«Вужы-мужы»

У міфалагічнай і фальклорнай спадчыне славян змяя займае адну  з ключавых пазіцый ва ўяўленнях, якія тычацца жывёл. Міфалагічная карціна свету знаходзіцца на памежжы зямлі і падземнага, або хтанічнага свету. Міфалагічная семантыка вобразу змяі мае некалькі планаў увасаблення, а сімволіка яе настолькі шырокая, што вымагае спецыяльных даследаванняў. Дзве сферы існавання гэтай істоты сталі падставай палярнасці яе характарыстык. А дваістасць яе біялагічнай прыроды (гадзюка і вуж, станоўчае і адмоўнае) абумовіла ўзнікненне бінарнай апазіцыі ў сутнасных характарыстыках і займаемым месцы ў шкале традыцыйных каштоўнасцей.

У народных казках усходніх славян прысутнічае некалькі ланцужкоў прыроднага суіснавання, напрыклад, мядзведзь, воўк, ліса, заяц. Ні ў адну з такіх жывёльных “сем'яў”, якія, так бы мовіць, грунтуюцца на гарызантальным прынцыпе зямной сузалежнасці, змяя не ўваходзіць. Яна трапіла зусім у іншую, вертыкальную піраміду суіснавання. Змяя самым цесным чынам звязана з нябесным гарызонтам мадэлі свету – буслам, які займае ключавую пазіцыю ў верхнім гарызонце жывёльнага коду славянскай міфалогіі, а з іншага боку, звязаны з  жабай – прадстаўніком земнаводных.

Верагодна, што якраз гэта вертыкальная ўключанасць у прыродны ланцуг суаднесенасці адлюстравана ў міфалагічнай карціне свету: Дрэва Сусвету, або Дрэва Жыцця – у хрысціянскай карціне свету Дрэва Пазнання (яблыня) – абвіта якраз змяёй. Яна адначасова і абараняе таямніцы светабудовы, і спакушае чалавека пакаштаваць плод і стаць на шлях духоўнай грахоўнасці. Нам падаецца, што палярызацыя каштоўнасных маркёраў, замацаваных за гэтай хтанічнай істотай, – захаванне гармоніі сусветнага існавання і выпрабаванне моцы чалавечай душы спакусай грахоўнасці – гэта адлюстраванне розных эпох у культурнай эвалюцыі чалавечай супольнасці. Зразумела, што змяя – гэта жанчына, якая напачатку была Вялікай Багіняй, Маці, што стаяла ля вытокаў чалавечага роду. І ў той іпастасі яна была захавальніцай не толькі сямейнага ачага, але і таямніц светабудовы.

У вясельнай абраднасці нашага народа вялікая ўвага надавалася валасам нявесты, якая "памірала" для свайго роду і "нараджалася" ў прасторы роду свайго суджанага. Пакрыванне галавы нявесты наміткай сімвалізавала шлях родавых пераўвасабленняў. Беларуская жанчына-маці практычна заўсёды, але асабліва ў святочным кантэксце, велічна несла на сабе пячатку тварэння свету.

Змяя звычайна згортваецца у кольца. Такую ж форму мела і прычоска замужняй жанчыны. Яшчэ больш збліжае гэтыя ўніверсаліі культуры тоеснасць паняццяў у старажытнарускай мове: слова "жонка" – даволі позняя трансфармацыя слова "змея". Шмат пацверджанняў таму ёсць у старажытных казках, напрыклад, сюжэт "Муж – уж".

Аб тым, што змяя была захавальніцай самых вялікіх тайнаў светабудовы, сведчыць яшчэ адна найстаражытнейшая выява: змяя, якая паядае свой хвост, стала сімвалам Часу. Гэта міфалагема на працягу многіх стагоддзяў была і застаецца адлюстраваннем самай складанай ў філасофскім асэнсаванні катэгорыі часу. Разуменне яе ўскладняецца яшчэ і тым, што яна фактычна існуе ў непадзельным адзінстве з катэгорыяй прасторы.

Адна з такіх таямніц заключана ў свяце, якое прыпадае на 27-га верасня і ў беларускім календары  называецца Узвіжанне. Паводле народных назіранняў, менавіта ў гэты дзень “усе гады” (змеі) “сыходзяць” у невядомыя краіны – Ірый, Вірый, Вырай: “На Звіжанне гадзюкі збіраюцца ў адно мейсца, каб паўзці на зіму ў вырай. Гадзюкі, як і птахі, маюць свой асабісты вырай. Яны ў яго паўзуць пад камандаю свайго цара, каторы паўзе папераду ключа. От треба на Звіжанне чуць свет пайсці ў лес, дзе каля паляначкі е шмат лому, да й цікаваць. Як толькі ўзыйдзе сонейка да добра прыгрэе, дак усялякія гадзюкі пачнуць вылазіць з лому да з нор і паўзці на сонейка грэцца. Перш гадзюкі поўзаюць туды-сюды ў мітусні, а потым, як пакажацца сам цар, дак яны пачнуць яго абвіваць, як пчолы сваю матку...Калі хто трапіць на месца такога змяінага зборышча, то ніводная змяя не ўкусіла б яго, не толькі ў той дзень, але і ў будучым. Аднак гэта вельмі небяспечна...”.

У народзе існавала строгая забарона хадзіць у лес 27-га верасня: “У гэты дзень няможна ісці ў лес па грыбы і ягады: змеі, калі збяруцца, заўважыўшы чалавека, пойдуць за ім з лесу і зноў надоўга распаўзуцца па акрузе, каб шкодзіць людзям за парушэнне спакою”.  Старыя людзі страшылі малых: таго, хто парушыць забарону хадзіць у гэты дзень у лес, змеі зацягнуць у падземнае царства – ірый. Вучылі жыццёвай мудрасці: калі на Узвіжанне днём паспаць, то на працягу года змяя не ўкусіць; калі напярэдадні Юр’я (5-га мая) хадзіць па зямлі босым, то на працягу года не сустрэнеш ніводнай змяі.

Каб засцерагчы хатніх жывёл ад хвароб, а людзей – ад сустрэчы з ядавітымі змеямі, перад вялікімі святамі з хаты абавязкова выносілі прылады ткацтва. Асабліва гэта тычылася двух тыдняў калядных святкаванняў і Дабравешчання.     На Палессі казалі: "Пакінутыя  на свята ў хаце верацёны пойдуць у лес  змеямі". Паводле старажытнай легенды, змяя-вераценіца з'явілася на зямлі таму, што жанчыны парушалі забарону і  ткалі на Каляды.

Калі вуж сяліўся ў вясковай хаце пад падлогай, гэта лічылася добрым знакам: “Варта толькі яму дагадзіць, і ён будзе прыносіць у дом шчасце. Але бяда, калі хатняга вужа ўгнявіць, тады ён жорстка адпомсціць. Таму сяляне кладуць вужам страву і пітво і наогул клапоцяцца пра тое, каб не раздражняць іх”; “Вужа-дамавіка забіваць няможна, бо ён ніколі ані людзям, ані жывіне злога ніц не зробіць, а каб яго забіць, то гаспадарка, людзі і ўсё марне пайшло б”.

Страх чалавека перад змяёй вядомы. Але  знаўцы традыцыйнай культуры раілі ніколі не забіваць гэтую істоту без асаблівай неабходнасці. Каб змяя прапаўзла міма і не ўкусіла, трэба ціхенька прамовіць: “Ты скажы вужакам, што ты бачыў мужыка, а я скажу мужыкам, што я бачыў вужака”.

Аксана КАТОВІЧ