БалетМАЙСТАР (Пасляюбілейныя нататкі)

Адгрымелі гукі аркестра, адшумелі апладысменты, скончылася ўрачыстае святкаванне 70-гадовага юбілею мэтра беларускага балета Валянціна Елізар’ева. Першай з шэрагу імпрэз стала выстаўка фотаздымкаў, дзе Елізар’еў быў паказаны на шматлюдных рэпетыцыях і ў адзінокім творчым роздуме, да, пасля і падчас розных праглядаў, дыскусій, абмеркаванняў. Тэлебачанне паказала яго спектаклі, якіх набралася нямала за больш чым 35-гадовую дзейнасць балетмайстра ў нашым оперным тэатры. Прагучалі па тэлебачанні выказванні пра Елізар’ева калегаў, артыстаў балета, сяброў, вучняў, у выніку чаго атрымаўся шматгранны «калектыўны партрэт» таленавітага, неардынарнага, але жывога чалавека, часам яршыстага і ўпартага, з уласцівымі яму «дзіўнаватасцямі» і прыхільнасцямі. Пра яго казалі як пра заснавальніка беларускага балета (гэта няправільна па гістарычнай храналогіі, але правільна па сутнасці); заяўлялі, што свет даведаўся пра беларускі балетны тэатр дзякуючы Елізар’еву; сцвярджалі, што ён як бы падрыхтоўваў артысту глебу для палёту, для творчасці; адзначалі яго патрабавальнасць, але і абавязковасць (ён заўсёды выконваў абяцанае, нават у шкоду сабе); дадумвалі, што музыка падагравала яго фантазію, бо ён жадаў, каб аркестр у балетных спектаклях гучаў на некалькі градусаў больш горача, чым звычайна; назвалі яго «патрыярхам»…

Перамога «Спартака»

Яшчэ адным этапам шанавання Елізар’ева стаў балет Арама Хачатурана «Спартак», упершыню пастаўлены харэографам на беларускай сцэне ў 1980 годзе і адрэдагаваны ім для аднаўлення. Балет стаў падзеяй у жыцці тэатра.

Увабраўшы досвед папярэднікаў, Валянцін Елізар’еў і мастак Яўген Лысік цікавіліся перш за ўсё гістарычнымі і сацыяльнымі заканамернасцямі паўстання Спартака. Героі спектакля былі важныя для аўтараў як выразнікі грамадскіх сіл і таму са складу дзеючых асоб балета выпаў цэлы шэраг персанажаў. Аўтары не палічылі магчымым, напрыклад, убачыць у куртызанцы прычыну разгрому паўстання рабоў. Адпаведна з пастаноўкі знікла Эгіна, якая была ў іншых рэдакцыях балета.

Цэнтральнай ідэяй мінскага «Спартака», скразной лініяй яго драматургіі з’явілася проціпастаўленне двух светаў — паўсталага народа і Рымскай імперыі. Аўтары балета выкарысталі, здаецца, усе сродкі, якія мог даць сінтэз музыкі, харэаграфіі, сцэнаграфіі, майстэрства акцёраў, каб як мага ярчэй выявіць канфлікт, стварыць маштабныя вобразы. У тым ліку галоўныя — Спартака і яго атачэння. Гэтыя вобразы выяўляюцца ўжо ў самым пачатку балета, калі ў музыцы ўверцюры гучаць магутныя рамантычна-ўзнёслыя і журботна-трагічныя тэмы, малююцца карціны драматычнай барацьбы. Мы бачым прыгнечаныя непасільнай ношай постаці. Нібы атланты, яны трымаюць на сваіх плячах цяжкія каменныя пліты, на якіх напісаны словы пра веліч і славу Рыма. Наступную фарбу ўносіць харэаграфія. Палонныя, пастаўленыя на калені людзі то ўздымаюць рукі да неба, моляць аб літасці, то ў адчаі закрываюць імі твары, то пратэстуюць, сціскаючы кулакі. І ў гэтым своеасаблівым «танцы рук» бачыцца вобраз травы, што прыпала ў буру да зямлі, вобраз людскога смутку, сімвал пакуты народа.

Сумнае пяшчотнае адажыа Спартака і яго каханай Фрыгіі. Фрыгія — верная сяброўка героя, пяшчотная і ў той жа час мужная, што падзяляе з фракійцам усе нягоды яго шляху. І такія практычна ўсе гераіні балетаў Елізар’ева. (Ён наогул асабліва шануе і паважае балерын, шкадуе за цяжкую працу і кароткі сцэнічны лёс.) Каханне, як вядома, — асноўная тэма большасці твораў. Яго можна паказваць па-рознаму. Елізар’еў не пурытанін і не пазбягае, што называецца, вострых тэм, але яго адажыа заўсёды сцвярджаюць сапраўднае каханне і высокае стаўленне да жанчыны.

 ...На кантрасце з лірычнымі сцэнамі, звязанымі з Фрыгіяй, урачыстае гучанне труб, выхвальныя выкрыкі трамбонаў, ваяўнічая, выразная рытміка марша малююць у музыцы вобраз Рыма, сімвалізуюць яго трыумф. Танцоры ўдакладняюць думку: Рым — жорсткі заваёўнік, што крочыў па свеце з бяздушнасцю машыны, прычым кагорты легіянераў рухаюцца па пунсовай зямлі, нібыта залітай крывёю. На іх лютае шэсце абыякава пазіраюць драбы некалі велічных статуй, якія быццам з’едзены часам і недвухсэнсоўна прадказваюць воінам будучую пагібель. Невыпадкова ў кульмінацыйны момант сцэны оргіі ў Краса, военачальніка рымлян, у справу ўступаюць мячы і льецца кроў. Гладыятары б’юцца на арэне цырка, не бачаць адзін аднаго, і бязвокія глухія маскі на іх тварах выглядаюць сімваламі сляпой лютасці. Выява на задніку распалага чалавечага цела надае ўсяму, што адбываецца, аблічча «балю падчас чумы», паказвае адваротны бок свету, убранага ў залатыя адзенні.

Спектакль развіваецца ад акта да акта, ствараючы цэласны вобраз, праз абрушванне на гледачоў мора фарбаў, лавіны жарсцяў, сплеценых галасоў складнікаў розных відаў мастацтваў.

Моцнае ўражанне стварае адна з апошніх сцэн спектакля.

...Пераможаныя, разбітыя паўстанцы. Трагічная цішыня пануе над полем, дзе толькі што грымела бітва. Але вось, нібы перасільваючы саму смерць, падымаецца Спартак, які звяртаецца да паплечнікаў з развітальнымі словамі. На кліч правадыра адгукаюцца тыя, хто памірае, кожны з іх свой апошні ўздых перадае яму, каб падоўжыць дыханне, яго жыццё. Метафара, натхнёна знойдзеная пастаноўшчыкам, спрацоўвае: Спартак застаецца.

Сцвярджэнне інтэлектуалізму

...Праўда, дзесьці на шляху свайго развіцця харэаграфія крыху падурнела, што дало падставу М. Е. Салтыкову-Шчадрыну здзекліва пісаць пра танцы «вясёлых жыўчыкаў на вясёлых пейзажыках», а іншым заяўляць, што, калі ідзеш на такое відовішча, мазгі трэба пакідаць дома. Але пазней рэпутацыя балета аднавілася, і ён ужо шмат чаго ведаў і ўмеў да пачатку творчай дзейнасці Елізар’ева. Гэта дазволіла харэографу адразу загаварыць аб тым, што яго хвалявала.

 Спектакль ад пачатку да канца працяты «філасофскім асэнсаваннем лёсаў чалавецтва», пісаў рэцэнзент ужо ў 1978 годзе аб адным з першых балетаў, пастаўленых ім на беларускай сцэне. Харэограф заўсёды ўлічваў, што гледача, які змяніўся, стала прыцягваць інфармацыя, якая ідзе са сцэны, у тым ліку і балетнай, таму неабходны важкі інтэлектуальны складнік. Адпаведна, у яго спектаклях ускладняюцца выразныя сродкі, павялічваецца метафарычнасць мыслення, адначасова ўзмацняецца аналітычны пачатак, павялічваецца акумуляцыя ідэй новага часу.

Каб больш поўна і дакладна выказаць свой погляд на свет, пастаноўшчыку даводзілася, натуральна, ствараць яго «пластычную мадэль», зафіксаваную толькі ў кароткіх назвах частак. Падрабязнае лібрэта залішне канкрэтызавала сэнс таго, што адбываецца, перашкодзіла б перавесці дзеянне з побытавага плана ў план быційны, пра які і апавядаў харэограф. Яго драматургію рухала не жыццёвая, будзённая паслядоўнасць падзей, а мастацкая логіка аўтара, увасобленая ў форму лёсу героя, паказанага ў кульмінацыйныя, пераломныя моманты. Харэограф «ачышчаў» асноўны канфлікт твора ад непатрэбных яму выпадковых падрабязнасцяў.

«Для мяне важна, каб у спектаклі жыла значная, сучасная па думцы ідэя, — кажа Валянцін Елізар’еў. — Не сюжэт, а менавіта ідэя. З яе дапамогай я хачу размаўляць з сённяшнімі людзьмі, часта супярэчлівымі, з няпростым светаадчуваннем. Балет — гэта мастацтва думкі, ён валодае ўсімі рысамі інтэлектуальнага тэатра».

Харэограф заўсёды імкнуўся крочыць у нагу з эпохай, адгукацца на самыя сур’ёзныя пытанні рэчаіснасці. «Я заўсёды стаўлю аб сваім часе», — кажа Елізар’еў. І ў гэтым ён дасягае поспеху. Каб пераканацца, дастаткова паглядзець любы яго спектакль. У кожным з іх у пластычнай форме ўзнаўляецца жыццё, з яго святлом і ценем, радасцямі і драмамі, любоўю і нянавісцю. Харэограф чуйна адгукаецца на пульсацыю сваіх дзён, здабывае з іх квінтэсэнцыю таго, што адбываецца, прымушаючы прысутных сачыць за вынікам. А ён заўсёды актуальны, па-мастацку цікавы. І рассоўвае выразныя магчымасці балетнага мастацтва, знаходзячы новыя прыёмы вобразнасці, выходзячы за межы традыцыйнага балетнага зместу.

Да харэаграфічнай паэтыкі Елізар’еў заўсёды імкнецца падключыць лінію высокага напружання — думку. Эмацыянальны пачатак жыве ў ім у цесным адзінстве з рацыянальным. І наогул інтэлектуалізм характэрны для творчай індывідуальнасці балетмайстра, можа, менавіта ў ім найбольш поўна выяўляецца яго наватарства. З першага «прад’яўлення» Елізар’ева на беларускай сцэне стала зразумела, што для балета надышлі новыя часы: ламаюцца стэрэатыпы, ён перастае быць лёгкай забаўкай. Харэограф звяртаецца да тэм, якія былі недаступныя яму раней, і ўвасабляе іх з глыбінёй, нябачанай на харэаграфічнай сцэне.

Падарунак мэтру

Выдатнае ўражанне пакінуў і апошні этап свята — юбілейны гала-канцэрт, дзе выступілі артысты балета, якія з’ехаліся з розных краін (характэрна, што ўсе яны адмаўляліся ад ганарару ў жаданні зрабіць падарунак мэтру, пра што ён расчулена паведаміў перад пачаткам). Сярод выступоўцаў былі сусветныя знакамітасці з доўгім пералікам званняў і ўзнагарод, як, напрыклад, народная артыстка Расійскай Федэрацыі, прыма-балерына Вялікага тэатра, этуаль Міланскага тэатра «Ла Скала», афіцэр (!) Французскага ордэна «За заслугі ў мастацтве і літаратуры», лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Расіі, лаўрэат прэмій Benois de la Danse і «Залатая маска» Святлана Захарава; заслужаны артыст Расіі, лаўрэат прэміі Benois de la Danse, уладальнік Гран-пры Міжнароднай балетнай прэміі Danse Open Іван Васільеў.

Арыгінальным па форме і змесце быў нумар, пастаўлены кіраўніком Санкт-Пецярбургскага дзяржаўнага акадэмічнага тэатра Барысам Эйфманам «Мужчына і жанчына», высокапрафесійна выкананы салістамі тэатра Любоўю Андрэевай і Алегам Габышавым. «Мне пашанцавала сутыкацца з творчасцю адначасова двух буйных майстроў, як Эйфман і Елізар’еў, — сказала танцоўшчыца. — У трупе першага я працую, на курсе другога — вучуся». Пазітыўнай ацэнкі былі вартыя госці — салісты Тбіліскага опернага тэатра імя З. Паліяшвілі Кацярына Сурмава і Давід Ананелі, а таксама ўладальнік I прэміі XIII Міжнароднага балетнага конкурсу, танцор з Кітая Вэнь Сяачаа; артысты тэатра «Кіеў мадэрн-балет» Алёна Салтыкова і Арцём Шошын.

Але галоўнымі героямі вечара сталі беларускія артысты, таксама ўладальнікі шматлікіх узнагарод, лаўрэаты міжнародных конкурсаў: Марына Вежнавец, Ірына Яромкіна, Кацярына Алейнік, Яна Штанге, Ксенія Ржэўская, Аляксандра Чыжык, Алег Яромкін, Антон Краўчанка, Дзяніс Клімук (працуе цяпер у амерыканскім нацыянальным балеце штата Паўднёвая Караліна), Ягор Азаркевіч і іншыя. Яны выразна, з пачуццём выканалі сцэны і танцы з балетаў В. Елізар’ева «Тыль Уленшпігель», «Спартак», «Дон-Кіхон», «Рамэа і Джульета», «Стварэнне сусвету», «Шчаўкунок», якія і сёння з’яўляюцца ўпрыгожваннем рэпертуару тэатра.

Па праўдзе кажучы, варта было б назваць усіх, але асабліва хочацца звярнуць ўвагу на маладых — прадстаўнікоў наступнага пакалення, — ужо славутага С. Мікеля са сваёй мініяцюрай «Знойдзеныя і страчаныя», якая заваявала ўзнагароду на міжнародным конкурсе; сына былога прэм’ера тэатра Уладзіміра Іванова — Уладзіміра Іванова-малодшага, які паказаў са сваёй партнёркай сімпатычны нумар пра тое, як двое маладых людзей ідуць па дарозе жыцця. У ім ён выступіў ужо не толькі як выканаўца, але і як харэограф. Выхаванцы народнага артыста Малдовы Раду Паклітару (таксама былога саліста тэатра Елізар’ева) выканалі віншавальны нумар мэтру. Ніці, што злучаюць пакаленні, на шчасце, не рвуцца.

Пра гэта сведчыў і вялікі канцэрт-віншаванне, які адбыўся ў Беларускай акадэміі музыкі, пад гаваркой назвай «Настаўнік і вучні». Канцэрт завяршыўся нумарам Наталлі Фурман «Ружы» — што сімвалізавалі кветкі, уручаныя настаўніку. Прафесар Валянцін Мікалаевіч Елізар’еў выхоўвае новае маладое пакаленне балетмайстраў. Будзем спадзявацца, што яны возьмуць у яго лепшае, і паспяховае развіццё беларускай харэаграфіі працягнецца.

Юлія ЧУРКО