітагорскага камбіната. 31 студзеня была задутая першая даменная печ.

Гэтая часовая, як здавалася самому Гугелю камандзіроўка, апынулася паваротнай для яго, перш за ўсё, у асабістым жыцці. Па няпісаных наменклатурных правілах таго часу вышэйшая тэхнічная эліта краіны мела жыллё ў Маскве. Сям'я Гугель жыла ў самым цэнтры, яго жонка Соф'я Майсееўна, падобна жонкам адказных работнікаў таго часу, была хатняй гаспадыняй. Галоўным яе заняткам было выхаванне сына Уладзіміра, які нарадзіўся ў самы разгар Грамадзянскай вайны ў 1918 годзе.

Якаў ў Маскве з'яўляўся наездамі, тым больш што камандзіроўкі туды былі штомесячнымі. Жонка, як практычна ўсе дамы яе рангу, катэгарычна адмаўлялася пакідаць сталіцу. Нават калі прапанавалі пуцёўку на поўдзень у санаторый, Гугель паехаў адзін. Расставацца са звыклым укладам жыцця намэнклатурных жонак дзеля магчымасці пагрэцца на сонцы і выкупацца ў моры Соф'я Майсееўна не хацела. У адным купэ з ім апынулася жонка консула гандлёвага прадстаўніцтва міністэрства замежных спраў. Яе клікалі Таццянай Іванаўнай, родам яна была з Камянец-Падольска. Якаў Гугель закахаўся, у іх распачаўся раман. З Соф'яй Майсееўна развяліся. Сваіх дзяцей у шлюбе з Іванам Андрэевічам Марозавым у Таццяны Іванаўны не было. Праз некаторы час яна ўзяла на выхаванне пляменніцу Таццяну. Менавіта прыёмная дачка Якава Гугеля Таццяна Юдзіна ўжо пасля распаду СССР у пачатку 90-х гадоў ХХ стагоддзя раскажа пра апошнія месяцы і дні Якава Гугеля марыупальскім краязнаўцам.

Адзіны сведка

Таццяна Юдзіна ўспамінала: «Муж Таццяны Іванаўны быў консулам гандлёвага прадстаўніцтва СССР. Цётка па пашпарце была полькай і добра валодала польскім. Пазней, ужо вярнуўшыся з турмы, яна распавядала, што ў Нямеччыне яны з Іванам Андрэевічам сустракаліся ў кафэ з Рыхардам Зорге. Мабыць, не толькі гандлёвымі справамі ведаў муж. Па Маскве з Таццянай Іванаўнай хадзіць было небяспечна. Яна была дзівоснай прыгажосці. Усе сустрэчныя мужчыны любаваліся ёю, хоць яна не давала ніколі падставы і ні з кім не какетнічала. Улетку 1937 года, як заўсёды, на вакацыі з Масквы прыехаў сын Якава Сямёнавіча Вова. Таццяна Іванаўна па-мацярынску клапацілася пра яго. Заканчваліся вакацыі, але Вова не захацеў з'язджаць у Маскву».

На «Магнітке» пад пачаткам Якава Гугеля працавалі больш за сто пяцьдзесят тысяч чалавек — па ваенных мерках гэта дзесяць-дванаццаць дывізій. Сам кіраўнік успамінаў пра той час: «Як на ваенным фронце воля да перамогі вырашае поспех бою, так і на будаўнічым фронце «Магніткі» энтузіязм, працоўны парыў сталі вырашальнай сілай.

І, як у баі, штурм нараджаў герояў. Башкірскі хлопец Нурзула Шайхутдзінаў — першы чырванасцяжнік «Магніткі». У адзін з марозных дзён ён дзёўб на ветры грунт. І раптам лом выскачыў з яго задубелых рук, паляцеў у ваду. Бегчы за адным ломам далёка, а бетоншчыкі чакаць не могуць бетон застыне. Замарудзіўся Нурзула, потым кінуўся да краю плаціны і скокнуў у ледзяную ваду. Выцягнулі яго з вады, як вялізны лядзяш. Спаборніцтва на подзвіг — так можна назваць сацыялістычнае саперніцтва паміж землякопамі, бетоншчыкамі, арматуршчыкамі, зборшчыкамі, кляпальшчыкамі, электрыкамі і наладчыкамі. Гэтае саперніцтва гіганцкімі скокамі падымала прадукцыйнасць працы. Хачу ўзгадаць прыезд дзеячаў замежнай літаратуры і сярод іх пісьменніка-камуніста Луі Арагона. Засталася ў памяці элегантная, спакойная Эльза Трыяле, якая была нашай перакладчыцай».

Вобраз Якава Гугеля цалкам адчувальны. Ён стаў прататыпам Марка Разанава — роднага дзядзькі Сашы Панкратава ў рамане Анатоля Рыбакова «Дзеці Арбата». Гэта было пакаленне генетычных аптымістаў. Менавіта з гэтай прычыны тэхнічная эліта таго часу, да якой належаў Якаў Гугель, была асуджаная. Ён разумеў, што адных заклікаў мала, і першым пачаў укараняць формы матэрыяльнай зацікаўленасці. Грошы ў той час значылі мала, на іх няма чаго было купіць. І непасрэдна на ўчасткі будоўлі прывозілі скураныя курткі, боты, плашчы, адрэзы саціну, ватовыя коўдры — для ўручэння пераможцам спаборніцтваў. Выходзіў прараб перад брыгадамі і аб'яўляў, якія падарункі будуць уручаны пераможцам спаборніцтва. Гэта было кірмашова і лубачна, але вельмі дзейсна.

Нараджэнне легенды

31 студзеня 1932 года Якаў Гугель даў каманду запусціць даменную печ. Ён прапанаваў адліць з першай плаўкі чыгуну пліткі з барэльефам Леніна. Пліткі былі ўручаны добрым будаўнікам з надпісам: «У знак Вашага актыўнага ўдзелу ў будаўніцтве першай чаргі Магнітагорскага металургічнага камбіната заводаўпраўленне ўручае Вам памятную дошку, якая адліта з першай плаўкі домны №1. 1 лютага 1932 года".

Першая плаўка ў 24 тоны стала падзеяй для ўсёй краіны. 7 лютага 1932 года карэспандэнт газеты «За індустрыялізацыю» Зіновій Чаган і ўласны карэспандэнт «Камсамольскай праўды» ў Магнітагорску Сямён Нарыньяні ўручылі ў Маскве Сярго Арджанікідзэ памятную плітку з барэльефам Уладзіміра Леніна, якая адліта з першага чыгуну.

Пісьменнік Эмануіл Казакевіч пісаў: «Магнітагорск будаваўся, ствараўся, узводзіўся ў тэмпе, раней пасільным толькі для разбурэння». І ў гэтых словах Казакевіча ўся веліч і трагедыя таго часу.

Арышт

Якаў Гугель быў арыштаваны 19 жніўня 1937 года. З санкцыі пракурора вобласці Рамана Рудэнкі, які пасля зробіць бліскучую кар'еру аж да Генеральнага пракурора СССР (менавіта ён будзе прадстаўляць Савецкі Саюз на Нюрнбергскім працэсе). Пастанову аб арышце ўручыў оперупаўнаважаны УГБ НКВД Данецкай вобласці старшы сяржант Трафіменка.

25 верасня на допыце ў Кіеве, які праводзіў старшы лейтэнант дзяржбяспекі Шырын, Гугель заявіць: «Я паступова ішоў далей, заняўшыся прамой рэвізіяй палітыкі УКП(б). Я пачаў адмаўляць існаванне партыйнай дэмакратыі, лічачы, што яна падмяняецца жорсткім цэнтралізмам, шырока практыкаваным назначэнствам. Не па прынцыпах палітыка-дзелавога парадку, што крытыка існуе для нізавых звёнаў партыі, але зусім не ў дачыненні да адказных работнікаў. Партыйны апарат я разглядаў як сілу, якая душыць жывую думку, адарваную ад мас. Адрыў ад партыйнага і працоўнага асяроддзя, палітыка «цукання», а не кіраўніцтва, назначэнства, падаўленне спробаў пратэсту — увесь гэты стыль працы Данецкага абкама мною расцэньваўся як пацверджанне маіх поглядаў, што гэта агульная лінія ЦК».

Якаў Гугель быў далёка не дурным і мужным чалавекам. Такія прызнанні ў той час азначалі смяротны прысуд.

...26 верасня 1937 года на стол Сталіну быў пададзены «Спіс асобаў, якія падлягаюць суду Ваеннай Калегіі Вярхоўнага Суда СССР па першай катэгорыі», гэта значыць, якія падлягаюць расстрэлу. Пад № 104 было прозвішча Якава Гугеля. Прысуд быў прыведзены да выканання ў Кіеве 15 кастрычніка 1937 года. Якаву Гугелю было ўсяго 42 гады. 8 верасня 1956 года яго справа была перагледжана Ваеннай калегіяй Вярхоўнага Суда СССР, і ён быў пасмяротна рэабілітаваны.

Пакаленне пераможцаў

Ці быў Якаў Гугель рамантыкам? Безумоўна. А ці разумеў ён усё выдаткі свайго часу? Яшчэ як! Ён пісаў: «Камсамолец-мантажнік, калгаснік, цясляр, пячнік або тынкоўшчык, які прыехаў на Магнітку, разглядаў сябе часцяком як герой, сваю паездку на Магнітбуд ён лічыў учынкам гераічным. У значнай ступені так яно і было. Перад ім, ахопленым энтузіязмам, раскрываліся перспектывы самаадданай барацьбы на адным з самых перадавых фарпостаў сацыялістычнага наступу. Цырульнік, кравец або шавец энтузіязмам, як правіла, не заражаліся. Перспектыў гераічных подзвігаў ў іх не было. Былі толькі цяжкасці, больш вострыя ў параўнанні з наседжаным месцам. Спакус на Магнітбудзе для іх было мала. Мы не ўлічылі гэтай акалічнасці, не стварылі для іх патрэбных стымулаў. Вяршэнстваваў лозунг: «домны ў тэрмін!»

Малады інжынер Аляксей Ісаеў не знойдзе сябе на «Магнітцы», збяжыць з будоўлі. Але стане галоўным канструктарам ракетных рухавікоў у Сяргея Каралёва. Аркадзь Гайдар, які любіў пасядзець ля вогнішча каля гары Магнітнай, загіне ў першыя дні вайны. Камандзір брыгады будаўнікоў-энтузіястаў Яўген Майкоў стане генералам. Член РСДРП з 1903 года (з моманту заснавання партыі), меншавік, былы міністр працы Часовага ўрада М.І. Скобелеў будзе працаваць галоўным энергетыкам камбіната. Несамавіты фэзэушник Андрэй Філатаў вырасце да пасады генеральнага дырэктара Магнітагорскага металургічнага камбіната. Працоўны хлопец Іван Адарчанка, хрышчоны «Магніткай» і Вялікай Айчыннай вайной, будзе заўважаны скульптарам Вучэцічам і падымецца бронзавым манументам ў Трэптаў-парку ў вобразе воіна-вызваліцеля. Паэт Барыс Руч’ёў здабудзе ўсесаюзную славу, ён прабудзе дзесяць гадоў на Калыме і стане сведкам апошніх хвілін жыцця Восіпа Мандэльштама. Яшчэ адзін ураджэнец вёскі Стараселле Горацкага раёна Магілёўскай вобласці Аляксей Філіпавіч Барысаў ўжо пасля вайны стане дырэктарам Магнітагорскага металургічнага камбіната.

Зразумець і прыняць той час

А сын Якава Гугеля ў самы разгар барацьбы з касмапалітызмам вернецца ў Беларусь і паселіцца ў Мінску. У 1951 годзе ён прыйдзе на завод «Гарызонт» (тады гэта быў «Радыёзавод ім. Молатава») і ўладкуецца на працу зборшчыкам радыёпрыёмнікаў Р-7, дзе прапрацуе ўсё жыццё. Чаму Уладзімір Гугель не адгукнуўся на пошукі сяброў бацькі і сам не стаў шукаць іх, мы ніколі не даведаемся. Хутчэй за ўсё, не захацеў варушыць мінулае. Ён занадта шмат перажыў у дзяцінстве, калі распалася іх сям'я, але гэта выратавала і яго, і яго маці. Магчыма, ён разумеў, кажучы словамі Юрыя Трыфанава, што «надышоў час, калі ён будзе імкнуцца не памятаць усяго таго, што адбывалася з ім у тыя хвіліны» і не захоча «жыць жыццём, якога не было». Гэта было новае пакаленне, пакаленне маўклівых, якія ўсе разумеюць, але ні на што не скардзяцца. У гэтага пакалення была свая вяршыня — Вялікая Айчынная вайна, якую яны пакарылі з гонарам, і гэтая планка зняла ўсе пытанні, як з іх, так і з іх бацькоў...

Ігар КАЗЛОЎ

Партнёр праекта «Пяты паверх» - Брэсцкі дзяржаўны тэхнічны ўніверсітэт.

Выбар рэдакцыі

Рэгіёны

Сок з дастаўкай і з ледзяшамі: на Брэстчыне пачаўся сезон нарыхтоўкі бярозавіку

Сок з дастаўкай і з ледзяшамі: на Брэстчыне пачаўся сезон нарыхтоўкі бярозавіку

Як мы бярозавік куплялі на гандлёвай пляцоўцы лясгаса і ў лясніцтве

Культура

Анатоль Ярмоленка: Нас натхняе беларуская паэтычная класіка

Анатоль Ярмоленка: Нас натхняе беларуская паэтычная класіка

Творчая вечарына народнага артыста Беларусі прайшла ў адной з мінскіх гімназій.